W początkowej fazie transformacji ustrojowej Polski wydarzeniem o decydującym znaczeniu dla sytuacji piśmiennej odmiany reportażu okazał się upadek monopolu państwa w dziedzinie zarządzania kulturą druku, będący następstwem zniesienia cenzury i reglamentacji papieru7. Proces ten przyczynił się do boomu wydawni‑
czego, który przejawił się w żywiołowym rozwoju rynku książki i prasy w latach 1989–1992. Co oczywiste, wspomnianemu ożywieniu towarzyszyły znaczące prze‑
wartościowania oczekiwań czytelniczych oraz przekształcenia specyfiki i trybu wydawania publikacji zwartych, m.in. utworów reportażowych. Należy przy tym zaznaczyć, że w pierwszej dekadzie po upadku komunizmu reportaże prasowe wyraźnie dominowały w Polsce nad książkowymi. Tę dysproporcję pośrednio tłumaczy fakt popularności „Gazety Wyborczej”, której powstanie w maju 1989 roku wywarło niewątpliwy wpływ na uformowanie się nowej generacji polskich reporterów.
Pismo Adama Michnika rozpoczęło działalność w okresie wzrostu liczby no- wych tytułów prasowych, tworzonych na masową skalę po likwidacji koncernu Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza Prasa-Książka-Ruch. Równolegle z gwał‑
towną ekspansją ilościową prasy 8 rosły wskaźniki jej czytelnictwa – w kulmina‑
cyjnym pod względem produkcji wydawniczej roku 1992 stałą bądź dorywczą lekturę gazet i czasopism zadeklarowało 90% uczestników badania przeprowadzo‑
nego przez Instytut Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej 9. W tym czasie
„Wyborcza” zajmowała czołową pozycję w rankingach poczytności dzienników ogólnopolskich. Z uwagi na antykomunistyczny profil i początkowe powiązania z obozem solidarnościowym zaistniała w świadomości odbiorców jako „powiew
7 Czapliński i Śliwiński podkreślają, że łączenie tego typu przemian społeczno-politycznych ze zjawiskami literackimi było negowane przez przeciwników cezury 1989 roku. Tendencję tę kojarzono bowiem z tradycją PRL-owską i uznawano za przejaw pozbawiania literatury jej wewnętrznej autonomii. Przyjęcie podobnej perspektywy jest jednak konieczne w anali‑
zie ruchu wydawniczego, gdyż – jak podkreśla Marek Tobera – wydarzenia polityczne od zawsze determinowały rynkową sytuację książek. Zob. P. Czapliński, P. Śliwiński: Prze-łom…, s. 209; M. Tobera: Początki transformacji polskiego rynku książki. Rekonstrukcja najważ-niejszych wydarzeń z lat 1989–1995 (część pierwsza). „Przegląd Biblioteczny” 2010, z. 3, s. 293.
8 W latach 1988–1991 powstało ponad 1300 pism ogólnokrajowych i lokalnych o różnej często‑
tliwości ukazywania się. Na temat szczegółowych statystyk z tym związanych – zob. S. Dzi- ki: Zmiany oferty prasowowydawniczej (1990–1991). „Zeszyty Prasoznawcze” 1991, nr 3/4, s. 23–24.
9 Zob. G. Straus, K. Wolff: Polacy i książki. Społeczna sytuacja książki w Polsce 1992. Warszawa 1996, s. 44.
świeżego powietrza po mętnym stylu prasy partyjnej”10. Znakiem rozpoznawczym pisma stał się wkrótce prężny dział reportażu, zainicjowany przez Hannę Krall i rozbudowany dzięki redaktorskiej pracy innej uznanej reporterki – Małgorzaty Szejnert. W latach dziewięćdziesiątych teksty reportażowe ukazywały się oczy‑
wiście także w innych polskich gazetach i czasopismach, takich jak „Polityka”,
„Rzeczpospolita”, „Tygodnik Powszechny”, „Przegląd Tygodniowy”, „Twój Styl”
czy „Życie Warszawy”. Po 1989 roku najważniejsi reporterzy z roczników pięć‑
dziesiątych i sześćdziesiątych (m.in. Irena Morawska, Piotr Lipiński, Lidia Osta‑
łowska, Jacek Hugo-Bader, Beata Pawlak, Włodzimierz Nowak, Paweł Smoleński, Wojciech Jagielski, Mariusz Szczygieł, Wojciech Tochman) nawiązali jednak stałą współpracę właśnie z redakcją „Wyborczej”, która w kolejnych latach stymulowała rozwój konwencji reportażowej w Polsce i kontynuuje tę linię programową do dziś.
