Do oceny samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej (surowcowej) zastosowano wskaĨnik stosowany przez Europejski Urząd Statystyczny (European Statistical Office, Eurostat). WskaĨnik ten wyraĪony jest w procentach i oznacza stosunek produkcji krajowej do zuĪycia krajowego47 produktów rolnych (bez wzglĊdu na Ĩródáo ich pochodzenia).
W przeprowadzonej analizie uwzglĊdniono: zboĪa podstawowe, ziemnia-ki, warzywa, owoce, nasiona roĞlin strączkowych, nasiona i owoce roĞlin olei-stych, cukier, táuszcze i oleje roĞlinne, miĊso ogóáem áącznie z táuszczami oraz podrobami, w tym miĊso woáowe, miĊso wieprzowe, miĊso drobiowe, a takĪe mleko krowie ĞwieĪe i jaja.
Dane o wielkoĞci produkcji krajowej i zuĪycia krajowego produktów po-chodzenia roĞlinnego w latach 2005/06-2012/13 przedstawiono w tabeli 4.
Rynek zbóĪ cechuje duĪa zmiennoĞü podaĪy, która zaleĪy od warunków pogodowych. Produkcja zbóĪ w latach 2005/06-2012/13 zmniejszyáa siĊ z 24 900 tys. ton do 24 413 tys. ton, tj. o 2%. W omawianym okresie zmniejszyá siĊ areaá zbóĪ z 8,5 do 7,4 mln ha. Deficyt produkcji zbóĪ podstawowych odno-towano w latach 2005/06, 2006/07 i 2011/12, zaĞ nadwyĪkĊ produkcji – w pozo-staáych latach. W roku 2012/13 nadwyĪka produkcji zbóĪ wynosiáa 792 tys. ton.
Produkcja ziemniaków zmniejszyáa siĊ z 10 369 tys. ton do 9 041 tys. ton, tj. o 12,8%. W caáym analizowanym okresie odnotowano nadwyĪkĊ produkcji krajowej nad zuĪyciem krajowym.
46 W. Michna i in. (2012), Zapewnienie ekonomicznej samowystarczalnoĞci…, jw., s. 35.
47 Dane dotyczące krajowego zuĪycia rozliczono jako sumĊ krajowej produkcji (pomniejszo-ną o eksport produktów rolnych i ich przetworów w ekwiwalencie surowca) i importu, z uwzglĊdnieniem zmian w stanie zapasów. Krajowe zuĪycie obrazuje rozdysponowanie pro-dukcji wedáug gáównych odbiorców i koĔcowego jej przeznaczenia, i opracowane jest – w zaleĪnoĞci od rodzaju bilansu – w podziale na: rozchody gospodarcze (np. siew, sadzenie, spasanie), spoĪycie produktów rolnych przez ludnoĞü, przetwórstwo przemysáowe (surowce do produkcji spirytusu, skrobi, piwa, wina i oleju) oraz ubytki i straty u producentów, a takĪe w obrocie [GUS (2014a), Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2014, Warszawa, s. 273].
Tabela 4. Produkcja krajowa, import, eksport, zuĪycie krajowe oraz nadwyĪka/deficyt produktów pochodzenia roĞlinnego w latach 2005/06-2012/13
Wyszczegól-nienie 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 2010/11 2011/12 2012/13 ZboĪa podstawowea(w tys. ton)
Produkcja 24 900 20 454 25 318 25 738 28 020 25 088 24 255 24 413
Import 207 351 229 239 374 453 297 207
Eksport 451 393 408 441 472 588 597 713
ZuĪycie 10 125 8 940 11 612 10 260 9 605 8 313 9 062 8 535
NadwyĪka/deficyt 244 42 179 202 98 135 300 506
Warzywac(w tys. ton)
Produkcja 5 458 5 120 5 710 5 203 5 601 4 878 5 575 4 986
Import 239 319 370 386 410 567 442 562
Eksport 848 706 989 844 828 871 925 935
ZuĪycie 4 849 4 733 5 091 4 745 5 183 4 574 5 092 4 613
NadwyĪka/deficyt 609 387 619 458 418 304 483 373
