Semantyka w grupie nominalnej

W przymiotnikach problem znaczników semantycznych – w tym wypadku determinujących zestawienie członów w grupie nominalnej – jako właściwość poziomu syntaktycznego w opisie języka występuje w mniejszym, ale równie istotnym stopniu. Przekonują do tego badania grup nominalnych Władysława Śliwińskiego (Śliwiński 1993: 7). Mimo, iż tymczasowo nie korzysta z tej wiedzy system tłumaczący, kwestia właściwości semantycznych przymiotnika i tym samym znaczników semantycznych tej kategorii pozostaje istotna dla projektowanego rozwoju i doskonalenia opisywanego systemu translacji. Tak więc, ze względu na naukową rzetelność przedstawia się poniżej bardzo istotne w tej materii ustalenia badawcze W. Śliwińskiego z UJ. Zakłada się, że ujęcie to wymagać zapewne będzie twórczej modyfikacji, jednak samo w sobie posiada wysoką wartość naukową, co jest dodatkowym uzasadnieniem ramowego opisu jego koncepcji w tym miejscu pracy.

Opracowanie to obejmuje problematykę opisującą właściwości łączliwości semantycznej i konotacyjnej przymiotnika względem nadrzędnego rzeczownika lub też zaimka w grupie nominalnej. Jest to – podkreślmy – jedyna opisująca te relacje praca naukowa w lingwistyce polskiej. Autor, co interesujące przyjął za punkt wyjścia model cybernetyczny sprzężenia zwrotnego, zdolny uchwycić właściwości konotacyjne przymiotnika względem rzeczownika125. Autorowi idzie przede wszystkim o konotację semantyczną, w mniejszym stopniu o konotację syntaktyczną np. skłonny {do czegoś},

wdzięczny {komuś}. Rozróżniając konotację syntaktyczną i semantyczną, autor wydziela

konotację składniowo-gramatyczną i konotację składniowo-znaczeniową. Konotacja składniowo-znaczeniowa, stanowiąca bezpośredni przedmiot zainteresowania niniejszej pracy, jest rozumiana jako zjawisko:

„(...) systemowego implikowania przez występowanie danego leksemu w tekście. Z istoty konotacji wynika, że poszczególnym leksemom przymiotnikowym w strukturze głębokiej są przypisane pewne ogólne schematy syntaktyczne, a więc immanentną cechą przymiotnika okazują się jego miejsca konotacyjne” (Śliwiński 1993: 7).

Autor jest zdania, że znaczenie leksemu i jego zdolności konotacyjne są ściśle ze sobą powiązane, a konotowanie rzeczownika przez przymiotnik odbywa się w dwóch płaszczyznach: systemowej – kategorialnej (np. leniwy człowiek, pracownik, a ostry, -a nóż, siekiera) i jednostkowej – leksykalnej, np. bose nogi, stopy; kary -a, -e: koń, klacz, źrebię) (przykłady autora). Łączliwość jednostkowa w niewielkim stopniu decyduje o prawdopodobieństwie wystąpienia członu należącego do określonej klasy semantycznej. Liczą się przede wszystkim zjawiska kategorialne. W toku badań materiałowych autor doszedł do wniosku, że wstępem do ustalenia badanych właściwości musi być kategoryzacja znaczeniowa rzeczowników i przymiotników. Trzeba jednak zaznaczyć, że przeprowadzona taksonomia rzeczowników ma w ujęciu Śliwińskiego charakter

125 Por: „Rolę układu wysyłającego impulsy (…) spełnia przymiotnik, podczas gdy funkcja układu odbiorczego i jednocześnie produkującego sygnały zwrotne przypada rzeczownikowi” (Śliwiński 1993). Autor wiąże oddziaływanie na sygnał inicjujący sprzężenie zwrotne z pojęciem akomodacji czyli przystosowania, natomiast zdolność wywołania określonej reakcji z pojęciem konotacji.

usługowy wobec przyjętego obszaru zainteresowania – łączliwości wyrażeń atrybutywnych z członem określanym. Autor zaproponował podział rzeczowników oraz przymiotników na następujące klasy znaczeniowe:

Podział rzeczowników obejmuje pięć klas :

• Hum – rzeczowniki osobowe, np.: człowiek, pan, matka, zawodnik,

• Anim – rzeczowniki żywotne nieosobowe, np.: pies, zając, kruk,

• Sens – rzeczowniki zmysłowe, sensoryczne, np.: budynek, gruszka, powietrze,

• Ment – rzeczowniki umysłowe, mentalne, np.: doba, informacja, piosenka, rada, barwa, styl, czas,wiedza,

• Sens/Ment – rzeczowniki zmysłowo-mentalne, sensoryczno-mentalne, np.: artykuł, baśń, firma, lekcja, list, pieniądze, słowo, uniwersytet.

