Rola ponadgranicznego kapitału społecznego w internacjonalizacji młodych

3.3.1. Rola ponadgranicznego kapitału społecznego w internacjonalizacji młodych przedsiębiorstw

Na świecie obserwuje się rosnące zainteresowanie naukowców, menedże-rów i polityków ekspansją międzynarodową małych i średnich przedsiębiorstw, które stanowią zdecydowaną większość populacji biznesów w gospodarce rynkowej. Ekspansja międzynarodowa jest oznaką ich aktywności przedsiębior-czej. Literatura koncentruje się na stopniu, modelach i tempie internacjonalizacji oraz ich determinantach. Szczególnym zainteresowaniem cieszy się zjawisko młodych przedsiębiorstw globalnych (born globals). Znacznie mniej uwagi poświęca się strategicznym wyborom MSP, co do sposobu ich wchodzenia na rynki zagraniczne. Do niedawna funkcjonował stereotyp, iż małe i średnie przedsiębiorstwa z uwagi na ograniczenia zasobowe polegają na eksporcie jako najbardziej uzasadnionym i adekwatnym sposobie wchodzenia w obszar mię-dzynarodowy.

Obserwacje i badania poczynione w ostatniej dekadzie dowodzą, iż małe i średnie przedsiębiorstwa wybierają poza eksportem także inne, bardziej zaa-wansowane strategie wejścia107. Rysuje się podział internacjonalizujących się przedsiębiorstw sektora MSP na eksporterów i mikroprzedsiębiorstwa wielona-rodowe108, które oprócz tradycyjnego eksportu jako sposobu wchodzenia na

107 P. Dimitratos, S. Lioukas, K. I. N. Ibeh, C. Wheeler, Governance mechanisms of small and medium enterprise international partner management, „British Journal of Management” 2010, 21, s. 754–771. S. A. Zahra, R. D. Ireland, M. A. Hitt, International expansion by new venture firms: international diversity, mode of market entry, technological learning and performance, „Academy of Management Journal” 2000, 43, s. 925–950.

108 P. Dimitratos, J. E. Johnson, K. I. N. Ibeh, J. Slow, Core rigidities of micromultinationals: The Scottish experience, [w:] M. V. Jones, P. Dimitratos, M. Fletcher, S. Young (red.), Interna-tionalization, Entrepreneurship and the Smaller Firm; Evidence from Around the World, 2009, s. 139–149.

rynki zagraniczne wykorzystują alianse niekapitałowe z lokalnymi partnerami, joint ventures lub sieci własnych filii lub oddziałów zagranicznych. Sposób wchodzenia na rynki zagraniczne determinuje poziom kontroli nad operacjami zagranicznymi, co przekłada się na osiągane tam wyniki oraz poziom ryzyka. Czym bardziej zaawansowane formy wejścia, czyli czym większe zaangażowa-nie się biznesu w obszar międzynarodowy, tym większy jest poziom kontroli i wyższa efektywność działalności międzynarodowej, ale jednocześnie ponosi się wyższe ryzyko (ekonomiczne i polityczne). Eksport – najmniej zaawansowa-na forma wejścia zaawansowa-na rynki zagraniczne – wiąże się z relatywnie mniejszymi kosztami i mniejszym ryzykiem, ale jednocześnie pozbawia przedsiębiorstwo możliwości pełnego wykorzystania szans rozwojowych w otoczeniu międzyna-rodowym, ogranicza jego kontakt z klientami, potencjalnymi dostawcami, uniemożliwia szybkie dostosowywanie się do zmian w otoczeniu rynkowym, uzależnia od rodzimych lub zagranicznych pośredników. Proces uczenia się i generowania nowej wiedzy na temat funkcjonowania rynków zagranicznych jest utrudniony.

Mikroprzedsiębiorstwa wielonarodowe nie zawsze muszą posiadać własne aktywa zagraniczne, co różni je od korporacji wielonarodowych. Poprzez alianse niekapitałowe są w stanie kontrolować istotne aktywa zagraniczne i mieć dostęp do zasobów partnerów109. Takie rozwiązanie pomaga pokonywać barierę zaso-bową, uniemożliwiającą większe zaangażowanie się biznesu w proces interna-cjonalizacji110 oraz barierę braku wiedzy o rynkach zagranicznych, na którą składają się: lokalne regulacje prawne, normy kulturowe, standardy biznesowe, język lokalny111. B. Plawgo zaproponował model trzech grup przewag małych i średnich przedsiębiorstw umożliwiających im ekspansję międzynarodową, a mianowicie: przewag własnościowych, przewag lokalizacji oraz przewag kooperacji. Małe firmy w znacznie większym stopniu niż duże muszą poszuki-wać przewag konkurencyjnych w sferze powiązań z podmiotami otoczenia112.

