nie siê pr
nie siê pr
nie siê pr
nie siê przede mn¹ pojawi³o. Pzede mn¹ pojawi³o. Pzede mn¹ pojawi³o. Pzede mn¹ pojawi³o. Pzede mn¹ pojawi³o. Pocz¹tkowo wydawa³o mi siê, ¿eocz¹tkowo wydawa³o mi siê, ¿eocz¹tkowo wydawa³o mi siê, ¿eocz¹tkowo wydawa³o mi siê, ¿eocz¹tkowo wydawa³o mi siê, ¿e
temat wsi czy ma³ych miasteczek jest we wspó³czesnej
temat wsi czy ma³ych miasteczek jest we wspó³czesnej
temat wsi czy ma³ych miasteczek jest we wspó³czesnej
temat wsi czy ma³ych miasteczek jest we wspó³czesnej
temat wsi czy ma³ych miasteczek jest we wspó³czesnej
kultu-rrrrrze polskiej stosunkowo czêsto spotykanyze polskiej stosunkowo czêsto spotykanyze polskiej stosunkowo czêsto spotykanyze polskiej stosunkowo czêsto spotykanyze polskiej stosunkowo czêsto spotykany. Owszem, ale nie. Owszem, ale nie. Owszem, ale nie. Owszem, ale nie. Owszem, ale nie
w
w
w
w
w fotografii...fotografii...fotografii...fotografii...fotografii...
Pojêcie „wieœ” czy „prowincja” wci¹¿ budzi mieszane uczucia i kojarzone jest z t¹ stron¹ ¿ycia, z któr¹ na co dzieñ nie chcemy siê uto¿samiaæ. Z drugiej strony coraz czêœciej mówi siê o „lokalnym patriotyzmie” czy „ma³ych ojczy-znach”, ale to tylko pocz¹tek drogi i nie przypuszczam, by np. modna ostatnio agroturystyka szybko zmieni³a utarte stereotypy. Od lat bowiem „wieœ” stano-wi synonim kiepskiego smaku, z³ego zachowania, braku kultury – „s³oma wy-staje z butów”. Wiocha to dziura, zadupie, miejsce zapominane przez œwiat. Tu chodzi siê w gumofilcach i pali papierosy bez filtra, popijaj¹c je tanim winem. Jarmarczny wizerunek dodatkowo potêgowa³y instytucje w rodzaju „Cepelii”, zwykle produkuj¹ce ludowoœæ ocieraj¹c¹ siê o kicz i nie maj¹c¹ wiele wspólne-go z tak cennym etnicznym folklorem. Do dziœ pamiêtam doskonale, jak wiêk-szoœæ „miastowych” smarkaczy czeka³a przed szko³¹ i przepuszcza³a uczniów klasy „e”, do której uczêszczali przyjezdni z okolicznych wsi. Wiadomo, wejœæ do szko³y wraz z nimi to by³ dopiero prawdziwy „obciach”!
Problem prowincji, byæ mo¿e przez swoj¹ malowniczoœæ i „innoœæ”, doœæ czêsto podejmowany jest przez twórców filmu. Wystarczy choæby wspomnieæ filmy Jana Jakuba Kolskiego, których akcja dzieje siê w bli¿ej nieokreœlonej przestrzeni pól i ³¹k („Jancio Wodnik”, 1993, „Historia kina w Popielawach”, 1998), ironiczne spojrzenie komedii Jacka Bromskiego („U Pana Boga za pie-cem” 1998 i jego kontynuacja „U Pana Boga w ogródku”, 2007) czy ca³ej masy dokumentów, weso³o ukazuj¹cych nieweso³¹ rzeczywistoœæ upad³ych PGR-ów, na czele ze s³ynn¹ „Arizon¹” (1997) Ewy Borzêckiej, która tytu³ zapo¿yczy³a od marki taniego wina, bêd¹cego, wed³ug autorki, towarem pierwszej potrzeby w sklepiku w Zagórkach. Jakby tego by³ ma³o, od kilku lat ca³a Polska œledzi losy rodzinne bohaterów prowincjonalnych telenoweli produkowanych przez tele-wizjê – „Z³otopolskich” (od 1997) czy „Plebani” (od 2000).