Mimo znaczącej pozycji pisma Michnika tendencją dostrzegalną na przełomie XX i XXI wieku stało się stopniowe wygasanie koniunktury na reportaż prasowy, uchodzący za formę zbyt obszerną, kosztowną i czasochłonną, by skutecznie konkurować z bieżącymi informacjami lub publicystyką11. Proces ten uwidocznił się szczególnie w segmencie dzienników, które zwłaszcza po 2000 roku zaczęły systematycznie tracić publiczność. Efektem kryzysu było bądź całkowite wycofy‑
wanie tekstów reportażowych z głównych grzbietów gazet codziennych, bądź ich włączanie do bezpłatnych wkładek, tworzonych w celu uatrakcyjnienia wydania ogólnego 12. Warto nadmienić, że wzrastającą rolę dodatków do wysokonakładowej prasy eksponowano wielokrotnie w dyskusji wokół cezury 1989 roku. Uczestnicy debaty uznali dominację tego medium za istotną przyczynę izolacji periodyków literackich, w latach 1996–1998 masowo likwidowanych lub przekształcanych w pisma o mniejszej częstotliwości druku13. W opinii Krzysztofa Uniłowskiego bodaj jedynym znaczącym symptomem domniemanego przełomu 1989 roku był schyłek tygodników społeczno-kulturalnych. Według badacza w drugiej połowie
10 J. Zmroczek: Ruch wydawniczy w Polsce po r. 1945. „Zeszyty Historyczne” 1992, z. 100, s. 221.
11 Nieprzychylne stanowiska ówczesnych wydawców gazet, którzy uznali reportaż za gatu‑
nek „niekonieczny” i „arystokratyczny”, zreferowała Małgorzata Wyszyńska w artykule:
Życie zwielokrotnione. „Press” 2005, nr 5, s. 42–45. O problemach z finansowaniem reportaży prasowych pisze też Beata Szady w tekście: Kondycja współczesnego polskiego reportażu. W:
Dziennikarstwo i media 3. Przemiany świata mediów. Red. I. Borkowski, K. Stasiuk-Krajew‑
ska. Wrocław 2012, s. 75–85.
12 Taką diagnozę na temat roli bezpłatnych dodatków prasowych stawiają autorzy badania przeprowadzonego na zlecenie Biblioteki Narodowej. Zob. G. Straus, K. Wolff, S. Wierny:
Książka na początku wieku. Społeczny zasięg książki w Polsce w 2002 roku. Warszawa 2004, s. 33.
13 Zob. np. P. Czapliński: Powrót centrali…, s. 31–33.
dekady ich miejsce zajęły komercyjne wkładki prasowe, kreujące rynkowy popyt na literaturę i absolutyzujące własną normatywność 14.
Zmiana dotychczasowej hierarchii gazet wpłynęła pośrednio także na ówcze‑
sną sytuację tekstów reportażowych. O ile w czasach Polski Ludowej ukazywały się one w dużej mierze w prasie o profilu ogólnohumanistycznym, o tyle po transformacji ustrojowej stały się domeną wysokonakładowych dzienników oraz tygodników opinii. Daleko mniejszą rangę miała twórczość drukowana okazjo‑
nalnie na łamach czasopism społeczno-kulturalnych i literackich, m.in. „Odry”
(np. pojedyncze publikacje Jacka Antczaka), „Kresów” (proza Agaty Tuszyńskiej),
„Wiadomości Kulturalnych” (teksty Macieja Siembiedy, piszącego także dla perio‑
dyków z Górnego Śląska i Opolszczyzny), „Tygla Kultury” (członkiem jego redakcji był m.in. Wojciech Górecki) czy „Sycyny” (utwory Ewy Owsiany). Za marginalną należy ponadto uznać współpracę dziennikarzy z gazetami regionalnymi (casus Antczaka, publikującego w dolnośląskim dzienniku „Słowo Polskie”) oraz emi‑
gracyjnymi (casus Tuszyńskiej, której teksty drukowała m.in. paryska „Kultura”).