Owoced(w tys. ton)
Produkcja 2 922 3 211 1 684 3 826 3 646 2 744 3 415 4 128
Import 876 865 1 239 1 086 1 028 1 146 1 037 1 330
Eksport 488 692 641 1 042 967 645 1 046 1 832
ZuĪycie 3 310 3 384 2 282 3 870 3 707 3 245 3 406 3 626
NadwyĪka/deficyt -388 -173 -598 -44 -61 -501 9 502
Nasiona roĞlin strączkowyche(w tys. ton)
Produkcja 297 207 288 231 222 192 308 324
Import 18 24 19 22 26 16 16 20
Eksport 7 2 4 4 4 6 10 16
ZuĪycie 308 229 303 249 244 202 314 328
NadwyĪka/deficyt -11 -22 -15 -18 -22 -10 -6 -4
Nasiona i owoce roĞlin oleistychf(w tys. ton)
Produkcja 1 510 1 682 2 163 2 130 2 527 2 241 1 888 1 896
Import 169 233 157 495 435 422 713 481
Eksport 194 218 536 251 369 393 132 366
ZuĪycie 1 553 1 697 1 820 2 374 2 643 2 387 2 400 2 076
NadwyĪka/deficyt -43 -15 343 -244 -116 -146 -512 -180
Cukierg(w tys. ton)
Produkcja 2 047 1 723 1 934 1 351 1 674 1 629 1 943 1 996
Import 214 266 292 381 349 506 255 388
Eksport 1 167 834 751 477 661 555 904 922
ZuĪycie 1 501 1 332 1 485 1 315 1 272 1 647 1 325 1 366
NadwyĪka/deficyt 546 391 449 36 402 -18 618 630
Táuszcze i oleje roĞlinneh(w tys. ton)
Produkcjai 540 580 570 653 816 790 623 650
Import 500 488 503 453 425 516 637 611
Eksport 183 224 201 216 253 215 194 326
ZuĪycie 837 844 892 879 997 1 098 1 048 953
NadwyĪka/deficyt -297 -264 -322 -226 -181 -308 -425 -303
a áącznie z mieszankami zboĪowymi oraz ziarnem przeznaczonym na przetwory; b áącznie z ziemniakami przeznaczony-mi na przetwory; c áącznie z warzywami przeznaczonymi na przetwory; d áącznie z owocami przeznaczonymi na przetwo-ry; e groch, fasola, bób, bobik, áubin, wyka, soczewica, áącznie z ziarnem przeznaczonym na przetwory; f rzepak i rzepik, sáonecznik, soja, len, orzechy ziemne, rycynus, kokos, rdzenie palmowe, baweána, gorczyca, mak, sezam; g áącznie z cukrem przeznaczonym na przetwory; h rzepakowy, rzepikowy, sáonecznikowy, sojowy, lniany, rycynowy, kukury-dziany, z orzeszków ziemnych, kokosowy, z rdzeni palmowych, baweániany, gorczycowy, sezamowy; i olej surowy ħródáo: opracowano na podstawie [Roczniki Statystyczne Rolnictwa z kolejnych lat].
Produkcja warzyw takĪe siĊ zmniejszyáa – z 5458 tys. ton do 4986 tys.
ton, tj. 8,6%, zaĞ zuĪycie krajowe – o 4,9%. NadwyĪka produkcji warzyw nad zuĪyciem krajowym ksztaátowaáa siĊ od 609 tys. ton w 2005/06 roku do 373 tys.
ton w 2012/13 roku.
Produkcja owoców, w przeciwieĔstwie do produkcji ziemniaków i wa-rzyw, zwiĊkszyáa siĊ – z 2922 tys. ton do 4128 tys. ton, tj. o 41,3%. ProdukcjĊ owoców cechowaáa duĪa zmiennoĞü. Tylko w dwóch ostatnich badanych latach odnotowano nadwyĪkĊ produkcji, która wynosiáa 9 tys. ton w 2011/12 roku oraz 502 tys. ton w 2012/13 roku. W pozostaáych latach wystĊpowaá deficyt produk-cji owoców w porównaniu do zapotrzebowania.
Produkcja nasion roĞlin strączkowych wzrosáa z 297 tys. ton do 324 tys.
ton, tj. o 9,1%, zaĞ zuĪycie krajowe – o 6,5%. W caáym analizowanym okresie odnotowano niedobory produkcji krajowej nasion roĞlin strączkowych w po-równaniu ze zuĪyciem krajowym.
