Relacje pomiędzy badanymi koncepcjami

Badane koncepcje wywierają istotny wpływ na kierunki gospodarowania wszystkich krajów UE i wielu innych na świecie. Przyjmowane strategie, wytyczne i akty prawne zmieniają sposób gospodarowania i stanowią ważne wytyczne dla podmiotów go-spodarujących. Dlatego istotne jest, aby rozumieć ich wzajemne zaelżności.

W celu umiejscowienia koncepcji względem siebie i odzwierciedlenia omawia-nych zależności przedstawiono je w sposób schematyczny na rysunku 4.1.

Podsumowując, należałoby stwierdzić, że analizowane koncepcje uzupełniają się nawzajem, często wykorzystują te same instrumenty polityki gospodarczej (za-lecenie wdrożenia zielonej reformy podatkowej), przypisuje się im także podobne instrumenty finansowego wsparcia na poziomie UE.

Rysunek 4.1. Uproszczony schemat zależności między gospodarką niskoemisyjną,

gospodarką cyrkularną i zieloną gospodarką w kontekście rozwoju zrównoważonego

Źródło: opracowanie własne na podstawie Circular economy in Europe – Developing the Knowledge Base, European Environment Agency, 2016, https://www.eea.europa.eu/ publications/circular-economy-in-europe (dostęp: 12.12.2019). Na podstawie powyższych rozważań można uznać, że wszystkie zaprezentowa-ne koncepcje są komplementarzaprezentowa-ne względem zrównoważozaprezentowa-nego rozwoju, przybliża-ją do implementacji jego założeń. W znacznym uproszczeniu można powiedzieć, że idee te zawierają się w sobie i wspierają (rysunek 4.1). Jak wspomniano wy-żej, najszerszą jest zielona gospodarka, jednak nie można pominąć ważnego faktu – wszystkie trzy omawiane koncepcje wpisują się w nadrzędne cele paradygmatu rozwoju zrównoważonego (sustainable development).

Stworzenie zielonej gospodarki jest celem, do którego należy dążyć i któremu służy transformacja w zakresie gospodarki niskoemisyjnej i gospodarki cyrkular-nej. Dlatego też obecnie te dwie koncepcje dominują w dokumentach unijnych. Jednak na uwagę zasługują plany nowej szefowej Komisji Europejskiej1 i ogłoszony w grudniu 2019 roku komunikat: Europejski Zielony Ład2, który może stanowić impuls do wdrażania założeń zielonej gospodarki.

1 U. von der Leyen, A Union that strives for more. My agenda for Europe: political guidelines for the next European Commission 2019–2024, 2019, https://ec.europa.eu/commission/sites/ beta-political/files/political-guidelines-next-commission_en.pdf (dostęp: 8.11.2019). 2 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Komitetu

Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: Europejski Zielony Ład, Bruksela, dnia 11.12.2019 r. COM(2019) 640 wersja ostateczna.

Rosnąca świadomość negatywnych konsekwencji aktywności gospodarczej, kon-sumpcyjnej i inwestycyjnej człowieka dla środowiska naturalnego sprawia, że po-dejmowane są liczne działania mające na celu przeciwdziałanie niekorzystnym trendom, odwracanie ich lub w ostateczności zaadaptowanie się do nich. Powstało wiele koncepcji mających przybliżyć społeczeństwa i gospodarki państw do za-pewnienia utrzymania rozwoju, poprawy jakości życia przy poszanowaniu środo-wiska. Wśród nich znalazły się gospodarka niskoemisyjna, gospodarka cyrkularna i zielona gospodarka. Autorki monografii postawiły sobie pytanie o to, w jakim zakresie koncepcje te się wzajemnie uzupełniają, a w jakim ze sobą konkurują lub może nawet się wykluczają. W tym celu najpierw zaprezentowano w trzech pierw-szych rozdziałach genezę, najważniejsze cele i zasady, a także europejskie i krajowe dokumenty programowe dla wszystkich tytułowych trzech koncepcji. Rozdziały te poszerzono o opisy dobrych praktyk umożliwiające lepsze zaprezentowanie sed-na każdej koncepcji. Natomiast w rozdziale 4 podjęto próbę szczegółowej ased-nalizy porównawczej.

Rozwiązania wprowadzane w ramach gospodarki niskoemisyjnej mogą sprzy-jać szybkiemu wzrostowi gospodarczemu, wspierać transformację globalnego sek-tora energetycznego i zapewnić większą niezależność energetyczną, przy ograni-czeniu skutków zmian klimatu. Jednak przejście to stanowi ogromne wyzwanie.