Rzecz jasna wyre¿yserowany obraz przedstawiony w filmie zazwyczaj odbiega znacznie od rzeczywistego obrazu polskiej prowincji, ale i tak fotografia wypada na jego tle blado. Zreszt¹ polska fotografia – wci¹¿ jeszcze niestety – napotyka sporo problemów z dokumentowaniem rzeczywistoœci, za to twórcy, szczególnie m³odego pokolenia, coraz chetniej szukaj¹ tematów poza granicami kraju. Nie-mniej nale¿y wspomnieæ kilka cennych realizacji dotycz¹cych polskiej prowincji. Jednym z najwa¿niejszych wydaje mi siê „Zapis socjologiczny” Zofii Rytet, który powstawa³ w latach 1978-1990 w celu zachowania zanikaj¹cego obrazu ¿ycia wsi, m.in. Suwalszczyzny, Podhala, Lubelszczyzny, Rzeszowszczyzny i Œl¹ska. Zapis polega³ na fotografowaniu mieszkañców we wnêtrzach ich domów. Po-wsta³a w ten sposób unikalna dokumentacja zacofanej wsi, licz¹ca kilkadziesi¹t tysiêcy negatywów. Swoista kolekcja ludzkich typów przywo³ywaæ mo¿e na myœl dzie³o Augusta Sandera, oparte na podobnej zasadzie systematycznego katalo-gowania klas spo³ecznych. Wczeœniej, bo w 1961 r., Rydet pokaza³a w galerii Krzywe Ko³o w Warszawie wystawê „Ma³y cz³owiek”, nad któr¹ pracowa³a od lat 50., a na któr¹ z³o¿y³y siê rozmaite wizerunki dzieci, szczególnie tych z bied-nych œrodowisk, czêsto zagubiobied-nych. Fotograficzna droga Zofii Rydet i skala jej dzia³alnoœci stanowi niestety odosobniony przyk³ad w polskiej fotografii. Nie znajdziemy w niej kolejnych twórców takiego pokroju, jak choæby czeski fotograf Jindøich Štreit, który zosta³ zaakceptowany przez lokaln¹ spo³ecznoœæ wsi Soviniec i kilku innych miejscowoœci regionu podgórza Josenika, gdzie fotografowa³ codziennoœæ – dokumentowa³, jak w archaiczny styl ¿ycia
wnikaj¹ coraz czêœciej elementy nowoczesnej cywilizacji i globalnej
kultu-ry z jej konsumpcyjnymi fetyszami, to, jak ludzie s¹ nak³aniani do ¿ycia w k³amstwie i ob³udzie, jak ulegaj¹ zmianie ich ¿yciowe wartoœci1.
Nie mniej co jakiœ czas pojawiaj¹ siê artyœci poruszaj¹cy siê w obszarze szeroko rozumianej prowincji. Do tematyki ludowej silnie nawi¹zuj¹ prace Andrzeja Ró¿yckiego, który w kola¿ach (cykl „Koszulki Panny Marii”, lata 80.) przywo³uje ludyczne elementy wiary chrzeœcijañskiej, tworzone zazwyczaj w oparciu o portrety dziewcz¹t. Jerzy Pi¹tek, który w latach 70. i 80. tworzy³ cykl „Smutek prowincji”, ukazywa³ marazm ma³ych miasteczek. Pod³o¿e zmian na polskiej prowincji w pewnym stopniu oddaje cykl „Bia³o-czerwono-czarna” Wojciecha Pra¿mowskiego (realizowany od 1999), w którym autor siêgn¹³ do estetyki dokumentu fotograficznego (znany jest przede wszystkim z fotografii aran¿owanej) po to, by pokazaæ przemiany, jakie zasz³y w Polsce w latach 90.,
T TT
TTomasz Komasz Komasz Komasz Kaczorekomasz Kaczorekaczorekaczorekaczorek TTomasz KTTTomasz Komasz Komasz Komasz Kaczorekaczorekaczorekaczorekaczorek
57
F O R M A T 5 4t³umacz¹c zwrot w stronê takiej fotografii: Geneza jego
powsta-nia siêga roku 1994, kiedy znalaz³em siê pewnego dpowsta-nia nad Czarn¹ Hañcz¹. Ku mojemu zdziwieniu na skraju puszczy, czyli w miejscu dzikim, niedostêpnym i pierwotnym zobaczy-³em sza³as z napisem „supermarket”, a wewn¹trz dwadzieœcia dwa gatunki piwa. W tym w³aœnie momencie spostrzeg³em, ¿e „idzie nowe”. W³aœciwie nie idzie, ale biegnie. Zmiany po 1989 roku mia³y raczej formê rewolucji, ni¿ stopniowego procesu2. Potrzeba zapisu tych przemian przez fotografów wydawaæ siê powinna oczywista, a jednak odnieœæ mo¿na wra¿enie, ¿e foto-grafia przeoczy³a je (z wyj¹tkiem pojedynczych twórców) i zaczê-³a siê budziæ siê dopiero na pocz¹tku XXI wieku...3. Tylko czy otworzy oczy na dobre?