Wreszcie: rynkowej próbie nie sprostał wydawany jeszcze w okresie PRL-u przez Polską Agencję Interpress (PAI) miesięcznik „Reporter”, zawieszony w 1991 roku.
Podane przykłady zdają się potwierdzać diagnozę o stopniowym zdomino‑
waniu polskiej prasy przez wysokonakładowe media komercyjne, których eks‑
pansja stanowiła naturalną – co należy podkreślić – konsekwencję przemian polityczno-gospodarczych kraju. Na dłuższą metę nieopłacalna z punktu widzenia wydawców okazała się natomiast eksponowana przez Uniłowskiego strategia tworzenia stałych dodatków do gazet codziennych. W latach 2002–2004 masowo likwidowano tego typu tematyczne wkładki, m.in. z uwagi na ich niedostateczną rozpoznawalność dla reklamodawców, wysokie koszty utrzymania i systematycz‑
ne obniżanie merytorycznego poziomu publikowanych tekstów 15. W pierwszej dekadzie XXI wieku wymienione tendencje pogłębiły uprzednio wspomniany kryzys prasowej odmiany polskiego reportażu. Jej tradycję na szerszą skalę pod‑
trzymywała wówczas „Wyborcza”, choć – jak podkreśla Agnieszka Chamera-No‑
wak – dołączany do pisma cotygodniowy magazyn reporterów „Duży Format” nie przynosił wymiernych zysków i był wydawany raczej ze względów prestiżowych16.
14 Zob. K. Uniłowski: Chłopcy i dziewczęta…, s. 60–62.
15 Szerzej na ten temat – zob. U. Podraza: Dodatkowy kłopot. „Press” 2005, nr 5, s. 59–61.
16 Zob. A. Chamera-Nowak: Reportaż jako produkt, na przykładzie dodatku reporterskiego „Gazety Wyborczej”. W: Reportaż bez granic? Teksty, warsztat reportera, zjawiska medialne. Red. I. Bor‑
kowski. Wrocław 2010, s. 132. Po 2010 roku należy jednak odnotować częściowy renesans reportażu w polskiej prasie. Świadczy o tym rozwijanie reportażowych działów prasowych
W analizowanym okresie marginalizacja wypowiedzi reportażowych przez wydawców gazet stworzyła konieczność wytyczenia nowych linii rozwojowych tego gatunku. Wspomnianą potrzebę wyraził m.in. Zygmunt Ziątek, konstatując, że „usunięcie reportażu z prasy oznacza przecięcie jego dziennikarskiej pępo‑
winy, pozbawienie wymogu aktualności i naoczności przekazu, wymusza na nim znalezienie innych racji istnienia”17. Dla prozy polskich reporterów jedną z tak rozumianych alternatyw miał się okazać rynek książki, który w pierwszych latach po przełomie ustrojowym ulegał równie dynamicznym przekształceniom, co krajowy segment gazet i czasopism.
Należy nadmienić, że popularyzacja konwencji reportażowej w sektorze wydawniczo-księgarskim nie przebiegła w sposób natychmiastowy. U schył‑
ku XX wieku co prawda wydawano w Polsce reportaże książkowe, lecz nie był to proces wystarczająco ekspansywny, by został odnotowany w ówcze‑
snych badaniach czytelnictwa18. Sprawdziły się więc prognozy Wojciecha Pie‑
leckiego – redaktora naczelnego wspomnianego już miesięcznika „Reporter”
i działającej przy nim niewielkiej agencji wydawniczej – który w 1990 roku skon- statował:
W ostatnich latach nastąpiła ogromna dewaluacja wszelkich autorytetów. Odwaga staniała. Całe nasze środowisko zawodowe dosięgła również pauperyzacja w sensie ekonomicznym. Nie ma żadnego poczucia stabilizacji: upadają tytuły, rozwiązują się zespoły, niepewność jutra stała się zjawiskiem realnym. […] W państwowych wydawnic‑
twach nie chcą również pracować z młodym reporterem. Wolą wydawać tak zwane hity czytelnicze, które dadzą określony zysk. Na reportera dziś już nikt nie czeka z otwartymi
(np. rubryki Na własne oczy w „Polityce”) i dodatków do gazet (m.in. w „Dzienniku Wschod- nim” i „Dzienniku Bałtyckim”), a także inicjowanie nowych periodyków o charakterze reporterskim (takich jak magazyn „Kontynenty” lub nieregularnik „Non/fiction”) oraz specjalnych edycji pism (w czerwcu 2016 roku ukazało się np. osobne wydanie tygodnika
„Newsweek” z wyborem najlepszych reportaży).