Produkcja nasion i owoców roĞlin oleistych wzrosáa – z 1510 tys. ton do 1896 tys. ton, tj. o 25,6%. Rzepak i rzepik stanowią 99% tej produkcji. NadwyĪkĊ produkcji nasion i owoców roĞlin oleistych wynoszącą 343 tys. ton odnotowano tylko w 2007/08 roku, zaĞ niedobór – w pozostaáych analizowanych latach.
Produkcja cukru zmniejszyáa siĊ z 2047 tys. ton do 1996 tys. ton, czyli o 2,5%, a zuĪycie krajowe – o 9,0%. Deficyt produkcji cukru odnotowano tylko w 2010/11 roku, który wynosiá 18 tys. ton. W pozostaáych latach wystĊpowaáa nadwyĪka produkcji cukru w porównaniu do zapotrzebowania.
Produkcja táuszczów i olejów roĞlinnych wzrosáa z 540 do 650 tys. ton, czyli o 20,4%, a zuĪycie krajowe – o 13,9%. Niedobory produkcji w porównaniu ze zuĪyciem krajowym wystĊpowaáy w caáym analizowanym okresie. Ksztaáto-waáy siĊ one od 297 tys. ton w 2005/06 roku do 303 tys. ton w 2012/13 roku.
W latach 2005-2013 Polska dysponowaáa nadwyĪkami miĊsa woáowego, które ksztaátowaáy siĊ od 126 tys. ton w 2005 roku do 296 tys. ton w 2013 roku.
Tak duĪa nadwyĪka jest wynikiem zmniejszającej siĊ konsumpcji miĊsa woáo-wego. Polska dysponowaáa takĪe nadwyĪkami miĊsa drobiowego, co byáo moĪ-liwe dziĊki systematycznemu wzrostowi produkcji i zwiĊkszonej konsumpcji.
NadwyĪka produkcji miĊsa drobiowego nad zuĪyciem krajowym ksztaátowaáa siĊ od 117 tys. ton w 2005 roku do 667 tys. ton w 2013 roku.
Produkcja miĊsa wieprzowego wykazywaáa duĪą zmiennoĞü związaną z cyklicznoĞcią tej produkcji. Od 2008 roku odnotowano spadek produkcji wie-przowiny, który byá związany z redukcją pogáowia ĞwiĔ. W latach 2008-2011 wystąpiáy niedobory produkcji krajowej miĊsa wieprzowego wzglĊdem zuĪycia krajowego, zaĞ w latach 2012 i 2013 odnotowano nadwyĪkĊ produkcji, która wynosiáa 13 i 135 tys. ton.
Tabela 5. Produkcja krajowa, import, eksport, zuĪycie krajowe oraz nadwyĪka/deficyt podstawowych produktów pochodzenia zwierzĊcego w latach 2005-2013
a woáowe, cielĊce, wieprzowe, baranie, koĔskie, drobiowe, kozie, królicze i dziczyzna; b áącznie z táuszczami i podrobami; c áącznie z mlekiem przeznaczonym na przetwory; d kurze, kacze, gĊsie i indycze; e miĊso surowe, podroby i táuszcze oraz przetwory w przeliczeniu na miĊso
ħródáo: opracowano na podstawie [Roczniki Statystyczne Rolnictwa z kolejnych lat].
Produkcja mleka krowiego ĞwieĪego wzrosáa z 11 575 mln l w 2005 roku do 12 348 mln l w 2013 roku, tj. o 6,7%. W caáym analizowanym okresie odno-towano nadwyĪkĊ produkcji mleka krowiego ĞwieĪego. W 2013 roku nadwyĪka produkcji mleka krowiego ĞwieĪego wynosiáa 1407 mln l i byáa niĪsza w po-równaniu z 2005 rokiem o 34,9%.
