7 lipca 1991 roku Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Konwencję o prawach dziecka, co dla organizacji pozarządowych i środowisk działających na rzecz praw dzieci było impulsem do postulowania utworzenia w Polsce instytucji Rzecznika Praw Dziecka.
Rezultatem tych działań było wprowadzenie do Konstytucji RP z 1997 roku przepisu dającego podstawy prawne dla powołania Rzecznika. W art. 72 ust. 4 Konstytucja stanowi, że
„Ustawa określa kompetencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka”. Tym samym ustanowiono Rzecznika Praw Dziecka jako kolejny konstytucyjny organ kontroli państwa.
Ustawa o Rzeczniku Praw Dziecka została przyjęta przez Sejm RP 6 stycznia 2000 roku. Zgodnie z nią Rzecznik stoi na straży praw dziecka, określonych w Konstytucji RP, Konwencji o prawach dziecka i innych przepisach prawa, z poszanowaniem odpowiedzialności, praw i obowiązków rodziców.
W rozumieniu ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka, dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletności (art. 2, ust. 1). Rzecznik działa na rzecz ochrony praw dziecka, w szczególności:
1) prawa do życia i ochrony zdrowia, 2) prawa do wychowania w rodzinie,
3) prawa do godziwych warunków socjalnych, 4) prawa do nauki,
5) prawa do ochrony przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem oraz innym złym traktowaniem.
Wszystkie podejmowane przez Rzecznika działania mają na celu zapewnienie pełnego i harmonijnego rozwoju dziecka oraz powinny być prowadzone z poszanowaniem jego godności i podmiotowości. Dzieci muszą być chronione przed wszelkimi przejawami przemocy, okrucieństwa, wyzysku, a także przed demoralizacją, zaniedbaniem i innymi formami niewłaściwego traktowania. Szczególną troską Rzecznik otacza dzieci z niepełnosprawnością.
1 Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 roku o Rzeczniku Praw Dziecka (Dz.U. z 2000 r. nr 6, poz. 69 z późn. zm.).
Ustawa ta nadała Rzecznikowi uprawnienia o charakterze ostrzegawczym, sygnalizacyjnym oraz inicjatywnym. Przyznała mu kompetencje przedstawiania właściwym organom władzy publicznej, organizacjom i instytucjom ocen i wniosków, zmierzających do skutecznej ochrony praw i dobra dziecka oraz usprawniania trybu załatwiania spraw w tym zakresie. Rzecznik może również występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę innych aktów prawnych.
Ustanowienie Rzecznika Praw Dziecka wraz z przysługującymi mu kompetencjami znacząco wzbogaciło wcześniejsze instrumentarium ochrony praw najmłodszych obywateli.
Działalność Rzecznika umożliwia stałą i systemową analizę problemów dotyczących dziecka i rodziny.
Przyjęta 24 października 2008 roku nowelizacja ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka wzmocniła jego kompetencje, wyposażając go m.in. w uprawnienia do:
wszczynania postępowań w sprawach cywilnych i administracyjnych oraz brania w nich udziału na prawach przysługujących prokuratorowi;
występowania do właściwych organów o wszczęcie postępowania przygotowawczego oraz z wnioskiem o ukaranie w sprawach o wykroczenia;
zaskarżenia decyzji administracyjnej;
zbadania każdej sprawy na miejscu, nawet bez uprzedzenia;
żądania od organów władzy publicznej, organizacji lub instytucji złożenia wyjaśnień lub udzielenia informacji, a także udostępnienia akt i dokumentów.
Według znowelizowanej ustawy organy, instytucje i organizacje, do których zwróci się Rzecznik, w ramach prowadzonych przez siebie spraw są zobowiązane do udzielenia informacji w terminie najpóźniej 30 dni2.
Następnym krokiem w zakresie kształtowania kompetencji Rzecznika było uchwalenie 24 września 2010 roku ustawy o zmianie ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka oraz niektórych innych ustaw3. Rozszerzyła ona kompetencje Rzecznika poprzez przyznanie mu kolejnych uprawnień procesowych, do których należą:
zgłaszanie udziału w postępowaniach przed Trybunałem Konstytucyjnym, wszczętych na podstawie wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich lub w sprawach skargi konstytucyjnej, dotyczących praw dziecka oraz brania udziału w tych postępowaniach;
2 Ustawa z dnia 24 października 2008 roku o zmianie ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka oraz ustawy o wynagrodzeniu osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, Dz.U. nr 214, poz. 1345.
3 Ustawa z dnia 24 września o zmianie ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka oraz niektórych innych ustaw, Dz.U.
nr 197, poz. 1307.
występowanie do Sądu Najwyższego z wnioskami w sprawie rozstrzygnięcia rozbieżności wykładni prawa w zakresie przepisów prawnych dotyczących praw dziecka;
wnoszenie kasacji albo skargi kasacyjnej od prawomocnego orzeczenia;
branie udziału w toczącym się już postępowaniu w sprawach nieletnich – na prawach przysługujących prokuratorowi.
Przywołana ustawa doprecyzowała zadania Rzecznika polegające na promowaniu i upowszechnianiu praw dziecka oraz metod ich ochrony, w tym szczególnej troski i pomocy – tak, by korespondowały one ze standardami ochrony praw dziecka, wyrażonymi m.in. w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz w art. 13 Konwencji o prawach dziecka.
