Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym
(33)
Analiza bezpieczeństwa żywnościowego Polski
I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY
Pantone 348C;
Pantone 382C;
Pantone 108 C.
MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO
19
ISBN 978-83-7658-590-1
WARSZAWA 2015
MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO NR 19
społecznie zrównoważonym (33)
Analiza bezpieczeństwa żywnościowego Polski
społecznie zrównoważonym (33)
Analiza bezpieczeństwa żywnościowego Polski
Warszawa 2015 Redakcja naukowa dr hab. inż. Mariola Kwasek
Autorzy:
prof. dr hab. Bożena Gulbicka dr hab. inż. Mariola Kwasek dr inż. Agnieszka Obiedzińska
ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+
WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE
w Polsce w zadaniu Rolnictwo zrównoważone a bezpieczeństwo żywnościowe.
Celem pracy jest analiza kluczowych warunków bezpieczeństwa żywnościowego Polski – fizycznej dostępności żywności, ekonomicznej dostępności żywności oraz bezpieczeństwa żywności.
Recenzenci:
prof. dr hab. Zygmunt Wojtaszek
dr hab. Krystyna Żelazna, prof. nadzw. Szkoły Głównej Turystyki i Rekreacji, Grupa Uczelni Vistula w Warszawie
Opracowanie komputerowe Bożena Brzostek-Kasprzak
Korekta
Barbara Pawłowska
Redakcja techniczna Leszek Ślipski
Projekt okładki IERiGŻ-PIB
ISBN 978-83-7658-590-1
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy
ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444
faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
:352:$'=(1,(
, %(=3,(&=(ķ67:2Ŧ<:12Ŋ&,2:(²$63(.7
7(25(7<&=1<
,, %(=3,(&=(ķ67:2Ŧ<:12Ŋ&,2:(:$63(.&,(
),=<&=1(-'267Ĕ312Ŋ&,Ŧ<:12Ŋ&,
*OREDOL]DFMDDEH]SLHF]HĸVWZRŧ\ZQRŋFLRZH
6DPRZ\VWDUF]DOQRŋþŧ\ZQRŋFLRZD
6DPRZ\VWDUF]DOQRŋþŧ\ZQRŋFLRZDZZDUXQNDFKJRVSRGDUNL
]DPNQLĕWHM
6DPRZ\VWDUF]DOQRŋþŧ\ZQRŋFLRZDZZDUXQNDFKJRVSRGDUNL
RWZDUWHM
2EURW\KDQGOX]DJUDQLF]QHJRDUW\NXãDPLUROQRVSRŧ\ZF]\PL
6WRSLHĸVDPRZ\VWDUF]DOQRŋFLŧ\ZQRŋFLRZHM««««««
,,,%(=3,(&=(ķ67:2Ŧ<:12Ŋ&,2:(
:$63(.&,((.2120,&=1(-'267Ĕ312Ŋ&,Ŧ<:12Ŋ&,
'RFKRG\JRVSRGDUVWZGRPRZ\FK
:\GDWNLNRQVXPSF\MQHJRVSRGDUVWZGRPRZ\FK
6SRŧ\FLHŧ\ZQRŋFLZJRVSRGDUVWZDFKGRPRZ\FK
:VSyã]DOHŧQRŋþPLĕG]\GRFKRGDPLDVSRŧ\FLHPŧ\ZQRŋFL
'RFKRGRZDHODVW\F]QRŋþSRS\WXQDŧ\ZQRŋþ
3URJQR]D]PLDQSRS\WXQDŧ\ZQRŋþQDSRGVWDZLHZVSyãF]\QQLNyZ
GRFKRGRZHMHODVW\F]QRŋFLSRS\WX
&HQ\ŧ\ZQRŋFLZVNDťQLNLHPHNRQRPLF]QHMGRVWĕSQRŋFL
ŧ\ZQRŋFL
8EyVWZRHNRQRPLF]QHZ3ROVFH
,9%(=3,(&=(ķ67:2Ŧ<:12Ŋ&,2:(
:$63(.&,(%(=3,(&=(ķ67:$Ŧ<:12Ŋ&,
,QF\GHQW\ŧ\ZQRŋFLRZH
']LDãDQLDQDU]HF]]DSHZQLHQLDEH]SLHF]HĸVWZDŧ\ZQRŋFL
6NXWNLEUDNX]DSHZQLRQHJREH]SLHF]HĸVWZDŧ\ZQRŋFL
6NXWNLHNRQRPLF]QH
6NXWNLOHJLVODF\MQH
6NXWNLVSRãHF]QH
32'6802:$1,(,:1,26.,
%,%/,2*5$),$
WPROWADZENIE
Monografia Z badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym [33]
Analiza bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego Polski zostaáa zrealizowana w ramach zadania badawczego Rolnictwo zrównowaĪone a bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe w temacie Dylematy zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa w Polsce, bĊdącego czĊĞcią Programu Wieloletniego 2015-2019 „Rolnictwo Polskie i UE 2020+.