NadwyĪka/deficyt 344 503 484 424 366 685 753 943 1 136
MiĊso woáoweb (w tys. ton)
Produkcja 332 397 406 420 428 428 425 413 421
Importe 9 11 33 21 23 28 25 21 19
Eksporte 135 178 199 230 255 310 310 319 313
ZuĪycie 206 230 240 210 196 145 140 115 125
NadwyĪka/deficyt 126 167 166 210 232 283 285 298 296
MiĊso wieprzoweb (w tys. ton)
Produkcja 1 991 2 136 2 190 1 955 1 767 1 929 1 971 1 898 1 837
Importe 203 178 267 499 568 553 622 625 640
Eksporte 294 314 338 432 341 498 566 652 774
ZuĪycie 1 912 2 003 2 092 2 027 1 997 1 997 2 028 1 885 1 702
NadwyĪka/deficyt 79 133 98 -72 -230 -68 -57 13 135
MiĊso drobiowe (w tys. ton)
Produkcja 1 073 1 112 1 195 1 241 1 329 1 467 1 530 1 685 1 776
Importe 82 79 69 42 44 37 39 50 47
Eksporte 212 250 280 314 373 481 531 637 713
ZuĪycie 956 965 983 980 988 1 023 1 037 1 089 1 109
NadwyĪka/deficyt 117 147 212 261 341 444 493 596 667
Mleko krowie ĞwieĪec (w mln l)
Produkcja 545 546 556 590 614 637 587 538 564
Import 16 16 18 28 35 32 40 36 30
Eksport 62 75 126 151 168 177 199 224 255
ZuĪycie 499 487 448 467 481 492 428 350 339
NadwyĪka/deficyt 46 59 108 123 133 145 159 188 225
Produkcja jaj (kurzych, kaczych, gĊsich i indyczych) wzrosáa z 545 tys. ton w 2005 roku do 564 tys. ton w 2013 roku, tj. o 3,5%. W analizowanym okresie odnotowano nadwyĪki produkcji jaj wzglĊdem zuĪycia krajowego. Polska jest eksporterem netto jaj ze wzglĊdu na znaczne zmniejszanie siĊ ich spoĪycia.
Dane o wielkoĞci produkcji krajowej i zuĪycia krajowego produktów po-chodzenia zwierzĊcego w latach 2005-2013 przedstawiono w tabeli 5.
Polska w 2013 r. osiągnĊáa wysoki stopieĔ samowystarczalnoĞci Īywno-Ğciowej, mierzonej stosunkiem produkcji krajowej do zuĪycia krajowego, w za-kresie: miĊsa woáowego (336,8%), jaj (166,4%), miĊsa drobiowego (160,1%), cukru (146,1%), mleka krowiego ĞwieĪego (112,9%), owoców (113,8%), wa-rzyw (108,1%), miĊsa wieprzowego (107,9%), ziemniaków (105,9%) oraz zbóĪ podstawowych (103,4%). WskaĨnik samowystarczalnoĞci w zakresie táuszczów i olejów roĞlinnych wynosiá 68,2%, nasion roĞlin strączkowych – 98,8%, a na-sion i owoców roĞlin oleistych – 91,3%. Z danych FAO wynika, Īe wskaĨnik samowystarczalnoĞci w zakresie ryb i owoców morza byá niski, i wynosiá zale-dwie 43,5%48. Im wyĪszy jest wskaĨnik samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej, tym moĪliwoĞci wyĪywienia ludnoĞci z krajowej produkcji są wiĊksze.
Zmiany w samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej w zakresie podstawowych produktów pochodzenia roĞlinnego i zwierzĊcego, jakie nastąpiáy w latach 2005--2013, przedstawiono na wykresach 9-20.
Wykres 9. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie zbóĪ podstawowych w latach 2005/2006-2012/2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 4.
48 Dane dotyczą roku 2011 i pochodzą z bazy FAOSTAT-u.
103.4
Wykres 10. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie ziemniaków w latach 2005/2006-2012/2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 4.
Wykres 11. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie nasion roĞlin strączkowych w latach 2005/2006-2012/2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 4.
105.9
Wykres 12. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie owoców w latach 2005/2006-2012/2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 4.
Wykres 13. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie warzyw w latach 2005/2006-2012/2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 4.
113.8
Wykres 14. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie cukru w latach 2005/2006-2012/2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 4.
Wykres 15. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie táuszczów i olejów roĞlinnych w latach 2005/2006-2012/2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 4.
146.1 146.6 98.9
131.6 102.7
130.2 129.4
136.4
0 20 40 60 80 100 120 140 160
2012/2013 2011/2012 2010/2011 2009/2010 2008/2009 2007/2008 2006/2007 2005/2006
%
68.2 59.4
71.9 81.8 74.3 63.8
68.7 64.5
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
2012/2013 2011/2012 2010/2011 2009/2010 2008/2009 2007/2008 2006/2007 2005/2006
%
Wykres 16. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie miĊsa woáowego w latach 2005-2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 5.
Wykres 17. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie miĊsa wieprzowego w latach 2005-2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 5.
