Realizm magiczny jako strategia postkolonialna

Coterminous Worlds. Magical Realism and Contemporary Post-Colonial Literature in English, pod redakcj¹ Elsy Linguanti, Francesco Casotti & Carmen Concilio, Amsterdam-Atlanta, Rodopi 1999, s. 282.

Gatunek literacki zwany realizmem magicznym od d³u¿szego czasu budzi kontrowersje wœród badaczy literatury zarówno pod wzglêdem teoretycznym, jak i historycznym. Jedni okreœlaj¹ ten termin jako tautologiê i pleonazm (Emir R. Monegal),1 dla innych – jak Wendy B. Farris – realizm magiczny to „druga m³o-doœæ powieœci.”2 Pomimo i¿ przyjê³o siê traktowaæ realizm magiczny jako zjawi-sko literackie zapocz¹tkowane w latach szeœædziesi¹tych przez pisarzy iberoame-rykañskich, jego pocz¹tki (przynajmniej nominalnie) siêgaj¹ do lat miêdzywojennych. Termin zosta³ u¿yty po raz pierwszy w kontekœcie malarstwa przez niemieckiego historyka sztuki Franza Roha w ksi¹¿ce „Nach Expressioni-smus. Magischer RealiExpressioni-smus. Probleme der neuesten Europäischen Malerei” (wyd. 1927). W kontekœcie literackim fundamentalne znaczenie mia³ esej Angela Flo-res Magical Realism In Spanish American Fiction (1955), w którym po raz pierw-szy podjêto próbê zdefiniowania tego zjawiska literackiego. Pomimo pozornej jasnoœci tego terminu, wielu krytyków uwa¿a, ¿e jest on zbyt ogólnikowy, przede wszystkim za spraw¹ niejasnego przymiotnika „magiczny”. St¹d wieloœæ defini-cji, które niejednokrotnie pozostaj¹ w sprzecznoœci z sob¹. Jeœli dla jednych „ma-gicznoœæ” polega na specyficznym postrzeganiu rzeczywistoœci, dla innych jest to tylko i wy³¹cznie sposób narracji. Dla potrzeb tej recenzji przytoczmy defini-cjê, któr¹ Akademia Szwedzka uzasadni³a przyznanie nagrody Nobla Marquezo-wi, podkreœlaj¹c, ¿e w jego powieœciach „elementy fantastyczne i realistyczne ³¹cz¹ siê w z³o¿ony œwiat poezji, odbijaj¹cej ¿ycie i konflikty ca³ego kontynentu.”3 Po-d¹¿aj¹c tym tropem, wiêkszoœæ krytyki definiuje ten pr¹d w powieœci jako narra-cjê, w której to, co nadprzyrodzone i tajemnicze nie jest przeciwstawione œwiatu doœwiadczenia codziennego jako osobna sfera rzeczywistoœci, lecz stanowi jego integraln¹ czêœæ sk³adow¹.

Steven Slemon zauwa¿y³, ¿e realizm magiczny wydaje siê pojawiaæ najczê-œciej w kulturach usytuowanych na peryferiach dominuj¹cych tradycji literackich.4 Poniewa¿, z definicji, realizm magiczny zak³ada wzajemne œcieranie siê kultur, œwiatów – realnego i magicznego, literatura postkolonialna okaza³a siê byæ ¿yzn¹ gleb¹ dla tego rodzaju twórczoœci. Propaguj¹c wielokulturowoœæ, realizm ma-giczny – zdaniem niektórych krytyków – stanowi wa¿ne odga³êzienie literackie-go postmodernizmu. W latach osiemdziesi¹tych realizm magiczny sta³ siê naj-modniejszym i najczêœciej przywo³ywanym przez œwiatow¹ krytykê literack¹