Wspominany powy¿ej moment, czyli polityczny prze³om roku 1989, sta³ siê dla Polski niezwykle istotny – demokratyczny ustrój, powstaj¹cy wolny rynek, otwarcie granic, przyst¹pienie do NATO i Unii Europejskiej wrzuci³o polskie spo³eczeñstwo w zupe³nie now¹ rzeczywistoœæ, z któr¹ nie wszyscy potrafili sobie poradziæ. Pro-blemy dotknê³y szczególnie ma³e oœrodki i prowincjê, gdzie prze-miany wielohektarowych, czasem dobrze prosperuj¹cych (tak, tak) Pañstwowych Gospodarstw Rolnych (PGR), czêsto przeprowa-dzane w sposób rabunkowy, powodowa³ ich upadek, a w œlad za nimi za³amanie ca³ych spo³ecznoœci wiejskich i ucieczkê ludzi do „lepszego ¿ycia”. Jako jeden z nielicznych, ow¹ zapaœæ dostrzeg³ Witold Krassowski, który w cyklu „Powidoki z Polski” (1987--1997) nie tylko dokona³ zapisu czasu prze³omu, w tym m.in. lokalnych spo³ecznoœci wczeœniej ca³kowicie uzale¿nionych od PGR-ów, ale te¿ dokumentowa³ nowe zjawiska, jakie pojawi³y siê w tym okresie – choæby kulturowy fenomen „disco-polo”, muzyki do dziœ popularnej w wiejskich œrodowiskach.
Potrzeba by³o kilkunastu lat, by siê otrz¹sn¹æ i odnaleŸæ w no-wej, wolnorynkowej sytuacji ekonomicznej. I choæ dziœ rolnik bywa nazywany farmerem, to w wielu miejscach marazm nadal trwa. Trudno zachowaæ optymizm, gdy w drodze do sklepu ka¿dego dnia mija siê demolowane i rozkradane szkielety budynków po-zbawionych nadzoru i gospodarstwa dokumentnie oczyszczone z inwentarza. Infrastruktura gospodarcza sta³a siê tematem prze-wodnim stosunkowo s³abo znanych prac Waldemara Œliwczyñ-skiego, który od kilku lat dokonuje zapisu obór, silosów czy gara-¿y dla maszyn rolniczych4, znajduj¹cych siê wy³¹cznie w obrêbie granic powiatu wrzesiñskiego. Taka lokalnoœæ, wsparta o rodzin-ne korzenie i powrót do lat m³odoœci, sta³a siê tematem fotografii Krzysztofa Zieliñskiego („Hometown”, 2001), ukazuj¹cych oso-bist¹ wizjê rodzinnego W¹brzeŸna, wczeœniejszy wspomnieniowy cykl Marka PoŸniaka na temat Czarnkowa5 czy wyci¹gniête z szu-flady po 30 latach prace dokumentalne Andrzeja P. Florkowskie-go, ukazuj¹ce Koœcian6. Tutaj przywo³a³bym tak¿e swoje fotogra-fie dotycz¹ce rodzinnej Wrzeœni, szczególnie zaœ seriê dzieciêcych portretów „Bez atelier” (2001), wykonanych z okazji 100. roczni-cy strajku dzieci wrzesiñskich7.