Wyzwania, szanse, zagroĪenia, propozycje”, ustanowionego Uchwaáą Nr 21/2015 Rady Ministrów z 10 lutego 2015 roku.
Celem pracy jest analiza kluczowych warunków bezpieczeĔstwa Īywno- Ğciowego Polski, tj. fizycznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci, ekonomicznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci i bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci. Poszczególne warunki bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego omówiono w kolejnych rozdziaáach pracy.
Praca skáada siĊ z wprowadzenia, czterech rozdziaáów, wniosków oraz bi- bliografii. W rozdziale I omówiono aspekt teoretyczny bezpieczeĔstwa Īywno- Ğciowego. Wskazano na najwaĪniejsze zmiany w definicji bezpieczeĔstwa Īyw- noĞciowego, jakie nastąpiáy od pierwszej definicji, którą przedstawiono podczas ĝwiatowego Szczytu ĩywnoĞciowego w Rzymie w 1974 roku, uwzglĊdniającą wyáącznie warunek fizyczny bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, aĪ do definicji obecnie obowiązującej, uwzglĊdniającej cztery warunki: fizyczną dostĊpnoĞü ĪywnoĞci, ekonomiczną dostĊpnoĞü ĪywnoĞci, bezpieczeĔstwo ĪywnoĞci oraz stabilnoĞü. Efektem rozwoju definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego byáa nie tylko zwiĊkszona iloĞü rozpatrywanych warunków bezpieczeĔstwa ĪywnoĞcio- wego, ale takĪe jego wymiarów: od globalnego poprzez krajowy do gospodar- stwa domowego i jednostki.
W rozdziale II przeanalizowano pierwszy warunek bezpieczeĔstwa Īyw- noĞciowego, a mianowicie fizyczną dostĊpnoĞü ĪywnoĞci. W warunkach globa- lizacji bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe wiąĪe siĊ z dostĊpnoĞcią ĪywnoĞci na ryn- ku wewnĊtrznym bez wzglĊdu na miejsce jej wytworzenia, tj. w kraju czy za granicą. ĝwiatowy kryzys ĪywnoĞciowy na przeáomie lat 2007/2008 uwypukliá znaczenie samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej dla wyĪywienia ludnoĞci w kaĪ- dym kraju, niezaleĪnie od poziomu rozwoju gospodarczego.
Miarą samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej kraju w warunkach gospodarki rynkowej jest saldo bilansu handlowego produktami rolno-spoĪywczymi. Obro- ty handlu zagranicznego artykuáami rolno-spoĪywczymi w Polsce przedstawio- no w latach 2005-2013.
stosowano wskaĨnik stosowany przez Europejski Urząd Statystyczny (European Statistical Office, Eurostat). W przeprowadzonej analizie uwzglĊdniono: zboĪa podstawowe, ziemniaki, warzywa, owoce, nasiona roĞlin strączkowych, nasiona i owoce roĞlin oleistych, cukier, táuszcze i oleje roĞlinne, miĊso ogóáem áącznie z táuszczami i podrobami, w tym miĊso woáowe, miĊso wieprzowe i miĊso dro- biowe oraz mleko krowie ĞwieĪe i jaja.
Poziom wyĪywienia polskiego spoáeczeĔstwa zaleĪy nie tylko od fizycznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci, ale takĪe od ekonomicznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci. Produk- cja rolnicza, przetwórstwo, import, eksport oraz zapasy surowców rolnych i Īyw- noĞci decydują o fizycznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci, zaĞ dochody ludnoĞci, ceny produktów ĪywnoĞciowych oraz ceny pozostaáych dóbr i usáug – o ekonomicznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci.
W rozdziale III przeanalizowano zatem drugi warunek bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, tj. ekonomiczną dostĊpnoĞü ĪywnoĞci w Polsce. Ekonomiczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci, na poziomie krajowym, gospodarstwa domowego i jed- nostki, mierzona jest za pomocą wielu wskaĨników. W pracy zastosowano mierniki stosowane przez OrganizacjĊ Narodów Zjednoczonych ds. WyĪywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO), a mianowicie: poziom dochodów, wspóáczynnik Giniego przedstawiający stan nie- równoĞci dochodowych, wydatki ogóáem, wydatki na ĪywnoĞü, udziaá wydatków na ĪywnoĞü w wydatkach ogóáem oraz ceny ĪywnoĞci.
