49 Por. np. R. Trzaskowski, jw., s. 243-266.
50 A. Wolter, jw., s. 290, 291.
Poprzednio omówiono pojęcie „ustawy”.Teraz wymaga wyja śnienia na czym polega sprzeciwianie się ustawie (normie bez względnieobowiązującej), bowiemart. 3531 k. c. wspomina o tym, abytreść lub cel umowy(stosunku) „niesprzeciwiały się” ustawie (... ).
I) Pojęcie.sprzeciwiania sieustawie”
(1) Pomocniczy tumoże być także art. 58k. c., którystanowi, że „czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mającanacelu obej
ście ustawy jest nieważna (... )”. Przez sprzeczność zustawą nale
ży rozumiećniezgodność treściczynności prawnej z nakazem lub zakazem, zawartym w imperatywnym przepisieustawy. Kilkauwag ogólnych. Czynność prawnajestsprzeczna z ustawą, jeżelizawie ra treść przez ustawę zakazaną lub niezawieratreści przez ustawę nakazanej. Brak jestpodstaw do odróżniania „obiektywnej” i„su
biektywnej”sprzeczności czynności z ustawą. Przykładem sprzecz
ności czynności prawnej z nakazemustawy jest np. nieoznaczenie przezstrony w umowie przedwstępnej terminu,w ciągu którego ma być zawarta umowa przyrzeczona,wbrew wymaganiom d. art. 389 k.c. Zakazy ustawowe mogądotyczyć bądźpewnegotypu czynno ści prawnej (np. art. 1047 k. c., według którego- zwyjątkamiprze
widzianymiw ustawie - nie wolno zawierać umowy o spadek po osobie żyjącej, lub art. 964k. c.,zawierającyzakaz tzw. substytucji powierniczej), bądź poszczególnych elementów treści czynności prawnej, w zasadzie dozwolonej (np. ustalenie innej ceny aniżeli cena określona przez powołane do tego organy państwa), bądź celu, który ma być przez czynność osiągnięty (np. najem lokalu celemstworzeniasiedziby dla związku przestępczego)50.
(2) Przez sprzeciwianiesię umowy ustawie należy rozumieć kolizję umowy („normy” indywidualnej) z ustawą. Może to być sprzeczność formalna (umowy - ustawy) (całkowita lub częścio
wa), awięc ich sprzeczność (jednanormaczegośzakazuje, a inna to samo nakazuje, albo jedna czegoś zakazuje czy nakazuje, adrugazezwala) oraz ich przeciwieństwo (różne normy nakazują różne zachowania, którychłączne spełnienie jest niemożliwe).
Wszystkie te przypadki (sprzeczność, przeciwieństwo) mieszczą się w kategorii sprzeciwiania się, o którym mowa w art.
3531 k. c.
W teorii prawa wskazuje się ponadto, że wchodzi tu również wgrę niezgodność prakseologiczna, którapolegana tym, iżwpraw
dzie można wszystkie normyzrealizować,jednakże zrealizowanie jednej z nich niweczy w całości lub w części skutki zrealizowania
innej(niektórzy określająto mianem„sprzeczności teleologicznej”).
Wydaje się,żetakże niezgodność prakseologiczna może być objęta pojęciem sprzeciwiania się ustawie, podwarunkiem, żekoli zja tu będzie wystarczająco silna. Z przypadkiem takiej niezgodno ści mielibyśmydo czynienia naprzykładwówczas, gdy strony za warły umowę zobowiązującą jedną z nich dozwrotukwotygrzywny, którą druga jest zagrożonaw związku zpopełnieniem czynu zabro nionego (ustawie sprzeciwiałby się jednak wówczas celstosunku).
Dla ścisłości należyzaznaczyć, że czynność sprzeciwia się ustawiezarówno gdy zawierapostanowienianiezgodne z zakazem ustawowym, jak również wtedy, gdy nie zawiera postanowień na kazanych przez prawo.
