SERIALE HISTORYCZNE

Ostatnią grupą produkcji wieloodcinkowych, nienależących właściwie do żadnej z kategorii wyróżnianych przez Wiesława Godzica, którym należałoby się przyjrzeć w kontekście ich wartości poznawczych, są seriale historyczne. Różnorodność tytułów realizujących utarte, znane dobrze z innych produkcji schematy fabularne, z tłem historycznym jest ogromna. Ich popularność jednak nie dziwi. Właśnie do tego podgatunku należy prawdopodobnie najchętniej oglądany polski serial, czyli Czterej pancerni i pies. Fabuła skupia się na przygodach załogi czołgu „Rudy” o numerze 102 podczas drugiej wojny światowej. Główni bohaterowie to tytułowi czterej pancerni i ich pies o

266 Na temat przydatności tego elementu toczą się od wielu lat nieustanne dyskusje. Bywają i głosy wypośrodkowujące te opinie: „Czy śmiech z puszki naprawdę jest taki ważny w odbiorze komedii? A może to tylko konieczne zło?

Prawda, jak to zwykle bywa, leży gdzieś pośrodku i zależy od konkretnej produkcji, typu gagów, oryginalności twórców. Humor sytuacyjny potrzebuje moim zdaniem sztucznego śmiechu jak wody – zwykle jest dość oklepany, konieczne jest więc wprowadzenie widza w odpowiedni nastrój. Tam, gdzie króluje absurd, puszka nie jest konieczna.

Takie produkcje są skierowane do bardziej wyrobionego widza, który potrafi sam się rozbawić”

(http://www.serialowa.pl/65297/skad-wzial-sie-smiech-z-puszki-i-po-co-nam-on/, dostęp: 01.03.2015).

145

swojsko brzmiącym dla studentów rosyjskojęzycznych imieniu – Szarik²⁶⁷. Serial dobrze sprawdza się podczas zajęć ze studentami z terenów byłego Związku Radzieckiego, gdyż jego akcja rozpoczyna się na Syberii, a dopiero potem przenosi się na tereny polskie. Dodatkowym atutem serialu jest postać Gruzina – Grigorija. On i pozostali pancerni, reprezentujący różne typy ludzkie, umożliwiają identyfikację właściwie każdemu widzowi. Była to pierwsza realizacja, w której tematyka wojenna została potraktowana właściwie jako pretekst do przedstawienia perypetii życiowych głównych bohaterów, gdzie „wojna była ekscytującą przygodą. Gdy trzeba było z czołgu zrobić w Berlinie łódź podwodną i popłynąć tunelami metra pod Bramę Brandenburską, pancerniacy to robili” (Zygmunt 1996, 71). Specyficzny sposób ujmowania tematyki wojennej w Czterech pancernych jest porównywany do amerykańskich filmów z tego samego okresu, np. do Parszywej dwunastki (The Dirty Dozen) Roberta Aldricha. Tego rodzaju podejście do tematyki wojennej nie spotkało się w Polsce z przychylnym przyjęciem wielu krytyków. Kultowy serial od połowy lat 60. do końca PRL miał raczej dobre opinie. Później bywało różnie. Jeden z publicystów pisał o zakłamaniu i propagandowym wymiarze Pancernych, a także wymienił, czego w serialu nie ma: „wyłapywania i rozstrzeliwania żołnierzy AK; nie pokazano obozów, z których wywożono na Sybir; polowań na Polaków lojalnych wobec władz Rzeczypospolitej; nie pokazano lubelskiego zamku, który stał się katownią ludzi polskiego podziemia” (Piotrowski 2011, 70-71). Autor odpowiada sam sobie i wskazuje przyczyny takiego stanu rzeczy:

Ta lista jest zdecydowanie za krótka. W Pancernych nie pokazano: głupoty dowódców, gwałconych przez Sowietów kobiet ani tego, jak kradną zegarki, rowery i wszelakie dobro. Nie pokazano też scen pijaństwa i masowych zgonów po wypiciu zatrutego alkoholu. Tego wszystkiego niewątpliwie brakuje w serialu stworzonym z myślą o młodzieży. Dziwić się należy, że owej tematyki nie poruszono na ekranie już w połowie lat sześćdziesiątych, gdy kręcono pierwszą serię Pancernych, w czasach znanych z liberalizacji i powszechnej oraz głośnej krytyki ZSRR (Piotrowski 2011, 70-71).

Fragmenty serialu można wykorzystać w różnorakich kontekstach. W poszczególnych odcinkach znajdą się podstawowe fakty historyczne związane z II wojną światową. Ważne miejsca i daty: utworzenie I Armii Polskiej w ZSRR pod dowództwem Zygmunta Berlinga, zwycięską dla wojsk polsko-radzieckich bitwę pod Studziankami, klęskę powstania warszawskiego, zaślubiny Polski zmorzem, stawianie przez żołnierzy słupów granicznych na Odrze i Nysie Łużyckiej, bitwę oBerlin izdobycie Berlina 2 maja 1945. Atutem serialu jest także to, iż nie schodzi on z anten stacji

267 W języku rosyjskim słowo szarik oznacza kuleczkę lub balonik.

146

telewizyjnych właściwie od ponad 40 lat, stając się istotnym składnikiem polskiej kultury masowej.

