Dzieło Marsyliusza zdecydowanie wyróżniało się na tle średniowiecznej myśli politycznej. Podstawowe założenia filozofa, czyli rozważania dotyczące najlepszej formy rządu i sposobu jej wyboru były klasycznym tematem w teorii polityki średniowiecznej267, podobnie jak traktaty opisujące idealnego władcę i prawidłowo funkcjonujący ustrój państwowy. Na bazie refleksji Arystotelesa oraz pism Ojców Kościoła Padewczyk stworzył własny system polityczny. W systemie tym kluczowy jest ład społeczny rozumiany jako zabezpieczenie współżycia mieszkańców danego państwa. Ukazanie idei pokoju powszechnego (pax civilis) jako podwaliny właściwie funkcjonującej społeczności podkreśla – w założeniu filozofa – niezbędną dla dobra ludzkości uniwersalną potęgę cesarską, która to jest jedynym gwarantem zapewnienia i utrzymania pokoju.
Marsyliusz wyraźnie podkreśla konieczność i pożytek płynące z pokoju powszechnego w życiu państwowym przez ukazanie zagrożeń wynikających z nadmiernych ambicji politycznych władców (jak np. zrujnowana Italia czy kryzys panujący w Kościele) i przeciwstawianie temu państw, które żyją spokojnie, opierając się właśnie na pax civili268. Celem, do którego wszyscy powinni dążyć, jest sprawna, kompetentna władza ludności lub ogółu obywateli, którzy przekazują swe uprawnienia wybranemu władcy. Jest to definitywne odejście od średniowiecznej koncepcji władzy pochodzącej od Boga. W Obrońcy pokoju władza pochodzi z ludzkiego nadania i upoważnienia ludzkiego prawodawcy.
Większość tekstu Obrońcy pokoju poświęcona jest kwestiom dotyczącym Kościoła i religii. Marsyliusz podjął – moim zdaniem udaną – próbę udowodnienia wyższości władzy świeckiej nad jakąkolwiek władzą kościelną, dodatkowo ukazując
267 Zob. Gianluca Briguglia, Marsilio da Padova, Roma 2013.
268 Zob. Andrzej Wójtowicz, Model władzy państwowej u Marsyliusza z Padwy, Katowice 1977.
szkody, jakie przyniosły Kościołowi katolickiemu żądza władzy i gromadzenie dóbr doczesnych przez duchownych. Jeśli chodzi o kwestie związane z religią, Padewczyk nie mógł opierać się na filozofii Arystotelesa, dlatego zawarte w tej części traktatu koncepcje są całkowicie samodzielne i mieszczą się w nurcie polemik antypapieskich269. Wizja Kościoła wzorowana jest na pierwotnych gminach chrześcijańskich, z rozbudowaną rolą ogółu wiernych i soboru jako czynników decydujących. Samo duchowieństwo uznane jest wyłącznie za jeden z czynników składowych państwa. Marsyliusz pod terminem ecclesia rozumie ogół wierzących w Chrystusa, obejmujący duchownych i osoby świeckie. Ma to fundamentalne znaczenie dla późniejszych interpretacji jego teorii.
Poglądy Marsyliusza wywołały oburzenie w kręgach duchowieństwa związanego z papieżem, oburzenie tym większe, że papież kilkakrotnie chciał pozyskać Padewczyka do grona swych zwolenników270. W latach 1327 i 1328 wydane zostały dwa wyroki potępienia na Padewczyka i Jana z Jandun, uznanego za współautora271. Na mocy wyroków papieskich Ludwik Bawarski został ogłoszony obrońcą i protektorem heretyków.
Interesujące jest, że Marsyliuszowi udało się zrealizować swoją koncepcję.
Pod koniec sierpnia 1328 r. towarzyszył Ludwikowi Bawarskiemu w wyprawie do Włoch, a w Rzymie zorganizował ustrój wedle zasad opisanych w Obrońcy pokoju:
Przez kilka miesięcy lud Rzymu był rzeczywistym suwerenem, decydował o polityce miasta, wybierał cesarza i papieża, kontrolował Kościół i jego hierarchię. Kształt realny zyskiwały teoretyczne rozważania Marsyliusza, który w swym traktacie przeciwstawił laicką myśl ustrojową doktrynie i praktyce Kościoła, uformowanej w czasach Grzegorza VII i Innocentego III272.
Gdy Ludwik Bawarski wraz ze swą świtą opuścił Rzym, rządy ludu zakończyły się.
Niestety nie ma żadnych wzmianek o tym, jak realizacja teorii Marsyliusza została
269 Zob. Gianluca Briguglia, op. cit., Andrzej Wójtowicz, op. cit.
270 Zob. Grzegorz L. Seidler, Myśl polityczna średniowiecza, Kraków 1961.
271 Zob. Gianluca Briguglia, op. cit.; Carlo Dolcini, Introduzine a Marsiilio da Padova, Roma-Bari 1995;
Gregorio Piaia, Marsilio e dintorni contribuiti. Alla storia delle idee, Padova 1999.