17 Z. Ziątek: Dwa dwudziestolecia. Literatura jako reportaż i reportaż jako literatura. W: Nowe dwu-dziestolecie (1989–2009). Rozpoznania. Hierarchie. Perspektywy. Red. H. Gosk. Warszawa 2010, s. 360.
18 Reportaże książkowe nie są eksponowane w cyklicznych raportach z badań Biblioteki Na‑
rodowej, opracowanych na przełomie XX i XXI wieku przez Grażynę Straus i Katarzynę Wolff. Zob. G. Straus, K. Wolff: Polacy i książki…; Eaedem: Czytanie i kupowanie książek w Polsce w 1994 r. (raport z badań). Warszawa 1996; Eaedem: Zainteresowanie książką w społe
czeństwie polskim w 1996 r. (raport z badań). Warszawa 1998; Eaedem: Czytać, nie czytać…
Kupować, nie kupować… Sytuacja książki w społeczeństwie polskim w 1998 r. Warszawa 2000;
Eaedem: Sienkiewicz, Mickiewicz, Biblia, harlequiny… Społeczny zasięg książki w Polsce w 2000 roku. Warszawa 2002.
rękami. Ale sytuacja nie jest tak beznadziejna w gruncie rzeczy. Bo powstają prywatne spółdzielcze oficyny wydawnicze, które chcą i publikują reportaże 19.
Wśród wydawców zainteresowanych reportażem Pielecki wymienił m.in. szcze‑
ciński Glob, Dziennikarską Spółkę Wydawniczą Omnibus z Wielkopolski oraz niewielkie firmy warszawskie (Alfa, Alma-Press, Zetpress). Jego spostrzeżenia okazały się trafne, biorąc pod uwagę zasięg podmiotów inwestujących w tym czasie w prozę reportażową. W latach dziewięćdziesiątych książkowe debiuty polskich reporterów, uchodzących obecnie za czołowych reprezentantów gatun‑
ku, wydawano zwykle w oficynach, których rozpoznawalność na rynku była znikoma. Dla przykładu: pierwsza edycja książki Wojciecha Jagielskiego Dobre miejsce do umierania (1994) została opublikowana przez pomniejsze poznańskie przedsiębiorstwo wydawnicze Historia i Sztuka, z kolei wczesne reportaże pra‑
sowe Mariusza Szczygła, zamieszczone w tomie Niedziela, która zdarzyła się w środę (1996), ukazały się nakładem równie mało znanego Wydawnictwa Emka. Poza dominującym nurtem należy ponadto umieścić debiutancką opowieść reporterską Piotra Lipińskiego Humer i inni (Cinderella Books, 1997) lub wydaną w Bibliotece
„Tygla Kultury” książkę Łódź przeżyła katharsis Wojciecha Góreckiego (Fundacja Anima, 1998). Większy oddźwięk czytelniczy zyskiwały publikacje niewielkich oficyn, lecz autorstwa uznanych reporterów – np. utwory Hanny Krall, obecne w ofercie warszawskiej Alfy (Trudności ze wstawaniem. Reportaże; Okna. Powieść, 1990) oraz Wydawnictwa a5 (Dowody na istnienie, 1995; Tam już nie ma żadnej rzeki, 1998). Książkowym fenomenem w dziedzinie reportaży była natomiast proza Ryszarda Kapuścińskiego, którą w pierwszej dekadzie po transformacji ustrojowej kraju – podobnie jak w okresie Polski Ludowej – nadal publikowała zasłużona Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik.
W przeciwieństwie do książek innych polskich reporterów twórczość auto‑
ra Cesarza osiągała na przełomie XX i XXI wieku wysokie wyniki sprzedaży 20.