190

okreœleniem. Jednak¿e w 1992 roku magazyn „GQ” obwieœci³, ¿e termin „realizm magiczny” wyszed³ z mody i nie wypada go u¿ywaæ w krêgach intelektualistów.5 Okazuje siê jednak, ¿e ten arbitralny s¹d nie przekona³ wielu, gdy¿ zjawisko, o którym mowa nieustannie jest przedmiotem sporów, dysput, polemik i konfe-rencji literackich. Zainteresowanie czêœci w³oskiej krytyki literackiej realizmem magicznym zaowocowa³o wydaniem zbioru artyku³ów wyg³oszonych na konfe-rencji w Pizie w listopadzie 1996 roku, pod tytu³em Coterminous Worlds. Magi-cal Realism and Contemporary Post-Colonial Literature in English. Redaktorzy tomu Elsa Linguanti, Francesco Casotti & Carmen Concilio wybieraj¹c tytu³ tomu zdaj¹ siê od razu sugerowaæ czytelnikowi, jakie podejœcie do realizmu magiczne-go prezentuje szesnaœcie zawartych w nim artyku³ów. Coterminous Worlds ozna-cza bowiem w wolnym t³umaczeniu „œwiaty granicz¹ce ze sob¹, przystaj¹ce do siebie,” a zatem takie, które raczej nie zazêbiaj¹ siê wzajemnie. To stanowisko prezentowane przez wiêkszoœæ autorów w tomie zbli¿a siê niebezpiecznie do sche-matycznego myœlenia, w którym dychotomia pomiêdzy rzeczywistoœci¹ i magi¹ rozumiana jest jako opozycja pomiêdzy tym, co podœwiadome, a tym, co œwiado-me, pomiêdzy (prymitywn¹) natur¹ a cywilizacj¹, kulturami marginalnymi a kul-tur¹ zachodni¹. W³aœciwe tylko w artyku³ach o Salmanie Rushdiem (Shaul Bassi, Carmen dell’Aversano) i o pisarstwie Wilsona Harrisa (Elsa Linguati) realizm magiczny potraktowano jako zjawisko hybrydyczne, które przeciwstawia siê bi-narnym opozycjom.

Tematyka otwieraj¹cego tom artyku³u (Notes on Spanish-American Magical Realism) pióra Tomaso Scarano czêœciowo pokrywa siê z redaktorskim wstêpem (Elsa Linguanti). O ile jednak Elsa Linguanti pisze o realizmie magicznym w ogóle, Scarano skupia siê na historycznym studium tego zjawiska literackiego. Pocz¹t-ków formalnych za³o¿eñ realizmu magicznego szuka w latach dwudziestych w Pa-ry¿u, a konkretnie w twórczoœci trzech pisarzy iberoamerykañskich, a mianowi-cie Miguela Angela Asturiasa pochodz¹cego z Gwatemali, Alejo Carpentiera z Kuby oraz Arturo Uslar Pietri z Wenezueli. Doœæ ryzykowne wydaje siê byæ podwa¿anie przez autora pogl¹dów guru w kwestii realizmu magicznego, a mia-nowicie Angela Flores i Luisa Leal, którym autor zarzuca brak obiektywizmu, oraz b³êdn¹ krytyczn¹ interpretacjê tego trendu w pisarstwie. Ciekawa natomiast jest sugestia autora dotycz¹ca ró¿nicy miêdzy carpentierowsk¹ cudown¹ rzeczy-wistoœci¹ (lo real maravilloso) a realizmem magicznym Marqueza, traktowanym odpowiednio jako koncept ontologiczny i estetyczny.

A¿ piêæ esejów w tomie poœwiecono literaturze kanadyjskiej, któr¹ w Coter-minous Worlds reprezentuje proza Jacka Hodginsa, Roberta Kroetscha, Gwendo-lyn MacEwen oraz – co szczególnie zaskakuje poezja Joe Rosenblatta. Alfredo Rizzardi analizuje, w jaki sposób wizualna poezja Rosenblatta staje siê poezj¹ mutlimedialn¹ podczas wieczorów autorskich, kiedy to sam poeta ma mo¿liwoœæ „magicznej” (bo maj¹cej zdolnoœæ o¿ywienia s³owa pisanego) interakcji ze swo-im w³asnym tekstem, a tym samym daje odbiorcy szansê odkrycia innego wy-miaru/innych wymiarów jego poezji. W dog³êbnej analizie wierszy Rosenbalatta,

191 Rizzardi dochodzi do wniosku, ¿e realizm magiczny jest niczym innym, jak tylko nowym okreœleniem poezji.

Literaturê australijsk¹ i nowozelandzk¹ analizuj¹ eseje Carmen Cocilio i Isa-belli Marii Zoppi. W eseju o prozie Patricka White’a i Dawida Maloufa Concilio zauwa¿a szczególn¹ magicznoœæ jêzyka u¿ywanego przez obydwu pisarzy. We-d³ug Concilio jêzyk White’a i Maloufa charakteryzuje obrazowoœæ i melodycz-noœæ, jest on jednoczeœnie metamorficzny jak i metaforyczny i w³aœnie zdolnoœæ do wyra¿enia tego, co jest niewypowiedziane (unspeakable) jest zdaniem autorki charakterystyczna dla realizmu magicznego, chocia¿, jak sama przyznaje, ¿aden z tych pisarzy nie by³ nigdy traktowany jak reprezentant tego pr¹du w literaturze. Isabella Maria Zoppi analizuje realizm magiczny w The Carpathians nowoze-landzkiej pisarki Janet Frame. Esej jest wnikliwym studium roli jêzyka, to¿samo-œci i problemach w zdefiniowaniu rzeczywistoto¿samo-œci w powieto¿samo-œci Frame.