Polska prowincja od zawsze ma jedn¹ pozytywn¹ cechê – nie ugina siê wp³ywom zachodniej kultury tak szybko jak du¿e oœrod-ki i chocia¿ zapo¿ycza z niej wiele elementów, zacieraj¹c granicê pomiêdzy miastem, to jednak wci¹¿ stanowi opokê tradycji ludo-wej i bez w¹tpienia wiary chrzeœcijañskiej. I chyba taki obraz pokoleniowych zmian na bazie ci¹g³oœci tradycji pragn¹ ukazaæ nam adepci Warszawskiej Szko³y Fotografii: Ula Klimek, Kata-rzyna Marczyñska i Tomasz Kaczorek. Choæ nie do koñca...
Ula Klimek postanowi³a obrzêdowoœæ religijn¹ potraktowaæ jako punku wyjœcia do zobrazowania polskiej prowincji na po-cz¹tku XXI wieku. Z pewnoœci¹ stanowi ona istotny wyró¿nik œwiata „poza miastem”. Jednym z najwa¿niejszych przejawów religijnoœci i przywi¹zania do tradycji jest uroczystoœæ Cia³a i Krwi Pañskiej, znana powszechnie jako Bo¿e Cia³o. Procesja do czte-rech o³tarzy ustawionych przy drodze, przy których czyta siê frag-menty Ewangelii, to tak¿e jedna z najbarwniejszych uroczystoœci koœcielnych z udzia³em orkiestry i dziewczynek posypuj¹cych tra-sê przemarszu p³atkami kwiatów. Fotografie Klimek podkreœlaj¹ udzia³ przede wszystkim najm³odszych parafian, co ukazuje ci¹-g³oœæ pokoleniow¹ tradycji i religijny klimat, w jakim przysz³o im dorastaæ, a który nastêpnie wytycza ich drogê wed³ug okreœlo-nych precyzyjne etapów – chrzest, komunia œwiêta, bierzmowa-nie, ma³¿eñstwo... Interesuj¹ca jest tu determinacja mieszkañców
Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska Katarzyna Marczyñska
P O S TP O S TP O S TP O S TP O S T A W YA W YA W YA W YA W Y
27 lipca 2008 roku – ju¿ w trakcie druku tego nume-ru „Formatu” – nadesz³a smutna wiadomoœæ o œmierci Ireneusza Zje¿d¿a³kiIreneusza Zje¿d¿a³kiIreneusza Zje¿d¿a³kiIreneusza Zje¿d¿a³kiIreneusza Zje¿d¿a³ki. Po ciê¿kiej
choro-bie odszed³ nasz kolega, redaktor „Fotografii” i przy-jazny cz³owiek, z którym dzieliliœmy nasze fascyna-cje. Bêdzie nam Go brakowa³o. Redakcja „Formatu”
(œl¹skich „familoków”) do tego, by nawet w tak nie-przyjaznej atmosferze szarych budynków stworzyæ wa-runki jak najbardziej godne duchowych prze¿yæ (ozdo-bione okna, œl¹skie stroje ludowe). Ale Klimek pokazuje te¿ uwspó³czeœnion¹ stronê ¿ycia m³odych prowincjuszy – nastolatki jednak chc¹ pod¹¿aæ za œwiatem z koloro-wych pism, kieruj¹c siê rubryk¹ towarzysk¹, czy donie-sieniami z plotkarskich portali internetowych, zw³asz-cza wtedy gdy zbli¿a siê zabawa taneczna.
Podobnie na fotografiach Katarzyny Merczyñskiej m³odzi ludzie staraj¹ siê za wszelk¹ cenê sprostaæ wy-zwaniom wspó³czesnoœci. I choæ przed studniówk¹ æwicz¹ kroki poloneza, jednego z najstarszych rodzimych tañców, dawniej zwanego „chodzonym”, to prawdopo-dobnie bardziej przypisuj¹ go obyczajowoœci balów ma-turalnych ni¿ podtrzymywaniu polskich tradycji. Gdy pozuj¹ na tle w³asnego (?) samochodu, pokazuj¹ siê na imprezach czy zak³adaj¹ pi³karskie getry, zdaj¹ siê ule-gaæ tym samym pokusom i wartoœciom, które stanowi¹ dziœ podstawê wyznacznika statusu nastolatków na ca-³ym œwiecie, bez wzglêdu na szerokoœæ geograficzn¹. Ele-menty ci¹g³oœci tradycji widaæ jedynie w galowych mun-durach muzyków orkiestry dêtej, bez której nie mo¿e siê obyæ ¿adna wa¿na uroczystoœæ.