272 Grzegorz L. Seidler, op. cit., s. 345.
oceniona przez jego współczesnych. Nie posiadamy również informacji, jak realizacja suwerenności ludu została oceniona przez twórcę tej idei, Padewczyka273.
Wprawdzie koncepcja głosząca, że władza pochodzi z decyzji ludzi, a nie Boga to jedna z podstawowych tez Marsyliusza, lecz jest to również pewnego rodzaju odniesienie do sytuacji politycznej czasów, w których powstawało jego dzieło. Uznanie, że wybór władcy zależy wyłącznie od ludu, podkreślało legalność rządów Ludwika Bawarskiego i zadawało cios twierdzeniom papistów o władzy pochodzącej od Boga (która musiała też być zalegalizowana przez bożego namiestnika, papieża). Nie można jednak ocenić oryginalnego na gruncie średniowiecznej myśli politycznej konceptu suwerenności ludu wyłącznie jako argumentu potwierdzającego tezę o dominacji cesarskiej. Choć sam Marsyliusz należał do zwolenników obozu cesarskiego, jego traktat powstał jako niezależny od walk politycznych, co należy mieć na uwadze podczas interpretacji Obrońcy pokoju.
Od chwili ukazania się traktatu w 1324 r., zawarte w Obrońcy pokoju poglądy wzbudziły duże zainteresowanie. Po Europie w szybkim czasie zaczęła krążyć znaczna liczna rękopisów. Teorie Padewczyka wywołały gwałtowne reakcje w obozie papieskim. Należy podkreślić, że pierwsze interpretacje w przeważającej mierze skupiały się na partii opisującej stosunki Kościół-państwo i zawierającej propozycje reform kościelnych. Propozycje Marsyliusza odbierane były jako wyjątkowo aktualne – rozpowszechnianie się jego traktatu zbiegło się z wielką schizmą zachodnią i ruchem koncyliacyjnym, które sprzyjały dyskusjom na tematy poruszane przez Padewczyka.
Wiek XVI, wiek reformacji, przynosi dalszy wzrost zainteresowania poglądami Marsyliusza. Na ich upowszechnienie niewątpliwie złożyły się przede wszystkim antykościelne i antyklerykalne treści w nich zawarte, a także ukazanie się drukiem Defensora Pacis (1517). Szczególną popularność tego dzieła obserwuje się w Anglii w czasach Henryka VIII (…) Ich przydatność dla antypapieskiej polityki Anglii w tym czasie jest oczywista, podsuwały bowiem przekonywujące racje do zlikwidowania wpływów kurii rzymskiej w tym państwie. Do nauk Marsyliusza odwoływali się
273 Równie interesujące jest, że w trakcie swoich badań wzmiankę o realizowaniu założeń koncepcji Marsyliusza znalazłam tylko w jednej polskiej pracy o koncepcjach politycznych wieków średnich. W żadnej z przeczytanych przeze mnie włoskich prac na temat Padewczyka nie pojawiła się ta informacja.
publicznie najwybitniejsi przedstawiciele ruchu reformacyjnego na Wyspach Brytyjskich: Richard Sampson, Edward Fox i Thomas Starkey”274.
Można odnaleźć pewne związki między tezami Marsyliusza a koncepcjami tworzonymi przez twórców reformacji na kontynencie, jak Marcin Luter. Wójtowicz zauważa, że obecnie trudno ustalić bezpośredni wpływ Padewczyka na doktrynę polityczną, ponieważ od momentu rozpowszechnienia dzieła aż do XVI w.
najbardziej widoczne są właśnie powiązania myśli Włocha z nurtem głoszącym konieczność odnowy Kościoła i podważającym rolę papieża w chrześcijaństwie.
To, co stanowiło o oryginalności i w konsekwencji odrzuceniu tez Marsyliusza, sprawiło również, że wieki późniejsze uznały go za prekursora nowożytnych teorii państwa i państwowości. Już w wiekach XVII-XVIII wzrosło zainteresowanie Obrońcą pokoju, zwłaszcza wśród filozofów i prawników.
Współcześnie widzi się w Padewczyku poprzednika Machiavellego i monarchomachów, a badacze zauważają zbieżność myśli Marsyliusza z podstawowymi tendencjami ideologii XVI w., takimi jak brak akceptacji dla potęg uniwersalnych czy nawoływanie do powrotu do Kościoła pierwotnego i uznanie słowa bożego za podstawę religii275.
274 Andrzej Wójtowicz, Model władzy państwowej u Marsyliusza z Padwy, Katowice 1977, s. 120.
275 Zob. Andrzej Wójtowicz, op. cit.