Należy ponadto podkreślić, że sprzeczność[Ze względówję zykowych w dalszejczęści pracypojęcie sprzeczności będzie rozu
miane szeroko jako synonim sprzeciwiania się. Nie chodzi zatem jedynie o sprzeczność logiczną sensu stricto] treści stosunku zustawą obejmujezarównoprzypadki, w których sprzeczne zustawą (zakazane) jest świadczenie jako takie(chodzi tu o umowy, które nie są wyraźnie zakazane, ale którezobowiązują do działania nie dozwolonego np. zobowiązanie do działania, które stanowi prze stępstwo), jaki samo zawarcie wbrew zakazowi stosunku(umowy) o określonej treści. W tym ostatnim przypadku chodzi zarówno o umowy zakazane w prawiecywilnym (np. zawarcie umowy wyłą
czającej odpowiedzialność za winę umyślną, zakaz anatocyzmu), jaki zakazyz zakresuprawa publicznego. Do umów o treści sprzecz
nejzustawą zaliczyć należy również umowy, których zawarciesta nowi - ze względu na ich treść -czyn nieuczciwejkonkurencji.
Znaczenieelementusubiektywnego.
Sprzeczność treści stosunku z ustawą ma charakter obiek
tywny- nie jest tu, codo zasady, potrzebna przesłankasubiektyw na, a więc możliwośćpostawieniastronom zarzutu działania sprzecz
nego z ustawą. Dotyczy to także w zasadzie zakazów karnych, do których przesłaneknależy wina.
Cel stosunku. Sprzeczna z ustawą może być nie tylko treść stosunku(umowy), aletakże cel umowy, a więcstan rzeczy, które go realizacji umowa ma służyć, jest sprzeczny z normąimpera
tywną. Tytułem przykładu możnatu wskazać udzielenie pożyczki w celu rozwinięcia handlu narkotykami albo wynajem mieszkania w celu stręczycielstwa do nierządu. O celu umowy była mowa uprzednio (por. pkt II110), doktórego należytu odesłać51.
51 R. Trzaskowski, jw., s. 243-248.
52 A. Wolter, jw., s. 291; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, jw., s. 293.
(3) Obejście prawa. Według art. 58 § 1 k. c. zakazane są rów
nież czynności prawne w celu obejścia ustawy (in fraudem legis).
Czynnością więc w celu obejścia ustawy jest czynność nie objęta zakazem, ale przedsięwzięta w celu osiągnięcia skutkuzakazane go przez prawo (np. według d. art. 160 § 1 k.c. osoba fizyczna mogła nabyć nieruchomość rolnątylkowówczas, gdy miałakwalifi kacje doprowadzenia gospodarstwarolnego; wcelu obejściatego zakazu osoba nie posiadająca wspomnianych kwalifikacji zawarła z właścicielem nieruchomości umowę dzierżawynalat 99)52.
Co do pojęcia obejścia prawa należy odesłać do literatury, zwłaszcza na tle art. 58 § 1 k. c. Niejesttoprzedmiotem niniejszej analizy.Art. 3531 k.c. niewspomina, odmiennie niż art. 58 §1 k.c., o obejściuustawy. Niemniej wdrodze wykładni prawa harmonizu
jącej należydojść downiosku, żeart. 3531 k. c. odnosi siędo umów
zawartych w celuobejścia ustawy. Stanowią one, podobnie jak to jest na tle art. 58§ 1 k. c. czynność prawnąsprzeczną z ustawą.
W ten sposób dochodzisię doharmonizacji art. 58 k.c. i art. 3531 k.c. Taki też jestzazwyczaj poglądliteratury53.
53 Por. np. R. Trzaskowski, jw., s. 248-255; Z. Radwański, [w: ] SPP, t. 2, 2002, s. 227-229.
m) Wybrane sytuacje, wktórychzachodząwątpliwości co dotego, czy zachodzisprzeczność treści (celu) stosunku z ustawa (R. T. )
R. Trzaskowski (R. T.) wychodzi z założenia, że od przypad ków sprzeczności treści (celu)stosunkuz ustawą należyodróżnić sytuacje, w których umowa narusza wprawdzie ustawę, lecz nie wynika to z jej treści (celu), lecz zinnych okoliczności. Kwestie te muszą zostać wyraźnie wyodrębnione ze względu na to, że art.
3531 k.c. dotyczy wyłącznie swobody kształtowania treści (celu) umowy.
Według R. Trzaskowskiego o sprzeczności treści (celu) sto sunku z ustawą można mówić jedynie wówczas,gdyzachodzi sze
roko rozumiana sprzeczność między dyspozycją normy ustawowej a „dyspozycjąnormy” umownej wskazującej zachowaniesię dłuż nika. O sprzeciwianiu się ustawie nie może być natomiast mowy wówczas, gdy treść umowy nie odpowiada po prostu wpełnihipo
tezie normy.