Jego bohaterowie znani są studentom z niektórych krajów, a popularność tej wieloodcinkowej produkcji, jako jednej z niewielu przekroczyła granice Polski²⁶⁸. Wartość Czterech pancernych wypada na koniec poprzeć opiniami studentów z Rosji i Białorusi. „Oglądałam ten serial, kiedy byłam mała. Bardzo podobał mi się pies i Janek – byłam w nim zakochana”; „Fajna klasyka polskiego kina. Lubię filmy o II wojnie światowej. Ten film nie stracił swojej aktualności, bo jest o przyjaźni i miłości”.

Drugim serialem osadzonym w wojennej rzeczywistości, choć luźniej traktującym tę tematykę, jest Stawka większa niż życie. Początek emisji to okres, który w kinie wyznacza koniec Polskiej Szkoły Filmowej. Można się zastanawiać, czy historie o agencie wywiadu oraz o czterech pancernych odniosłyby taki sam sukces w innym czasie.

Temat II wojny światowej zdominował ówczesną polską świadomość szczególnie za sprawą filmu, który artystycznymi narzędziami „szkoły polskiej” ukazywał przede wszystkim tragiczno-romantyczny rys losów pokolenia wojennego. Nad wizjami wojny unosił się duch poezji Baczyńskiego i Gajcego (…). Istniała zatem ciągła potrzeba moralnych rozliczeń, zrozumienia mechanizmów historii i własnego w niej miejsca (Giza 2005, 164-165).

To właśnie tę nieustanną potrzebę rozrachunków łączą z kulturą popularną Kloss i pancerni.

W godzinach nadawania Stawki ulice w Polsce pustoszały. Wkrótce Kloss zaczął odnosić sukcesy w telewizjach państw socjalistycznych. Stawkę pokazywano też z powodzeniem w Szwecji, Meksyku, Kanadzie, Japonii, Australii i Stanach Zjednoczonych. Dość kuriozalny może wydać się fakt, że serial podobał się w Niemieckiej Republice Demokratycznej, a chętnie w NRD-owskiej telewizji oglądali go również mieszkańcy Berlina Zachodniego (Piotrowski 2011, 101).

Nie jest szczególną tajemnicą, iż radzieckie Siedemnaście mgnień wiosny jest inspirowane kultową polską produkcją. Kloss i Stirlitz (główny bohater Siedemnastu mgnień wiosny) – ikony ówczesnej kultury popularnej – spotkali się nawet jako bohaterowie satyrycznej piosenki Kabaretu OT.TO Niebezpieczna kawiarnia (lub Stirlitz i Kloss)²⁶⁹. Tekst piosenki wraz z ćwiczeniami można znaleźć w książce z materiałami pomocniczymi do nauki języka polskiego autorstwa Jolanty Tambor i

268 Serial był wyświetlany m.in. wCzechosłowacji, Finlandii, Estonii, na Węgrzech ina Kubie.

269 Tekst piosenki można znaleźć w aneksie.

147

Anny Majkiewicz Śpiewająco po polsku. Piosenka została wykorzystana przez autorki książki, jako materiał do ćwiczenia mowy zależnej.

Przygody agenta J-23, krytykowane za brak realizmu oraz za wiele niedociągnięć scenariuszowych²⁷⁰, stały się jednym z najpopularniejszych i najbardziej cytatotwórczych polskich seriali. Hasło: „Najlepsze kasztany są na placu Pigalle”, to tylko jeden z przykładów. Co ciekawe, Stawka to serial, który szybko zaczął żyć własnym życiem. Dwa najczęściej używane cytaty utożsamiane z serialem: „Nie ze mną te numery, Brunner” oraz „Brunner, ty świnio” nie zostały nigdy wypowiedziane przez żadną z postaci.

Wśród innych seriali związanych z historią Polski wymienić należałoby następujące tytuły:

Czarne chmury, Hrabina Cosel, Królowa Bona, Ogniem i mieczem, Przygody pana Michała, Czas honoru, 1920 wojna i miłość, Mała Moskwa czy Quo vadis. Część tych tytułów to efekt mody realizowania seriali na podstawie filmów fabularnych lub odwrotnie. Te zabiegi nie zawsze dawały pożądane skutki artystyczne, o czym pisał już w roku 1974 Lesław Bajer w magazynie „Film”:

Oto jesteśmy w ostatnich latach świadkami artystycznej „wielowarsztatowości”. Jeśli reżyser przygotowuje film dla kin, adaptuje głośną powieść, to koniecznie musi własną strudzoną ręką przygotować wersję telewizyjno-serialową. Skutki artystyczne? Wystarczy obejrzeć Janosika w wersji kinowej, aby zobaczyć jak katastrofalnie ten obyczaj odbił się na dramaturgii całości, jak wyraźnie pękają szwy montażu przy próbie sporządzania bryku z większej całości. A wersja kinowa Chłopów? Przecież to samo! Czy skorzystał na tym serial telewizyjny? Też wystarczy mu się przyjrzeć, aby dojść do zasmucających wniosków. A przed nami jeszcze przyszłość: Oleńka znów nie będzie godna ran Kmicicowych całować (tym razem w kilkunastej godzinie projekcji) (Bajer 1974, 5).