Tym, co umożliwia internacjonalizującym się biznesom stawanie się mikro-przedsiębiorstwami wielonarodowymi, funkcjonującymi według filozofii born globals jest kapitał społeczny generowany przez ponadgraniczne (lub czasami

109 M. V. Jones, N. E. Coviello, Internationalization: conceptualizing an entrepreneurial process of behaviour in time, „Journal of International Business Study” 2005, 36, s. 284–303.

110 J. W. Lu, P. W. Beamish, The internationalization and performance of SMEs, „Strategic Management Journal” 2001, 22, s. 565–586.

111 K. J. Ericsson, A. Johnson, J. Majkgard, D. Sharma, Experiential knowledge and cost in the internationalization process, „Journal of International Business Studies” 1997, 28, s. 337–360. J. Johanson, J. E. Vahlne, The internationalization process of the firm; A model of knowledge development and increasing foreign market commitments, „Journal of International Business Studies” 1977, 8, s. 23–32.

112 B. Plawgo, Zachowania małych i średnich przedsiębiorstw w procesie internacjonalizacji, Instytut Organizacji i Zarządzania w Przemyśle „ORGMASZ”, Warszawa 2004, s. 207.

narodowe, międzyorganizacyjne) relacje w ramach względnie homogenicznych grup lub sieci społecznych113.

Wpływ kapitału społecznego na wczesną internacjonalizację młodych przedsiębiorstw zależy od typu transferowanej wiedzy (technologia czy wiedza na temat rynków zagranicznych), czasu oraz spójności tworzonych sieci spo-łecznych (intensywność, częstotliwość interakcji w ramach sieci)114. Wyniki badań empirycznych przeprowadzonych na 118 młodych przedsiębiorstwach amerykańskich z sektora biotechnologii, opublikowane w 2010 r., potwierdziły powyższe uwarunkowania. Autorzy badań wykryli następujące prawidłowości w tym względzie:

• prawdopodobieństwo rozpoczęcia biznesowych operacji zagranicznych przez młode przedsiębiorstwo zwiększa się wraz z wiedzą technologiczną partnera/alianta, ale wpływ transferowanej wiedzy na internacjonalizację można dopiero zaobserwować w czasie;

• prawdopodobieństwo rozpoczęcia biznesowych operacji zagranicznych przez młode przedsiębiorstwo zwiększa się wraz z wiedzą rynkową swoich zagranicznych partnerów;

• na rozpoczęcie ekspansji międzynarodowej młodego przedsiębiorstwa znikomy wpływ ma partnerstwo z narodowymi firmami, posiadającymi wiedzę na temat rynków zagranicznych. Warunkiem korzyści takich sieci społecznych z perspektywy internacjonalizacji młodego przedsiębiorstwa w krótkim okresie jest ich spójność, jednak pozytywny wpływ tej wiedzy zmniejsza się w czasie;

• spójność sieci zmniejsza pozytywny wpływ wiedzy technologicznej part-nera na rozpoczęcie operacji zagranicznych przez młode przedsiębiorstwo, co potęguje się w czasie;

• spójność sieci zwiększa pozytywny wpływ wiedzy rynkowej partnera za-granicznego na rozpoczęcie operacji zagranicznych przez młode przedsiębior-stwo, co potęguje się w czasie.

Alianse technologiczne łączą się z rozwijaniem wspólnych umiejętności, dzieleniem się kapitałem intelektualnym, ze wspólną działalnością w zakresie badań i rozwoju115. Takie alianse umożliwiają dostęp do nowych pomysłów i komplementarnych umiejętności ulokowanych w innych przedsiębiorstwach, ale rozkład korzyści nie jest równy. Relacje młodego przedsiębiorstwa z silnym, technologicznym partnerem dają mu większe prawdopodobieństwo rozwinięcia wyróżniających umiejętności, będących podstawą osiągnięcia przewagi nad

113 S. Prashantham, Social Capital and Indian Micromultinationals, „British Journal of Man-agement” 2010, s. 1–17.

114 J. Yu, B. A. Gilbert, B. M. Oviatt, Effects of alliances, time and network cohesion on the initiation of foreign sales by new ventures, „Strategic Management Journal” 2010, published on-line: EarlyView in Wiley Online Library (wileyonlinelibrary.com) DOI: 10.1002/smj.884.