336.8
Wykres 18. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie miĊsa drobiowego w latach 2005-2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 5.
Wykres 19. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie mleka krowiego ĞwieĪego w latach 2005-2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 5.
160.1
Wykres 20. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w zakresie jaj w latach 2005-2013
ħródáo: opracowano na podstawie tab. 5.
W latach 2005-2013 najwyĪszy wskaĨnik samowystarczalnoĞci Īywno-Ğciowej Polska uzyskaáa w zakresie miĊsa woáowego – od 161,2% w 2005 r. do 336,8% w 2013 r. W analizowanym okresie Polska nie uzyskaáa samowystar-czalnoĞci w zakresie nasion roĞlin strączkowych, a takĪe táuszczów i olejów ro-Ğlinnych, zaĞ w latach 2008-2011 – miĊsa wieprzowego.
Przeprowadzona analiza wykazaáa, Īe decydujący wpáyw na wyĪywienie ludnoĞci w Polsce ma i bĊdzie miaáo krajowe rolnictwo, które dysponuje poten-cjaáem produkcyjnym wystarczającym do wyprodukowania surowców rolnych i ĪywnoĞci zapewniających odpowiedni poziom wyĪywienia ludnoĞci. W kraju wystĊpują jednak staáe niedobory produkcji nasion i owoców roĞlin oleistych, olejów i táuszczów roĞlinnych, mimo zwiĊkszającej siĊ produkcji rzepaku. Areaá rzepaku nie moĪe byü jednak wiĊkszy, gdyĪ konkuruje on, ze wzglĊdu na jakoĞü gleb, z pszenicą, a zbiory zaleĪą w duĪym stopniu od warunków pogodowych.
Polska musi zatem importowaü nasiona i owoce roĞlin oleistych oraz oleje po-chodzące z innych stref klimatycznych. ZagroĪeniem dla samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej Polski jest malejąca produkcja miĊsa wieprzowego, ze wzglĊdu na niską opáacalnoĞci chowu trzody chlewnej lub jej brak.
166.4 153.7 137.1 129.5 127.7 126.3 124.1 112.1 109.2
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
2013 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005
%
BEZPIECZEēSTWO ĩYWNOĝCIOWE
W ASPEKCIE EKONOMICZNEJ DOSTĉPNOĝCI ĩYWNOĝCI BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe przez stulecia oznaczaáo moĪliwoĞü zaopa-trywania siĊ w ĪywnoĞü wyprodukowaną w caáoĞci lub w wiĊkszoĞci w danym kraju, w celu zaspokajania potrzeb wszystkich jego mieszkaĔców. Wraz z roz-wojem handlu i specjalizacji miĊdzynarodowej tak pojmowane bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe ulegáo zmianie. Szybki wzrost produkcji ĪywnoĞci na Ğwiecie oraz swobodny handel na arenie miĊdzynarodowej umoĪliwiá krajom, zwáaszcza tym o niekorzystnych warunkach dla rozwoju produkcji rolniczej, zakup potrzebnej ĪywnoĞci na innych rynkach. O dostĊpie do ĪywnoĞci decydowaáy posiadane dochody, a nie produkcja krajowa. BezpieczeĔstwo dochodowe wyparáo bezpie-czeĔstwo ĪywnoĞciowe. Na takie postrzeganie tematu wpáyw mieli ekonomiĞci, którzy chcieli, aĪeby ĪywnoĞü i produkty rolne traktowaü jak inne wyroby, zaĞ wielkoĞü i strukturĊ produkcji krajowej ĪywnoĞci poddaü regulacjom rynkowym i zasadzie kosztów komparatywnych. Dopiero Ğwiatowy kryzys ĪywnoĞciowy na przeáomie lat 2007/2008 na nowo oĪywiá dyskusjĊ na temat bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego w wymiarze Ğwiatowym, regionalnym, krajowym i gospodar-stwa domowego49. Kryzys ĪywnoĞciowy pokazaá, Īe gwaátowny wzrost cen podstawowych dóbr powoduje, Īe osoby o najniĪszych dochodach, przeznacza-jących na ĪywnoĞü wiĊkszą czĊĞü budĪetu, tracą dostĊp do podstawowych pro-duktów ĪywnoĞciowych. Za sprawą wzrostu cen ĪywnoĞci w roku 2008 liczba osób niedoĪywionych na Ğwiecie, zwáaszcza w krajach uzaleĪnionych od impor-tu ĪywnoĞci, wzrosáa o 75 mln (w Azji i Pacyfiku – o 41 mln, Afryce Subsaha-ryjskiej – o 24 mln, Ameryce àaciĔskiej i Karaibach – o 6 mln oraz na Bliskim Wschodzie i Afryce Póánocnej – o 4 mln), zaĞ liczba osób Īyjących w skrajnej nĊdzy – o 125 mln50.