Przymiotniki z kolei podzielono na dziewięć klas : 126

• Qual Phys – przymiotniki jakościowe, oznaczające cechy fizyczne, np.: biały, czysty, gorzki, płaski, rudy,

• Qual Psych – przymiotniki jakościowe oznaczające cechy psychiczne,

np.: aktywny, bezczelny, cierpliwy, mądry, odważny, radosny, skąpy,

• Qual Eval – przymiotniki jakościowe oceniające, np.: brzydki, dobry, elegancki, kiepski, zły, zwykły,

• Qual Relat – przymiotniki jakościowe, oznaczające stosunki, np.: cudzy, lewy, prawy, obcy, rodzimy, sprzeczny,

• Quant Phys – przymiotniki ilościowe, oznaczające cechy fizyczne, np.: chłodny, ciasny, długi, silny, śliski, wilgotny, ciężki,

• Quant Psych – przymiotniki ilościowe, oznaczające cechy psychiczne,

np.: elokwentny, zdolny, porywczy, flegmatyczny, spokojny, energiczny, dumny,

• Quant Eval – przymiotniki ilościowe oceniające, np.: banalny, błahy, drogi, tani, popularny,

• Quant Relat – przymiotniki ilościowe, oznaczające stosunki, np.: zamożny, znaczny, bogaty, znikomy,

• Intens – przymiotniki oznaczające stopień intensywności, np.: delikatny, okropny, szalony, natężony.

Analiza materiału empirycznego dowiodła, że można ustalić reguły łączliwości kategorialnej dla poszczególnych grup przymiotników w stosunku do określanego rzeczownika. Zależności te, regularnie powtarzające się w planie systemowym, ilustruje poniższa tabela, przedstawiająca zestaw typów konotacji kategorialnej przymiotnika.

Autor podkreśla, że materiał empiryczny dowodzi istnienia nieprzypadkowo pojawiających się w polu konotacyjnym kategorii znaczeniowych przymiotnika, takich a nie innych kategorii semantycznych rzeczownika. Dla przykładu, rzeczownik jako reprezentant pewnej klasy znaczeniowej może być konotowany kategorialnie przez przymiotnik według dość oczywistych językowo reguł, wydobywających jego cechy jako okazu kategorii, por. np. wymagania przymiotników opisujących cechy psychiczne

126 Ze względu na przejrzystość opisu pomija się w tym miejscu problem wieloznaczności leksemów przymiotnikowych, skupiając się na podstawowym znaczeniu.

skupiające się na członie określanym w postaci człowieka: bezczelny, skąpy, zawistny,

gadatliwy → człowiek, mężczyzna. Zależność ta wynika stąd, że przymiotniki opisane jako

Qual Psych nigdy nie wymagają kategorialnie rzeczowników typu Sens i Anim.

Klasy znaczeniowe przymiotników

Klasy znaczeniowe rzeczowników

Hum Anim Sens Ment Sens/Ment

Qual Phys + + + - + Qual Psych + - - - -Qual Eval + + + + + Qual Relat + + + + + Quant Phys + + + - + Quant Psych + - - - -Quant Eval + + + + + Quant Relat + - - - + Intens - - - +

-Tabela 6: Zestaw typów konotacji kategorialnej przymiotnika.

Z braku miejsca nie będzie się tu bliżej omawiać tych kwestii, szczegółowo przedstawionych przez W. Śliwińskiego. Trzeba jednak, w ślad za autorem, zwrócić uwagę na rolę akomodacji słownikowej, decydującej o dostosowaniu się członu akomodowanego do rzeczownika w zakresie właściwości semantycznych (człon akomodujący implikuje pojawienie się jednostki składniowej o określonych właściwościach słownikowych). Wzajemną zależność przymiotnika i rzeczownika w grupie nominalnej autor ilustruje następującym schematem, zob. rys. poniżej.