Według R.Trzaskowskiego treść umowyobejmuje tylko upraw nienia i obowiązki stron składające się natreśćstosunkuzobowią zaniowego(umowy). Nieobejmuje onazatem innych postanowień umowy.
Moim zdaniem takiezałożenie autora (R.Trzaskowskiego) jest dyskusyjne. Art. 3531k. c. dotyczy, moim zdaniem, całejtreści umo
wy, wszystkich postanowień umowy, bez względu na to, czy do
tycząonepraw i obowiązkówstron czy innych kwestii (np. zdolno
ści prawnej). Oczywiście trzeba zdawać sobiesprawę, ojakie uję cie swobody umów chodzi wąskie (swoboda co do treści umowy) czy szerokie (swoboda nadto, także co do tego, czy zawrzeć umo
wę, z kim zawrzeć umowę,wjakiej formie zawrzećumowę). Nadto sankcja nieważności umowy (jej bezskuteczności) w świetle art.
3531 k.c.przy moimstanowisku nie musibyć rozpatrywana tylkona podstawie art. 58 k. c. (jak to zdajesię zakładaćR. Trzaskowski), lecz także na tle innych przepisów prawnych, np. oformie czynno
ściprawnej, o wadach oświadczeń woli,o zdolności prawnej, o zdol ności do czynności prawnych, o pełnomocnictwie, o przedawnie niu, o niemożliwości świadczenia, o wyzysku. Art. 3531 k. c. mówi o „ustawie”, ale tą ustawą nie musi byćtylko art. 58k. c., lecz także inne przepisy ustawy, przykładowo w poprzednim zdaniu wymie nione. To prawda, że treść art. 58 k. c. zwykło się w literaturze - przynajmniej w sposóbdorozumiany - wiązać z treścią czynności prawnej(ujęcie wąskie), ale pogląd taki wcale nie musi byćoczywi
sty, można twierdzić, że przepis art. 58 k. c. dotyczy sprzeczności czynności prawnej (z jakiegokolwiek powodu) z ustawą (ujęcieszer
sze).Trzeba tu pamiętać, że art. 58 § 1 k.c.zastrzega sankcję nie ważności, chyba że właściwy przepis przewiduje innyskutek, np.
inny rodzaj nieważności lubbezskuteczności.Nadto art. 58 k.c. mówi o sprzeczności czynności prawnej z ustawą. Nie ma tam wprost mowy o treściczynności prawnej.
Po podzieleniu siętymi wątpliwościamiw skrócie należy ode
słać dohasłowych zagadnień prawnych, któreomawia R. Trzaskow ski,w tychsytuacjachgranicznych(brak miejsca nie pozwala mi na bliższe zajęciesię tą sprawą):
- naruszenie norm określających inne niż treśćprzesłankiza warcia umowy(zdolność prawna, zdolnośćdo czynności prawnych, forma),
- naruszenie normprzyznających prawopierwokupu lub pra
wo pierwszeństwa,
- naruszenie norm statuującychobowiązek uzyskania jednost kowego zezwoleniaadministracyjnego, zgody sądualbozgodyoso
by trzeciej,
- naruszenie normokreślających obowiązkową procedurę za warcia umowy,
- naruszenie norm ograniczających krąg podmiotów, które mogą zawierać określony rodzaj umów,
- naruszenie norm dotyczących okolicznościzawarcia umowy, - naruszenie norm w fazie wykonania umowy,
- „naruszenie” reguł interpretacyjnych, definicji ustawowych i innych podobnych norm54.
54 Por. R. Trzaskowski, jw., s. 255-266.
55 Odsyłam do literatury, np. R. Trzaskowski, jw., s. 243-248, 485, gdzie omawia m. in. sprzeczność treści lub celu umowy z prawem karnym i podatkowym.
56 Por. np. W. Czachórski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowrońska- Bocian, Zobowiązania - zarys wykładu, Warszawa 2002, s. 71-73, 145- 146; P. Machnikowski, Swoboda..., s. 189-198; R. Trzaskowski, jw., s. 266-273.
n) Normyprawakarnego i administracyjnego (odesłanie) Treść i cel umowy mogąbyć sprzeczne nie tylko z normami ustawowymi prawa cywilnego, lecz także mogą one być sprzeczne z normami konstytucyjnymi (była o tym mowauprzednio) orazusta
wamikarnymiiadministracyjnymi.Musząto byćjednakźródłapra
wa powszechnieobowiązującego (por. art. 87 Konstytucji)55. Brak miejsca nie pozwala na zajęcie siębliżej tą kwestią.