Niestabilne ceny ĪywnoĞci mogą byü problematyczne nie tylko dla go-spodarek sáabo rozwiniĊtych, ale takĪe dla gogo-spodarek rozwiniĊtych. Badania prowadzone przez Gunderson i Ziliak wykazaáy, Īe w Stanach Zjednoczonych w 2013 roku 15,5% osób w podeszáym wieku (tj. 9,6 mln osób) byáo pozbawio-ne bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego w wymiarze ekonomicznym.Oznacza to, Īe mimo zakoĔczenia Wielkiej Recesji w 2014 roku, prawie 1 na 6 seniorów stoi
49 M. Kwasek (2013), BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe na Ğwiecie – wspóáczesne problemy,
„Przemysá SpoĪywczy”, nr 3, s. 27.
50 W. Bello (2011), Wojny ĪywnoĞciowe, Instytut Wydawniczy KsiąĪka i Prasa, Warszawa, s. 11-12.
chody powyĪej progu ubóstwa .
Ekonomiczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci jest zapewniona wówczas, gdy wszyst-kie gospodarstwa domowe i kaĪda jednostka z tego gospodarstwa domowego po-siada wystarczające zasoby pozwalające nabyü ĪywnoĞü w odpowiedniej iloĞci i jakoĞci52. Na zasoby te skáadają siĊ: zasoby finansowe (pieniądze, oszczĊdnoĞci, aktywa páynne, np. biĪuteria), zasoby ludzkie (umiejĊtnoĞü, wiedza, zdrowie), zasoby naturalne (ziemia, woda, czyste powietrze), zasoby fizyczne (infrastruktu-ra, narzĊdzia rolnicze, Ğrodki transportu), zasoby spoáeczne (zaufanie, normy i wartoĞci ksztaátujące dziaáania czáowieka)53. Im wiĊksze zasoby, tym wiĊksza ekonomiczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci.
Ekonomiczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci oznacza, Īe najsáabsze ekonomicznie gospodarstwa domowe mają dostĊp do niezbĊdnej ĪywnoĞci (dziĊki róĪnym formom pomocy ĪywnoĞciowej). Aby ĪywnoĞü byáa dostĊpna pod wzglĊdem ekonomicznym, konsument musi dysponowaü siáą nabywczą, która umoĪliwi mu zakupienie na rynku niezbĊdnych iloĞci ĪywnoĞci rozumianej jako suma wartoĞci energetycznej i skáadników odĪywczych do normalnego Īycia czáowie-ka. SiáĊ nabywczą konsumenta na rynku ĪywnoĞci wyznacza: dochód, ceny ĪywnoĞci oraz ceny pozostaáych dóbr i usáug54.
Brak ekonomicznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci jest w takim samym stopniu uwarunkowany wysokimi, jak i niskimi cenami. Wysokie ceny wpáywają na po-ziom konsumpcji i dochody konsumentów, przez co wiĊcej zasobów trzeba przeznaczyü na jej zakup. Niskie ceny zaĞ są zagroĪeniem dla produkcji oraz dochodów producentów. Oznaczają one mniejsze wpáywy ze sprzedaĪy i mniej-sze zyski. Relacje te nabierają wáaĞciwego znaczenia wówczas, gdy odnosi siĊ je do konkretnych podmiotów zagroĪonych brakiem bezpieczeĔstwa ĪywnoĞcio-wego. Dopiero wtedy moĪna ustaliü, w jaki sposób wzrost lub spadek cen Īyw-noĞci przekáada siĊ na jej ekonomiczną dostĊpnoĞü55.
51 C. Gunderson, J.P. Ziliak (2015), The State of Senior Hunger in America 2013. An Annual Report, NASUAD, University of Kentucky, Center for Poverty Research, University of Illi-nois, Department of Agricultural and Consumer Economics, s. 2.