Odstawała jednak od wspomnianych przez Pieleckiego „hitów wydawniczych”,
19 W. Pielecki: Zimny wychów. Rozm. przepr. M. Jędrzejewski. „Nowe Książki” 1990, nr 6, s. 23.
20 Łukasz Gołębiewski – autor lub współautor corocznych badań krajowego rynku książki, przeprowadzanych na zlecenie firmy wydawniczej Biblioteka Analiz – po raz pierwszy od‑
notowuje utwory Kapuścińskiego (konkretnie: wznowienia Hebanu i zbioru Jeszcze dzień ży-cia) w rankingu bestsellerów 2000 roku. Rynkowy popyt na prozę „cesarza” reportażu uwi‑
docznił się jednak w pełni dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku. Zob. Ł. Gołębiewski:
Rynek książki w Polsce 2001. Warszawa 2001, s. 45. Funkcjonowanie reportażu w sektorze wydawniczo-księgarskim po 1989 roku omawiam na podstawie publikacji Gołębiewskiego (edycje 1998–2015) oraz przywołanych już cyklicznych raportów Biblioteki Narodowej.
do których na początku lat dziewięćdziesiątych zaliczano utwory z zakresu lite‑
ratury popularnej: fantastykę, powieści sensacyjno-kryminalne, horrory, romanse, a zwłaszcza harlequiny. Prymat publikacji rozrywkowych – w okresie PRL-u kon‑
sekwentnie rugowanych z oficjalnego obiegu – osiągnął apogeum w 1992 roku, równocześnie z omówionym już wzrostem nakładów i czytelnictwa prasy. Nastą‑
piło wówczas „[s]woiste zachłyśnięcie się rynkiem wydawniczym, dopiero co uwolnionym od reglamentacji i kontroli cenzury”21. Oprócz prozy komercyj‑
nej w ciągu kilku pierwszych lat po przełomie intensywnie rozwijały się także działy publikacji encyklopedyczno-poradnikowych, dziecięcych i poświęconych historii najnowszej. W tak rozbudowanej ofercie reportaże funkcjonowały jako podkategoria szerzej pojętej literatury faktu, obejmującej paraliterackie biografie, autobiografie, wspomnienia i pamiętniki. Na początku transformacji dominującą rolę w tej grupie wydawniczej odgrywał nurt określany mianem „książki chwili”,
„reagującej natychmiast na tematy i problemy aktualnie omawiane w mediach”22.
Wspomnianą tendencję reprezentowały dokumentarne publikacje dotyczące zna‑
nych postaci życia publicznego, najczęściej z aktualnej sceny politycznej. Typowy był ponadto rozliczeniowy charakter wielu utworów, podejmujących próbę oceny minionego systemu.
Wśród „książek chwili” zdarzały się relacje o charakterze reporterskim, do których można zaliczyć m.in. Kto kazał strzelać. Grudzień ’70 Barbary Seidler (BGW, 1991). Dominowały jednak inne gatunki faktograficzne, a związek omawianej poetyki z reportażem zasadzał się częściej na kwestii autorstwa. „Książki chwili”
zwykle wychodziły spod pióra dziennikarzy – autorem największego bestselleru z tej kategorii, przeprowadzonego z Edwardem Gierkiem wywiadu-rzeki o tytule Przerwana dekada (Fakt, 1990), był tworzący jeszcze w okresie Polski Ludowej repor‑
ter Janusz Rolicki. Podobne utwory mają w swym dorobku m.in. wspomniany już Wojciech Pielecki, który wraz z Piotrem Gabryelem analizował w tomie Demony
„Białego Domu” (Reporter, 1990) kulisy działalności KC PZPR, jak również sam Gabryel – współautor wydanych z Karolem Jackowskim rozmów z dziećmi promi‑
nentów i opozycjonistów pt. Jabłoń i jabłko (Story–Reporter, 1990). Warto nadmienić, że w nurcie „książek chwili” lokuje się także książkowy debiut jednego z naj‑
ważniejszych współczesnych polskich reporterów – Wojciecha Tochmana. Jego reportażowe portrety czołowych polityków doby transformacji i innych znanych postaci publicznych (m.in. Włodzimierza Cimoszewicza, Ewy Łętowskiej, Marka
21 G. Straus, K. Wolff, S. Wierny: Książka na początku wieku…, s. 16.
22 B. Klukowski, M. Tobera: W tym niezwykłym czasie. Początki transformacji polskiego rynku książki (1989–1995). Warszawa 2013, s. 168.
Kotańskiego i Andrzeja Szczypiorskiego) zostały umieszczone w opublikowanym w 1991 roku zbiorze Sprawcy, obok analogicznych tekstów i wywiadów autorstwa dziennikarzy i publicystów – Grzegorza Górnego i Witolda Paska.