Mimo to poważne konsekwencje zmian klimatu wymagają podjęcia czynności zapobiegawczych. Pewne założenia gospodarki niskoemisyjnej są powodem kon-trowersji, jednak trudno nie zgodzić się z jej głównymi pobudkami i koniecznością jej wprowadzania. Ogromne zmiany, jakie za sobą pociąga, potrzeba znalezienia źródeł finansowania i inwestorów, globalny charakter wymagający pogodzenia in-teresów wielu stron – to wszystko generuje i generować będzie szereg problemów oraz konfliktów, jednak bierność w ograniczeniu wytwarzania gazów cieplarnia-nych doprowadzić może do nieodwracalcieplarnia-nych konsekwencji i sytuacji bez wyjścia, w  której już nic nie będzie można zrobić. Koncepcja gospodarki niskoemisyj-nej jest spośród wszystkich omawianych najwęższa, choć nie można jej nazwać sektorową, gdyż obejmuje wszystkie sektory gospodarki, zwłaszcza energetykę

i produkcję, a także podejmuje kwestie istotne dla gospodarstw domowych. Naj-szerszy zakres ma koncepcja zielonej gospodarki, która kładzie nacisk na popra-wę dobrobytu społeczeństwa oraz działanie ekosystemów. Jednym z głównych jej haseł, które być może najbardziej przeniknęło do medialnej świadomości, było tworzenie zielonych miejsc pracy, a więc przyjęcie założenia, że dzięki rozwojowi sektorów zielonych technologii (np. produkcja i serwisowanie urządzeń OZE) po-wstać może tyle samo stanowisk pracy – a nawet więcej – ile zostanie utraconych w tradycyjnych sektorach surowcowych.

Koncepcję gospodarki cyrkularnej, podobnie jak koncepcję gospodarki nisko-emisyjnej, można traktować jako narzędzie realizacji koncepcji zielonej gospo-darki. Mimo tej ewidentnej podległości obu koncepcji w ostatnim okresie są one bardziej „widoczne”, chociażby w liczbie dokumentów strategicznych przyjmo-wanych przez podmioty publiczne różnych szczebli. Wynika to z dwóch powo-dów: po pierwsze jako narzędzia przybliżające do wdrożenia zielonej gospodarki są one znacznie bardziej zoperacjonalizowane, a więc „łatwiejsze” do wdrażania, po drugie opierają się na solidnych fundamentach naukowych. Ponadto, przy-najmniej w  przypadku UE, wyciągnięto wnioski z  wieloletnich zmagań zwią-zanych ze sposobami badania postępów wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju i od razu przygotowuje się wskaźniki pomiaru efektów wprowadzania GOZ. Należy również zaznaczyć, że silnym impulsem umożliwiającym realizację koncepcji gospodarki cyrkularnej i gospodarki niskoemisyjnej jest dynamiczny rozwój innowacji i nowych technologii, na niespotykaną skalę w przypadku go- spodarki cyrkularnej.

Większa obecnie popularność idei gospodarki niskoemisyjnej i  gospodarki cyrkularnej, mimo ich węższego zakresu merytorycznego, może wynikać również z tego, że cele zostały nakreślone dość precyzyjnie. Dodatkowo, w przypadku go-spodarki cyrkularnej, organizacja Ellen MacArthur Foundation podjęła działania w zakresie popularyzowania wyników badań naukowców i promowania tej kon-cepcji w szerokich kręgach biznesu oraz polityków. Nie unikając trudnych roz-mów o kosztach i wyzwaniach, pokazano, że przejście do modelu gospodarowania zmniejszającego marnotrawstwo może być opłacalne dla większości interesariuszy (nie oznacza to, że w procesie transformacji nie będzie grup zawodowych, któ-re będą na tym tracić). Jednocześnie zaproponowano szektó-reg konkktó-retnych instru-mentów, na poziomie producentów, konsuinstru-mentów, które mają zapewnić sukces wdrażania koncepcji, opartych w dużej mierze na tworzeniu platform wymiany wiedzy i współpracy, a wspieranych przez wprowadzane przepisy prawne. Branża produkcyjna dostrzega korzyści biznesowe, ale również obawia się restrykcyjnych norm – sama w wielu obszarach podejmuje działania wiodące do gospodarki ni-skoemisyjnej i cyrkularnej. Ponadto nowe technologie, wspierające nowatorskie modele biznesowe, przyczyniają się do szybkiej reakcji rynku. Koncepcja zakłada-jąca, że można konsumować, jednak z poszanowaniem środowiska naturalnego, poprzez zmianę nawyków na łatwiejsze i lepiej zaspokajające potrzeby, powinna być również w większym stopniu akceptowana przez konsumentów.