115 P. Soh, The role of networking alliances in information acquisition and its implications for new product performance, „Journal of Business Venturing” 2003, 18(6), s. 727–744.

konkurentami na rynkach zagranicznych116. Alianse innowacyjnych technologii są trudniejsze w zarządzaniu niż inne typy relacji międzyorganizacyjnych z uwagi na złożoność komponentów technologii, niepewność wynikającą z tempa jej zmian i kierunków dalszego rozwoju, możliwy konflikt interesów uczestniczących stron. Dużą, pozytywną rolę w tego typu przedsięwzięciach odgrywają: doświadczenie, wypracowane dobre praktyki kooperacji, komunika-cji oraz podobieństwa osób wchodzących w bezpośrednie interakcje zewnętrzne (typ osobowości, system wartości). Same efekty aliansów z partnerem technolo-gicznym są widoczne dopiero w czasie. Kwestią zasadniczą dla młodej firmy w aliansie technologicznym z silnym partnerem jest spójność i integralność sieci. Teoria i badania empiryczne potwierdzają, że bardziej korzystne dla mło-dego przedsiębiorstwa są luźne relacje z partnerem technologicznym, w ramach których ma ono dostęp do wiedzy i zachowuje swój „innowacyjny instynkt”, poszukuje własnych możliwości rozwoju. Luźne związki w sieci technologicznej przeciwdziałają homogenizacji wiedzy i sprzyjają rozwojowi kluczowych kom-petencji przez młode firmy.

W przeciwieństwie do aliansów technologicznych, które są często skompli-kowane, wieloaspektowe i dynamiczne (tempo zmian technologicznych), alianse marketingowe łączą się z mniejszą liczbą niewiadomych, ponieważ kultury narodowe i praktyki biznesu międzynarodowego są względnie stałe, nie ulegają zmianom nieciągłym117. Alianse marketingowe z partnerami zagranicznymi dają efekty w postaci internacjonalizacji od razu, a spójność sieci te efekty zwiększa.

R. D. Putnam118 wyróżnił dwie kategorie kapitału społecznego: wiążący (bonding) i pomostowy (bridging). Kapitał społeczny wiążący odnosi się do więzi pomiędzy podobnie zorientowanymi, myślącymi ludźmi, wzmacnia ich homogeniczność i stanowi istotną barierę dla innych, którzy nie kwalifikują się do grupy, są inni. Łączy ludzi do siebie podobnych w aspektach ważnych (rodzina, etniczność, światopogląd, klasa społeczna, grupa zawodowa, płeć czy osobowość przedsiębiorcza). Kapitał społeczny pomostowy odnosi się do sieci pomiędzy osobami należącymi do różnych grup i społeczności. Dzięki ponad-granicznym, wiążącym relacjom społecznym małe i średnie przedsiębiorstwa postrzegają operacje zagraniczne za mniej ryzykowne, identyfikują nowe szanse, zyskują partnerów, wiedzę i inne wsparcie zasobowe, ułatwiające funkcjonowa-nie na rynkach zagranicznych, co z kolei zachęca je do większego zaangażowa-nia się w ten obszar i powoduje ich szybszy wzrost. Opisane zjawisko można

116 E. Autio, H. J. Sapienza, J. G. Almeida, Effects of age at entry, knowledge intensity, and imitability on international growth, „Academy of Management Journal” 2000, 43(5), s. 909–924.

117 K. Leung, R. S. Bhagat, N. R. Buchan, M. Erez, C. B. Gibson, Culture and international business: recent advances and their implications for future research, „Journal of International Business Studies” 2005, 36, s. 357–378.

118 R. D. Putman, Democracies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society, Oxford University Press, New York 2002.

określić strategicznie jako dźwignia sieci. Pomostowy kapitał społeczny budo-wany przez ponadgraniczne relacje między bardziej heterogenicznymi grupami lub sieciami społecznymi ma także pozytywny wpływ na strategiczne decyzje biznesowe, lecz z uwagi na mniejszy potencjał emocjonalny i większe potrzeby czasowe ma ograniczone możliwości w porównaniu z wiążącym kapitałem społecznym. Sieci mniej homogeniczne dążące do budowania relacji między sobą i generowania kapitału społecznego o większym potencjale sprawczym delegują do bezpośrednich interakcji zewnętrznych osobników o podobnych profilach etnicznych, kulturowych, osobowościowych.