52 L. Weingärtner (2005b), The Food and Nutrition Security Situation at the Beginning of the New Millenium [w:] Achieving Food and Nutrition Security. Actions to Meet the Global Chal-lenge. A Training Course Reader, red. K. Klennert, InWEnt, Bonn, s. 27-28.
53 WFP (2014), World Hunger Series. Hunger and Markets, London, Rome, s. 57.
54 J. Maáysz (2008), BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe, ALMAMER, WyĪsza Szkoáa Ekonomiczna, Warszawa, s. 88.
55 K. MarzĊda-Máynarska (2014), Globalne zarządzanie bezpieczeĔstwem ĪywnoĞciowym na przeáomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 262.
wych nie jest samoistną wáaĞciwoĞcią jakiegokolwiek ustroju ekonomiczno--spoáecznego. W kaĪdym ustroju ekonomiczno-spoáecznym znajduje siĊ pewien odsetek niskodochodowych gospodarstw domowych, który zaleĪy od osiągniĊ-tego poziomu rozwoju spoáeczno-gospodarczego kraju, od stopnia zróĪnicowa-nia dochodów, a takĪe od przyczyn pozaekonomicznych, takich jak: choroba, kalectwo, zaawansowany wiek, niepeána rodzina, wielodzietna rodzina, alkoho-lizm, narkomania56.
Ekonomiczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci, na poziomie kraju, gospodarstw do-mowych i jednostek mierzona jest za pomocą wielu wskaĨników. WskaĨniki stosowane przez FAO to: poziom dochodów, produkt krajowy brutto na osobĊ, wspóáczynnik Giniego przedstawiający stan nierównoĞci dochodowych, wydatki ogóáem, wydatki na ĪywnoĞü, udziaá wydatków na ĪywnoĞü w wydatkach ogó-áem, ceny ĪywnoĞci. WskaĨniki te stanowią podstawĊ badaĔ sáuĪących do iden-tyfikacji problemów w obszarze ekonomicznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci, do której naleĪą: krajowe analizy spoĪycia ĪywnoĞci (makroekonomioczne i mikroeko-nomiczne), badania wydatków na ĪywnoĞü, ocena poziomu ubóstwa i badania poziomu Īycia ludnoĞci57.
Z danych makroekonomicznych dotyczących spoĪycia ĪywnoĞci (dane bi-lansowe) wynika, Īe Polska naleĪy do krajów o doĞü wysokim poziomie wyĪy-wienia, które w Ğwietle nauki o Īywieniu czáowieka zapewnia normalny rozwój psychofizyczny czáowieka. Dane bilansowe nie przedstawiają jednak rzeczywi-stego spoĪycia, a dotyczą podaĪy ĪywnoĞci (áącznie ze spoĪyciem naturalnym) dostĊpnej dla przeciĊtnego mieszkaĔca kraju.
Dane bilansowe informują o Ğrednim rocznym spoĪyciu ĪywnoĞci (poda-Īy (poda-ĪywnoĞci) i nie uwzglĊdniają róĪnic w dostĊpie do (poda-ĪywnoĞci. Nawet gdy po-daĪ ĪywnoĞci w skali kraju (fizyczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci) jest wystarczająca dla wszystkich ludzi, nie oznacza to jeszcze, Īe poszczególne jednostki, grupy ludnoĞci mają dostĊp do ĪywnoĞci. Dlatego konieczne jest uzupeánienie danych bilansowych danymi z badaĔ budĪetów gospodarstw domowych opracowywa-nych przez Gáówny Urząd Statystyczny58. Badania budĪetów gospodarstw
56 J. Maáysz (2008), BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe…, jw.
57 M. Gerster-Bentaya (2005), Instruments for the Assessment and Analysis of the Food and Nutrition Security Situation at Macro Level [w:] Achieving Food Security and Nutrition Secu-rity. Actions to Meet the Global Challenge. A Training Course Reader, red. K. Klennert, Bonn, s. 94-95.
58 Gáówny Urząd Statystyczny (GUS) udostĊpnia dane statystyczne dotyczące przychodów, rozchodów i spoĪycia ĪywnoĞci dla czterech grup spoáeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych, tj. pracowników, rolników, osób pracujących na wáasny rachunek oraz emerytów i rencistów ogóáem dla Polski oraz w podziale na miasto–wieĞ. W Polsce o zaliczeniu do
uzyskanych wyników na wszystkie gospodarstwa domowe w kraju.