Wydawcą Sprawców była nieistniejąca już Oficyna Wydawnicza BGW, która na początku lat dziewięćdziesiątych drukowała w nakładach przekraczających milion egzemplarzy. Specjalizowała się w publikacjach dotyczących wydarzeń z okresu PRL-u oraz we wspomnieniowych utworach przedstawicieli ówczesnej sceny politycznej, np. Jerzego Urbana i Jacka Kuronia 23. Swą rynkową pozycję firma zawdzięczała więc przede wszystkim „książkom chwili”, których olbrzymia popularność w omawianym okresie zaważyła na całościowym odbiorze literatury faktu. Ten trend wydawniczy, angażujący głównie czytelników sporadycznych, okazał się jednak krótkotrwały. Po 1992 roku zanikło w Polsce zainteresowa‑
nie twórczością komentującą minione i bieżące życie publiczne, wskutek czego w ciągu czterech kolejnych lat poczytność prozy niefikcjonalnej spadła blisko dwukrotnie, osiągając najniższy poziom na przełomie wieków 24.
Omówione tendencje w znacznym stopniu zdeterminowały sytuację reportaży, które w analizowanym okresie nie funkcjonowały jako w pełni autonomiczny sektor publikacji. Niknąc w tle innych gatunków faktograficznych, a zwłaszcza dziennikarskich „książek chwili”, uległy eksponowanemu w pracach badaw‑
czych wyczerpaniu koniunktury wydawniczej 25. W drugiej połowie lat dzie‑
więćdziesiątych nastąpiło jej załamanie, m.in. wskutek nadprodukcji w okresie książkowego boomu oraz związanego z tym obniżenia standardów edytorskich i zaniku popytu na literackie nowości. Przejawem zapaści były masowe bankruc‑
twa wydawców i hurtowników, malejące nakłady, spadek czytelnictwa i zapotrze‑
bowania na nowe tytuły, postępująca funkcjonalizacja wyborów lekturowych 26,
23 Szerzej na temat tej oficyny wydawniczej – zob. np. Ł. Gołębiewski, P. Waszczyk: Rynek książki w Polsce 2014. Wydawnictwa. Warszawa 2014, s. 261; B. Klukowski, M. Tobera: W tym niezwykłym czasie…, s. 168–170. Oprócz BGW publikacją „książek chwili” zajmowały się wówczas także zalegalizowane po upadku komunizmu dawne oficyny drugoobiegowe, m.in. NOWa i Rytm.
24 Czytanie literatury faktu w 2000 roku zadeklarowało jedynie 5% respondentów, podczas gdy w 1992 roku odsetek ten wyniósł 21%. Zob. I. Koryś, O. Dawidowicz-Chymkowska:
Społeczny zasięg książki w Polsce w 2010 roku. Bilans dwudziestolecia. Warszawa 2012, s. 159.
25 Na temat przyczyn i przebiegu tego procesu – zob. np. M. Tobera: Początki transformacji polskiego rynku książki. Rekonstrukcja najważniejszych wydarzeń z lat 1989–1995 (część druga).
„Przegląd Biblioteczny” 2010, z. 4, s. 430–435; B. Klukowski, M. Tobera: W tym niezwykłym czasie…, s. 176–186.
26 Pojęcie funkcjonalizacji oznacza proces, w efekcie którego miejsce przodujących w 1992 ro- ku „książek chwili” i odmian literatury popularnej zajęła w kolejnych latach twórczość
a także panujące powszechnie piractwo. Dla recepcji książek reportażowych istot‑
niejszy okazał się jednak eksponowany przez Czaplińskiego kryzys antyfikcji, nor‑
mującej układ literacki w dobie Polski Ludowej. Odwrót od tej tendencji – opartej na „obowiązku uczestnictwa literatury w życiu społeczeństwa oraz obowiązku liczenia się z prawdą jako zasadniczym układem weryfikującym dzieło i pozwala‑
jącym go oceniać”27 – wynikał w dużej mierze z przesytu dokumentarnym nurtem
„książek chwili” w pierwszych latach III RP. Jak dowodził Czapliński, afabular‑
ność i protokolarność poetyki dokumentu doprowadziła do zmiany nastawienia czytelników, którzy zaczęli utożsamiać antyfikcję z obniżonymi standardami literackimi utworów i trywializacją ich treści. Fakt ten, co oczywiste, nie dotyczy w sposób bezpośredni reportaży książkowych z omawianego okresu. Wspo‑
mniana ewolucja preferencji czytelniczych Polaków pośrednio tłumaczy jednak niewielki zasięg oddziaływania prozy reporterów – w dużej mierze odwołującej się do technik obrazowania wspomnianych przez Czaplińskiego – na ówczesnym rynku wydawniczo-księgarskim.