Akomodowanie przymiotnika przez rzeczownik, jak stwierdza autor, tak samo jak w wypadku konotacji dotyczy płaszczyzny systemowej – kategorialnej i jednostkowej – leksykalnej. Przyjęte kryteria akomodacji w ogólnym planie pozwalają na wydzielenie podstawowych klas wariantów połączeniowych: a) połączenia, w których rzeczownik akomoduje kategorialnie przymiotnik, np. czerwone wargi, głodny ptak, cierpliwy

opiekun; b) połączenia, w których rzeczownik nie akomoduje kategorialnie przymiotnika,

choć jest akceptowalny, np. białe szaleństwo, martwa fala, mężne serce; c) połączenia, w których rzeczownik akomoduje leksykalnie przymiotnik, np. prawe oko, znakomity

obraz, zimne ognie; d) połączenia, w których rzeczownik nie akomoduje leksykalnie

przymiotnika (faktycznie nie występujące w języku), np. *niska kartka, *dzielny tchórz,

*kare limuzyny. Dla ustalenia modelu łączliwości znaczeniowej autor sięga oprócz

Rysunek 62: Wzajemna zależność rzeczownika i przymiotnika w grupie nominalnej

przymiotnik rzeczownik konotacja

wymienionych już kryteriów wiedzy o świecie i uzusu językowego, po określenie stopnia regularności danego połączenia i jego regularności znaczeniowej. Ostatecznie przedstawiony przez autora model łączliwości znaczeniowej przybrał postać ośmiopoziomową (oparty jest na ośmiu stopniowo następujących po sobie kryteriach). Każde z kryteriów przybiera postać dychotomiczną, opisującą skalę posiadania lub wykluczania danej cechy, por.:

1. konotacja kategorialna (+ | –) , np. czysty dzban, czyste zamiary, 2. konotacja leksykalna (+ | –) , np. chropowaty mur, chropowaty dźwięk, 3. akomodacja kategorialna (+ | –) , np. inteligentny student, inteligentna twarz, 4. akomodacja leksykalna (+ | –) , np. kary koń, kary królik,

5. wiedza o świecie (+ | –) , np. biały śnieg, niebieski śnieg, 6. uzus językowy (+ | –) , np. dzika radość, dzikie mrozy,

7. regularność połączenia (+ | –) , np. mądry człowiek, mądre słowa,

8. regularność znaczeniowa (+ | –) , np. ostry nóż, ostra satyra (Śliwiński 1993: 13). Ambicją autora było stworzenie modelu obejmującego wszystkie teoretyczne możliwości połączeń przymiotnika z rzeczownikiem w języku polskim. Ogranicza to przydatność takiego podejścia w przypadku systemu tłumaczącego, opierającego się na normie językowej. Niewątpliwie, powtórzmy, ujęcie to posiada dużą wartość naukową. Próby zastosowania reguł opisu zaproponowanego przez W. Śliwińskiego nie przyniosły jednak zadowalających rezultatów. Głównie z tego powodu, że interpretacja właściwości konotacyjno-składniowych przymiotnika należy w znacznej mierze do dyspozycji poznawczych mówiącego podmiotu, a więc w bardzo ograniczonym stopniu dają się one obiektywizować, por. np.: zły/dobry więzień/strażnik, niska/wysoka temperatura – odniesiona do zimy lub środka lata. Przypisywanie atrybutów przedmiotom przypomina więc orzekanie. Obserwacje te w dużej mierze odnoszą się także do wieloznaczności leksemów przymiotnikowych. Praktyczne zastosowanie w bazie wiedzy językowej znalazły zatem wybrane połączenia o charakterze frazeologizmów i zestawień terminologicznych, w pracy noszą one miano konglomeratów. Zakładana rozbudowa systemu w przekonaniu autora powinna korzystać z inspiracji zawartych w pracach W. Śliwińskiego. Przedstawiony w pracy system tłumaczący korzysta z morfologicznych wykładników przyporządkowania składniowego, czyli formy fleksyjnej i szyku. W pewnej grupie leksemów przymiotnikowych języka migowego konieczne stało się wydzielenie w języku fonicznym jednostek homonimicznych odpowiadających im pod względem zakresu znaczeniowego i treści, np. zły w znaczeniu ʽniedobry, błędny, nieużyteczny’ przekazuje się za pomocą odrębnego ideogramu w stosunku do zły w znaczeniu ʽzirytowany’. Wyodrębnienie ZŁYI i ZŁYII w systemie tłumaczącym na poziomie polszczyzny jest konsekwencją tego faktu. Przymiotnikom typu podobny do kogoś/czegoś,

zależny od kogoś/czegoś, wdzięczny komuś przypisano takie cechy konotacyjne na

poziomie bazy danych.