Niewiele jest prawdopodobnie takich przypadków, w których można dostrzec walory serialu większe niż w wersji kinowej czy nawet książkowej. Jednym z takich przypadków jest wspomniany wyżej serial Chłopi w reżyserii Jana Rybkowskiego. Jest to jednocześnie kolejny przykład serialu, który osiągnął sukces nie tylko w Polsce. Nadawany był bowiem w prawie wszystkich krajach socjalistycznych, niektórych krajach skandynawskich i RFN.

270 „[W] Stawce większej niż życie nieważne było to, że Kloss w kilku odcinkach dostarczał meldunki zegarmistrzowi (Bronisław Pawlik), którego w następnych »nie znał«. Albo, że w jednym z odcinków Leszek Herdegen – grający niemieckiego porucznika (słynna kwestia o kasztanach na placu Pigalle) – rozpracował Klossa, za co ten go zabił, a w którymś z następnych był oficerem angielskiego wywiadu” (Zygmunt, „Film” 1996, nr 1, s. 71).

148

Powodzenie było zasłużone: wybitna powieść, która mimo przyznanej jej nagrody Nobla nie przekroczyła w pełni bariery językowej i nie zdobyła w świecie zasłużonej renomy, ukazała w telewizyjnej adaptacji swoje walory – dobrze pokazany obraz obyczaju i kultury zamkniętego środowiska wiejskiego, świetnie zarysowane charaktery, dramatyzm i intensywność przeżyć bohaterów, zharmonizowanie rytmu życia ludzkiego z biologicznym rytmem przyrody (Fuksiewicz 1981, 199).

Uniwersalność opowieści w wydaniu Rybkowskiego udowadnia opinia, którą znaleźć można na portalu amazon.com: „Niektóre części filmu są z całą pewnością ukazaniem typowych dla wiejskiego życia wydarzeń. Możemy zobaczyć ludowe tradycje, stroje i obyczaje. (…) Im dłużej oglądałem film, tym bardziej urzekający mi się wydawał” (tłum. A.T.)²⁷¹. Obraz polskiej wsi z przełomu XIX i XX wieku, nakreślony przez Reymonta, a pośrednio przez Rybkowskiego, można uzupełnić obrazem współczesnej wsi polskiej proponowanym przez dwa seriale: Złotopolscy oraz Ranczo (nadawane w telewizji od roku 2006). Beata Łaciak, która deklaruje się jako fanka Rancza mówi:

Ten serial skrzy się dowcipem. Ma po prostu dobry humor, czego od wielu lat w polskim filmie brakuje. (…) Drugi ważny motyw to pokazanie wsi jako soczewki, w której skupiają się wszystkie nasze wady narodowe. (…) Postacie są śmieszne, ale nie są do wyśmiania. Nawet pijaczkowie pod sklepem wygłaszają filozoficzne sentencje i w gruncie rzeczy są dobrymi ludźmi. To jest obraz sielskiej wsi, który w ogóle dobrze się sprzedaje w polskich serialach. Wsi trochę arkadyjskiej, do której się wraca, cichej, swojskiej, gdzie lepi się pierogi i nawet jak się wino pod sklepem wypije, to nie ma to żadnych złych skutków (Łaciak 2011, 51).

O ile więc coraz częściej prawdziwszy realioznawczo (ze współczesnego punktu widzenia) obraz współczesnej wsi polskiej ukazują raczej takie dokumenty jak Czekając na sobotę²⁷², o tyle we wspomnianych serialach możemy znaleźć właśnie przedstawienie pewnych tradycji czy obyczajów, które gdzieś tam na wsi jeszcze się zachowały. Spora popularność²⁷³ Rancza zaowocowała w 2007 roku realizacją filmu fabularnego Ranczo Wilkowyje.

271 „Some parts of the movie were no doubt typical events in village life. We get a good look at folk customs, clothing and country life. (…) I found the film to get more captivating as the story progressed” (http://www.amazon.com/The-Peasants-Chlopi-Wladyslaw-Hancza/dp/B000JMK6TY; dostęp: 10.09.2012).

272 Czekając na sobotę w reż. Ireny i Jerzego Morawskich to film dokumentalny o beznadziei i nudzie panującej wśród młodych ludzi mieszkających na polskiej prowincji.

273 Najlepszą oglądalność serial osiągnął w 2009 roku. Czwartą serię Rancza oglądało ok 8280000 widzów. (informację podaję za: http://rozrywka.dziennik.pl/seriale/artykuly/392229,serial-ranczo-cieszy-sie-najwieksza-ogladalnoscia-bedzie-kolejna-seria.html; dostęp: 14.09.2012).

149