Wykonując wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 19 października 2010 roku, w celu zapewnienia Rzecznikowi pełnej niezależności, nowelizacją z dnia 15 lipca 2011 roku wprowadzono do ustawy o Rzeczniku Praw Dziecka przepisy stanowiące, że Rzecznik samodzielnie nadaje w drodze zarządzenia Statut, który określa organizację pracy Biura oraz powołuje i odwołuje swojego zastępcę.
Rzecznik Praw Dziecka wykonuje swoje zadania przy pomocy Biura, które składa się z następujących jednostek organizacyjnych4:
Zespół Dziecięcego Telefonu Zaufania i Przyjęć Interesantów, do zadań którego należy udzielanie informacji i wsparcia oraz prowadzenie doraźnych interwencji;
Zespół ds. Edukacji i Wychowania, do zadań którego należy monitorowanie stanu przestrzegania praw dziecka i podejmowanie interwencji w sprawach związanych z respektowaniem prawa do nauki, opieką nad rodziną i dzieckiem, dostępem do dóbr kultury, rozrywki i wypoczynku, w tym także w sprawach związanych z działalnością sportową, artystyczną, rozwojem uzdolnień i zainteresowań;
Zespół Spraw Międzynarodowych i Konstytucyjnych, do zadań którego należy badanie prawa polskiego pod kątem jego zgodności ze zobowiązaniami międzynarodowymi, w szczególności z Konwencją o prawach dziecka oraz konwencjami i rekomendacjami uchwalonymi w ramach Rady Europy, sporządzanie opinii o projektach aktów prawnych w zakresie ich zgodności z wymienionymi dokumentami prawa międzynarodowego, analizowanie nowych instrumentów prawa międzynarodowego, analizowanie rządowych sprawozdań dla
4 Zarządzenie nr 30A Rzecznika Praw Dziecka z dnia 30 października 2011 roku.
międzynarodowych organów kontroli, sporządzanie opinii i wniosków w zakresie zgodności ustaw z Konstytucją RP i umowami międzynarodowymi, udzielanie pomocy polskim dzieciom przebywającym za granicą;
Zespół Spraw Rodzinnych i Nieletnich, do zadań którego należy monitorowanie stanu przestrzegania praw dziecka i podejmowanie interwencji w sprawach związanych z wykonywaniem i przestrzeganiem prawa do wychowania w rodzinie, pobytem w rodzinie zastępczej lub całodobowej placówce opiekuńczo–wychowawczej oraz ochroną dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem, demoralizacją, zaniedbaniem i innym złym traktowaniem;
Zespół Spraw Społecznych i Prawa Administracyjnego, do zadań którego należy monitorowanie stanu przestrzegania praw dziecka i podejmowanie interwencji w sprawach związanych z przestrzeganiem prawa do godziwych warunków socjalnych i prawa do życia oraz ochrony zdrowia;
Gabinet Rzecznika Praw Dziecka, do zadań którego należy merytoryczne i organizacyjne wspieranie zadań realizowanych przez Rzecznika Praw Dziecka;
Zespół Administracyjny, do zadań którego należy obsługa organizacyjno–
administracyjna i finansowa Biura Rzecznika Praw Dziecka.
Ponadto Rzecznik Praw Dziecka powołał:
Zarządzeniem nr 23 z dnia 31 lipca 2012 roku Zespół ds. bezpieczeństwa dzieci w cyberprzestrzeni;
Zarządzeniem nr 23 z dnia 10 października 2013 roku Społeczną Radę Doradczą Rzecznika Praw Dziecka;
Zarządzeniem nr 24 z dnia 10 października 2013 roku Społeczną Komisję Kodyfikacyjną Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego przy Rzeczniku Praw Dziecka;
Zarządzeniem nr 30 z dnia 5 listopada 2014 roku Zespół do spraw standaryzacji pobytu dzieci w pieczy zastępczej w zakresie opieki i wychowania;
Zarządzeniem nr 32 z dnia 5 listopada 2014 roku Zespół do spraw standaryzacji pobytu dzieci w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych oraz młodzieżowych ośrodkach socjoterapii w zakresie edukacji, opieki i wychowania.
Urząd Rzecznika Praw Dziecka od 2000 roku pełnili kolejno:
I kadencja – Marek Piechowiak (28 czerwca 2000 roku – 12 października 2000 roku),
II kadencja – Paweł Jaros (16 lutego 2001 roku – 7 kwietnia 2006 roku),
III kadencja – Ewa Sowińska (7 kwietnia 2006 roku – 30 czerwca 2008 roku),
IV kadencja – Marek Michalak (25 lipca 2008 roku – 27 sierpnia 2013 roku),
V kadencja – Marek Michalak (od 27 sierpnia 2013 roku).
Rzecznik Praw Dziecka przedstawia Sejmowi i Senatowi, corocznie, nie później niż do dnia 31 marca, informację o swojej działalności i uwagi o stanie przestrzegania praw dziecka. Sejm przeprowadza debatę i przyjmuje Informację do wiadomości, nie poddając jej głosowaniu.