Dodatkowo te oddolne procesy zostały silnie wsparte przez wprowadzane pakiety legislacyjne, przekierowanie części środków z  funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności (jak również innych funduszy unijnych) na cele wspoma-gające gospodarkę niskoemisyjną i cyrkularną, co powoduje wzmocnienie działań w tym zakresie (dotyczy to przede wszystkim UE). Znaczne środki finansowe są przeznaczone także na badania i rozwój, co ma ułatwić znalezienie rozwiązań naj-ważniejszych problemów i pokonanie barier technologicznych stojących na dro-dze do wdrażania gospodarki obiegu zamkniętego.

Wspomniano również, że od razu przystąpiono do działań mających na celu opracowanie adekwatnych wskaźników umożliwiających pomiar postępów oraz definiowanie obszarów krytycznych. Te wszystkie czynniki: wola polityczna, jasne i zrozumiałe ramy definicyjne, komunikowanie się językiem korzyści, rozwój tech-nologii i dostępność środków finansowych, a także umiejętność pomiaru efektów mogą prowadzić do sukcesu wdrażania tej koncepcji. Jednocześnie należy podkre-ślić, że podejmowane działania sprzyjają tworzeniu miejsc pracy w Europejskim Obszarze Gospodarczym, wpłyną na konkurencyjność gospodarki (dla jednych sektorów pozytywnie, dla innych negatywnie, ale ogólny bilans zapowiada się do-datni) i będą stanowić barierę dla pozaeuropejskich podmiotów we wchodzeniu na rynek, jeżeli nie będą przestrzegać zasad nowego ładu gospodarczego. Przyjmu-je się więc założenie, że rozwiązania proponowane w ramach gospodarki cyrkular-nej w Europie będą się duplikować w innych gospodarkach.

Podsumowując, należy podkreślić, że możliwy sukces wdrażania GOZ wynika z faktu, że wiąże się ze zmianą paradygmatu rozwoju, a nie koniecznością jego ograniczania. GOZ daje możliwości zarówno wysokorozwiniętym gospodarkom, jak i tym rozwijającym się. Jest odpowiedzią na palące problemy związane ze zmia-nami klimatu, gdyż opiera się na ograniczaniu marnotrawstwa zasobów. Wpisuje się w koncepcję rozwoju zrównoważonego i zielonej gospodarki, ponieważ wspie-ra rozwój społeczności lokalnych i rozwiązywanie problemów środowiskowych. Wiele instrumentów proponowanych w ramach GOZ jest znanych i badanych od lat, ale brakowało zgody i chęci do ich wdrożenia.

O  sukcesie inicjowania gospodarki cyrkularnej zadecyduje determinacja na szczeblu politycznym umożliwiająca wprowadzanie regulacji prawnych oraz no-wych instrumentów ekonomicznych przyspieszających cały proces, dających bez-pieczne ramy dla podejmowania ryzyka innowacyjnych rozwiązań biznesowych, wspierających i promujących współpracę międzysektorową, a także zmieniają-cych modele konsumpcji.

Zielona gospodarka jest koncepcją najszerszą w stosunku do dwóch pozosta-łych, tj. gospodarki niskoemisyjnej i gospodarki cyrkularnej. Wynika to zarówno z zakresu przedmiotowego samego terminu, jak i niezbędnych zmian systemo-wych obejmujących wszystkie podmioty gospodarki wolnorynkowej i ich aktyw-ność (np. regulacje prawne, programy i strategie przyjmowane przez państwo; pro-dukty i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa; konsumpcja produktów i usług w gospodarstwach domowych), poszczególne sektory gospodarki, rozwój nowych

sektorów (np. związanych z odnawialnymi źródłami energii, technologie odzyski-wania surowców), tworzenie przedsiębiorstw nowego typu (green business), wy-dajne wykorzystanie surowców naturalnych (szczególnie energetycznych), zwięk-szenie efektywności procesów produkcyjnych i usługowych, rynek pracy, rozwój innowacji (a właściwie ekoinnowacji i zielonych innowacji), B+R, edukację, za-chowanie bioróżnorodności, włączenie społeczne. Wdrożenie koncepcji zielonej gospodarki wymaga wielopłaszczyznowej transformacji i znaczącego zaangażowa-nia decydentów.