Shaul Basai zauwa¿a w rozwa¿aniach o prozie Salmana Rushdiego, ¿e re-alizm magiczny definiuje siê z europejskiej perspektywy, a sama nazwa „magicz-ny” sugeruje, ¿e jest to jedynie wariacja na temat klasycznie pojmowanego reali-zmu w prozie. Próbuj¹c przeciwstawiæ siê zatem temu nominalistycznemu dyktatowi zachodniej kultury, Basami sam wpada w pu³apkê, gdy¿ jego termin „efekty specjalne” (dla okreœlenia magicznych elementów prozy Rushdiego) jest niczym innym jak uk³onem w stronê zachodniej popkultury. Analizuj¹c owe „efek-ty specjalne” w powieœciach Rushdiego (Dzieci pó³nocy, Hañba, Szatañskie wer-sety, Ostatnie westchnienie Maura) autor dowodzi, ze magicznoœæ u Rushdiego nie jest echem archaicznych mitów, pojawiaj¹cych siê od czasu do czasu na po-wierzchni tradycyjnej narracji, lecz raczej „iskr¹ powsta³¹ z kolizji/po³¹czenia siê dwóch kultur.”

Odk¹d Jeanne Delbaere-Garant pokusi³a siê o rozwianie w¹tpliwoœci doty-cz¹cych zdefiniowania realizmu magicznego pisz¹c o jego odmianach, takich jak „realizm psychiczny”, „realizm mityczny” i „realizm groteski”(wprowadzony wczeœniej przez Bachtina),6 termin ten jeszcze bardziej straci³ na klarownoœci. Jednak¿e w wypadku eseju o twórczoœci Bena Okri zawartego w Coterminous Worlds jest wrêcz przeciwnie. Renato Oliva analizuj¹c prozê Okri przyjmuje bardzo jasne i logiczne za³o¿enia proponuj¹c stosowanie terminu „realizm sza-mañski” w odniesieniu do prozy nigeryjskiego zdobywcy Nagrody Bookera. Wspieraj¹c siê teori¹ Mircea Eliadego o inicjacji i kolejnych stopniach wtajem-niczenia szamana, Renato Oliva omawia Drogê bez dna i Songs of Enchant-ment.

Realizm magiczny wydaje siê byæ jedynym dobrym wyjœciem dla literatury w RPA, sugeruje Valeria Guidotti. W kraju jeszcze do niedawna (oficjalnie) po-dzielonym przez apartheid, gdzie uprzywilejowana garstka (bia³ych) dyktowa³a warunki uciszonej/uciœnionej (czarnej) wiêkszoœci, realizm magiczny pozwala na zaistnienie polifonicznego tekstu, w którym jego komponenty – realistyczny i ma-giczny – wspó³istniej¹ obok siebie bez wzajemnego narzucania sobie hierarchii wa¿noœci.

Ci, który po lekturze utworów Jacka Hodginsa, Salmana Rushdiego, Willso-na Harrisa, Patrica White’a, Davida Maloufa, BeWillso-na Okri, Syl Cheney-Cocker, Roberta Kroetscha, Gwendolyn MacEwan, Janet Frame i innnych szukaæ bêd¹ w Coterminous Worlds odpowiedzi na nurtuj¹ce ich pytania, byæ mo¿e je znajd¹. Coterminous Worlds jednak zdecydowanie nie jest przeznaczony dla nowicjuszy, a raczej dla tych, którzy w kwestii realizmu magicznego zdanie wyrobili sobie ju¿ wczeœniej na innych krytycznych lekturach.

Przypisy:

1 Por. Henryk Markiewicz, Teorie powieœci za granic¹, Warszawa, PWN 1995.

2 Por. Lois P. Zamora i Wendy B. Farris, red., Magical Realism: Theory, History, Community, London/Durham, Duke University Press 1995, s. 163.

3 Por. W. Sadkowski, Proza Œwiata. Szkice do powieœciopisarstwa XX w., Warszawa, Ksi¹¿ka i Wiedza 1999, s. 265.

4 Por. S. Slemon, Magic Realism as Postcolonial Discourse, w: Magical Realism: Theory, History, Community, Lois P. Zamora, Wendy B. Farris, red., London/Durham, Duke University Press 1995, s. 407–426.

5 Por. Tony Thorne, S³ownik kultury postmodernistycznej, Warszawa, MUZA 1999.

6 Por. Jeanne Delbaere-Garant, Magic Realism as Postcolonial Discourse in: Magical Re-alism: Theory, History, Community, Lois P. Zamora, Wendy B. Farris, red., London/Durham, Duke University Press 1995, s. 249–266

193

Katarzyna Nowak

Œlady na piasku: kolonialne spotkania,