Głównymi składnikami kapitału społecznego są: zaufanie, dobra wola, al-truizm, które stanowią warunek konieczny dzielenia się wiedzą, jej wymiany119. A. Madhok120 wymienia dodatkowo wzajemność i tolerancję. Obserwując po-nadgraniczne relacje etniczne, narodowe, zidentyfikowano dwa kolejne składni-ki kapitału społecznego – wzajemne zrozumienie i solidarność, których bazą jest uznany i podzielany narodowy system wartości121. W ramach etnicznej, ponad-granicznej społeczności związki nieformalne: rodzinne, przyjacielskie czy bizne-sowe kreują nowym przedsięwzięciom międzynarodowym szczególne szan-se/korzyści: wiedzę na temat rynków, dostęp do relacji sieciowych (wpływów) partnerów oraz ich wiedzy technologicznej, a także wsparcie moralne.

Kapitał społeczny ponadgraniczny odgrywa szczególną rolę w przypadku aktywizacji międzynarodowej młodych przedsiębiorstw wywodzących się z gos-podarek wschodzących. Szczególnie takie przedsiębiorstwa odczuwają deficyty zasobowe w zakresie wiedzy, finansowania oraz są narażone na wyższe ryzyko międzynarodowych przedsięwzięć biznesowych.

Wyniki pierwszych badań empirycznych, w których wykorzystano teorię kapitału społecznego do wyjaśnienia mechanizmu pojawiania się mikroprzed-siębiorstw wielonarodowych i większego angażowania się małych i średnich przedsiębiorstw w rynki zagraniczne, zostały opublikowane w 2010 r., co świadczy o aktualności tematu122. Przedmiotem badań była ekspansja międzyna-rodowa małych i średnich przedsiębiorstw hinduskich z sektora IT (software), które z uwagi na niewystarczającą chłonność rynku narodowego są zmuszone do poszukiwania szans rozwojowych w obszarze międzynarodowym. Badania potwierdziły następujące hipotezy:

• ponadgraniczny, wiążący kapitał społeczny generowany przez relacje et-niczne jest pozytywnie skorelowany z internacjonalizacją małych i średnich

119 P. Kale, H. Singh, H. Perlmutter, Learning and protection of proprietary assets in strate-gic alliances: building relational capital, „Stratestrate-gic Management Journal” 2000, 21, s. 217–237.

120 A. Madhok, Revisiting multinational firms tolerance for joint ventures: a trust-based ap-proach, „Journal of International Business Studies” 1995, 26, s. 117–137.

121 A. Portes, J. Sensenbrenner, Embeddedness and immigration: notes on the social deter-minants of economic action, „American Journal of Sociology” 1993, 98, s. 1320–1350.

przedsiębiorstw, które pod wpływem tego kapitału przekształcają się z eksporte-rów w mikroprzedsiębiorstwa wielonarodowe;

• mikroprzedsiębiorstwa wielonarodowe osiągają znacznie wyższy stopień internacjonalizacji niż tradycyjni eksporterzy.

Ponadgraniczne sieci społeczne są wyjątkowo użyteczne dla przedsię-biorstw rodzinnych, których charakterystyczną cechą funkcjonowania jest duża wrażliwość na ryzyko, wynikająca z konieczności uwzględnienia interesów i integralności rodziny oraz zapewnienia jej członkom bezpieczeństwa finanso-wego w dłuższej perspektywie czasu. Fakt mniejszej skłonności firm rodzinnych do podejmowania ryzyka nie oznacza ich słabszej orientacji przedsiębiorczej, na którą poza stosunkiem do ryzyka składają się: proaktywność, innowacyjność, efektywność (gospodarność), gotowość do i umiejętność konfrontacji konkuren-cyjnej czy niezależność. W orientacji przedsiębiorczej firm rodzinnych zacho-wawczy stosunek do ryzyka jest przynajmniej neutralizowany silniejszymi tendencjami w zakresie pozostałych jej wymiarów. W rezultacie, badania empi-ryczne na świecie w zdecydowanej większości potwierdzają wyższą efektyw-ność funkcjonowania zarówno publicznych, jak i prywatnych firm rodzinnych nad ich odpowiednikami nierodzinnymi.

3.3.2. Mechanizm generowania i wykorzystywania kapitału społecznego