Rozbicie m³odych spo³ecznoœci widaæ wyraŸnie w pra-cach Tomasza Kaczorka, gdzie tradycja chrzeœcijañska (Garbarka) zosta³a zestawiona z nowym (jak na wa-runki prowincji) zjawiskiem kulturowym, jakim s¹ sub-kultury powi¹zane z muzyk¹ metalow¹. Ale autor po-kazuje te¿ odœwiêtn¹ jarmarcznoœæ. Byæ mo¿e jest to oznaka pewnej têsknoty za lepszym œwiatem i za lep-szym ¿yciem, bo dni celebry koœcielnej to czas, kiedy mo¿na (wrêcz trzeba) pokazaæ siê w najlepszym ubra-niu (do dziœ pamiêtam, jak w latach 80., wtedy 10-letni mój kolega zak³ada³ do koœcio³a pi³karskie korki...), a po mszy zjeœæ uroczysty obiad z rodzin¹, resztê dnia zaœ spêdziæ na bezkarnym paradowaniu „g³ównymi” uliczkami czy pomiêdzy straganami odpustu.
Pokoleniowa ci¹g³oœæ jest równie¿ widoczna na foto-grafiach dokumentuj¹cych codzienne ¿ycie, które deter-minuj¹ obowi¹zki zwi¹zane z prowadzeniem gospo-darstw. Tu z kolei widaæ, ¿e aktywnoœæ zawodowa tak¿e przechodzi na kolejne pokolenia, pozostaj¹c w gestii ro-dzin. Wiele prac wykonuje siê ju¿ w wieku kilku lat, a nie jest rzadkoœci¹, ¿e w czasie ¿niw, z powodu braku r¹k do pracy, ci¹gnik prowadzi dwunastolatek. Nic dziwnego, ¿e co roku media przynosz¹ dramatyczne wiadomoœci o wypadkach w czasie prac polowych, którym ulegaj¹ dzieci. Bez w¹tpienia ¿ycie mieszkañca prowincji nie ofe-ruje tylu mo¿liwoœci co miasto, choæ w ostatnich latach trafiaj¹ tu podobne udogodnienia (internet, bankomaty itd.), a wraz z nimi nowy styl ¿ycia. To w czêœci wyrów-nuje szanse na dobry start, ale wci¹¿ tylko w czêœci...
1Vladimír Birgus, Skonfiskowane fotografie Jindøicha Streita, Kwartal-nik Fotografia, 7/2001
2Krzysztof Jurecki, Krzysztof Makowski, S³owo o fotografii, ACGM Lo-dart S.A, £ódŸ, 2003
3Mam tu na myœli przede wszystkim wystawy zbiorowe „Nowi doku-mentaliœci”, CSW Zamek Ujazdowski, Warszawa, 12.06-31.08.2006 oraz mniej udan¹ prezentacjê „Teraz Polska”, Miesi¹c Fotografii w Kra-kowie, Fabryka Schindlera, 06-31.05.2006,
4Fotografie z cyklu „Cisza” zosta³y po raz pierwszy pokazane na wy-stawie „Ma³a rzeczywistoœæ”, Galeria Wie¿a Ciœnieñ, Kalisz, 25.05-15.06.2007
5Marek PoŸniak, Czarnków, Miasto Osiemsetletnie. Eine kleine Stadt mit Spuren der Zeit, Nadnoteckie Echa, 1992
6Andrzej P. Florkowski, Dokument – synteza: intuicji, widzenia i œwiat³a (1969-2000), Galeria Fotografii PF, Poznañ, 11.05-10.06.2007
7Pod zaborem pruskim, w 1873 r. rozporz¹dzeniem naczelnego preze-sa prowincji poznañskiej, j. niemiecki sta³ siê jêzykiem wyk³adowym we wszystkich nauczanych przedmiotach z wyj¹tkiem religii i œpiewu koœcielnego. Rozporz¹dzeniem z 4 marca 1901 r. regencja poznañska wprowadzi³a niemiecki wyk³ad religii, co spotka³o siê z protestem uczniów szko³y we Wrzeœni.
Ula Klimek Ula Klimek Ula Klimek Ula Klimek Ula Klimek Ula Klimek Ula Klimek Ula Klimek Ula Klimek Ula Klimek