Mimo że omawiana twórczość w latach dziewięćdziesiątych nie odgrywa‑
ła znaczącej roli z punktu widzenia wydawców, występowała – co już zostało zaznaczone – w katalogach pomniejszych, z reguły niszowych firm wydawni‑
czych (wyjątek stanowiły utwory Kapuścińskiego i publikacje lokowane w nur‑
cie „książek chwili”). Pierwsze symptomy zmiany można dostrzec pod koniec dekady, kiedy to osobny cykl reportażowy zainicjowało jedno z największych krajowych wydawnictw literackich – Prószyński i S-ka. W uruchomionej przez tę oficynę serii „Fakt” ukazały się na przełomie wieków m.in. debiutanckie zbiory książkowe Ireny Morawskiej (Było piekło, teraz będzie niebo, 1999), Jacka Hugo-Badera (W rajskiej dolinie wśród zielska, 2002) i Beaty Pawlak (Piekło jest gdzie indziej, 2003). W analizowanym okresie obecność reportażu na polskim rynku książki była jednak warunkowana raczej okazjonalnymi trendami czytel‑
niczymi niż długotrwałą koniunkturą. Świadczy o tym choćby recepcja pierwsze‑
go wydania Modlitwy o deszcz Wojciecha Jagielskiego (W.A.B., 2002), opisującej kulisy wojny w Afganistanie i rządy talibów. Ówczesną poczytność wspomnia‑
nej pozycji książkowej można tłumaczyć nie tyle rozpoznawalnością autora czy popularnością reportażu jako gatunku, ile wzmożonym po zamachach na
czytana lub nabywana głównie ze względów praktycznych. W jej zakres wchodziły pod‑
ręczniki szkolne, a także publikacje encyklopedyczno-poradnikowe i specjalistyczne. Zob.
G. Straus, K. Wolff: Zainteresowanie książką…, s. 78.
27 P. Czapliński: Ślady przełomu…, s. 31.
World Trade Center zapotrzebowaniem na publikacje o terroryzmie i Bliskim Wschodzie 28.
Należy ponadto nadmienić, że w pierwszej postkomunistycznej dekadzie i na samym początku kolejnej nie wykształcił się jeszcze w Polsce wydawca ściśle wyspecjalizowany w prozie reportażowej. Obecnie obdarzane takim sta‑
tusem Wydawnictwo Czarne w omawianym czasie dopiero wypracowywało pozycję na rynku – w 1999 roku wymieniano je wśród oficyn literackich, które
„nie mieszczą się w żadnych rankingach, ale mają wspaniałą ofertę”29. Pierwszy bestseller Wydawnictwa Czarne Łukasz Gołębiewski odnotowuje cztery lata później, natomiast samą firmę uwzględnia na liście największych wydawców dopiero w zestawieniu za rok 2012 30. Także ukierunkowanie na utwory reporte‑
rów nastąpiło w późniejszym etapie rozwoju oficyny Andrzeja Stasiuka i Moniki Sznajderman. Choć pojedyncze zbiory reportażowe (np. Pochówek dla rezuna Pawła Smoleńskiego, 2001) Czarne publikowało już w początkach XXI wieku, prawdzi‑
wy rozkwit analizowanego gatunku w ofercie wydawnictwa nastąpił około roku 2006. Tomem Izrael już nie frunie Smoleńskiego zainaugurowano wówczas serię
„Reportaż”, która do dziś – mimo podejmowania analogicznych inicjatyw przez innych wydawców – wydaje się najbardziej rozpoznawalnym polskim cyklem książkowym w zakresie tytułowej formy gatunkowej.
„Reportaż”, która do dziś – mimo podejmowania analogicznych inicjatyw przez innych wydawców – wydaje się najbardziej rozpoznawalnym polskim cyklem książkowym w zakresie tytułowej formy gatunkowej.