Sytuacja dochodowa w bezpoĞredni sposób okreĞla poziom i strukturĊ wydatków konsumpcyjnych oraz decyduje o poziomie stopnia zaspokojenia po- trzeb, w tym potrzeb ĪywnoĞciowych. SytuacjĊ dochodową, wydatki i spoĪycie podstawowych produktów ĪywnoĞciowych przeanalizowano w gospodarstwach domowych wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych ludnoĞci, miejsca zamiesz- kania (miasto–wieĞ), a takĪe wedáug grup kwintylowych.
Reakcją popytu na zmianĊ dochodu jest dochodowa elastycznoĞü popytu, zaĞ miarą tej reakcji – wspóáczynnik dochodowej elastycznoĞci popytu. Wspóá- czynniki obliczono dla czterdziestu dwóch podstawowych produktów Īywno- Ğciowych. Na ich podstawie przeprowadzono krótkoterminową prognozĊ zmian popytu na ĪywnoĞü.
Na zakoĔczenie rozdziaáu przedstawiono zagadnienie dotyczące ubóstwa ekonomicznego w Polsce i trzy jego granice: granicĊ ubóstwa skrajnego, usta- wową granicĊ ubóstwa i relatywną granicĊ ubóstwa.
BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe naleĪy rozpatrywaü i oceniaü przez pryzmat równowagi fizycznej – oznaczającej równowagĊ produkcji i potrzeb ĪywnoĞcio- wych, jak równieĪ równowagi ekonomicznej – oznaczającej równowagĊ popytu
takĪe bezpieczeĔstwo ĪywnoĞci. Warunek ten omówiono w rozdziale IV.
We wspóáczesnym Ğwiecie kwestia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci jest przed- miotem szczególnej troski paĔstw Unii Europejskiej, w tym Polski. WystĊpo- wanie substancji niepoĪądanych w produktach rolno-ĪywnoĞciowych moĪe sta- nowiü zagroĪenie dla zdrowia konsumentów. Rozpoznanie obszarów zagroĪeĔ w caáym áaĔcuchu rolno-ĪywnoĞciowym (produkcja, przetwarzanie, magazyno- wanie, dystrybucja, sprzedaĪ produktów ĪywnoĞciowych) stanowi podstawĊ za- pewnienia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci.
Incydenty ĪywnoĞciowe, jakie miaáy miejsce na przeáomie XX i XXI wieku, a takĪe w ostatnich latach (np. BSE – Bovine Spongiform Encephalopa- thy, czyli gąbczaste zwyrodnienie mózgu, nazywane chorobą szalonych krów, pryszczyca, glikol w winach, dioksyny w paszach i ĪywnoĞci, melamina w mle- ku, skaĪenie kieáków zmutowanym szczepem bakterii E. coli – STEC, wykorzy- stanie soli wypadowej do produkcji ĪywnoĞci, wytwarzanie suszu jajecznego z nieĞwieĪych jaj oraz z dodatkiem wapnia, kurkumy i mączki rybnej, sprzedaĪ zafaászowanego miĊsa woáowego miĊsem koĔskim) wzmocniáy czujnoĞü kon- sumentów na wszelkie aspekty dotyczące bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci.
Brak zapewnionego bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci stwarza ryzyko wystąpie- nia w obrocie ĪywnoĞci niebezpiecznej, która moĪe byü zagroĪeniem dla zdro- wia i Īycia konsumentów. W rozdziale IV przeanalizowano wielowymiarowe skutki braku zapewnionego bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci, tj. skutki zdrowotne, skutki ekonomiczne, skutki legislacyjne i skutki spoáeczne.
BezpieczeĔstwo ĪywnoĞci, z punktu widzenia konsumenta, jest najwaĪ- niejszą cechą jakoĞci, dlatego prawo ĪywnoĞciowe szczegóáowo reguluje tĊ kwestiĊ. Wáadze publiczne paĔstw Unii Europejskiej zobowiązane są przepisami prawa do realizacji zadaĔ z zakresu zdrowia publicznego i ochrony interesów konsumenta m.in. przez nadzór nad bezpieczeĔstwem ĪywnoĞci i Īywienia.
W Polsce nadzór nad bezpieczeĔstwem ĪywnoĞci w caáym áaĔcuchu rol- no-ĪywnoĞciowym sprawuje piĊü inspekcji: Inspekcja Weterynaryjna (IW), PaĔ- stwowa Inspekcja Ochrony RoĞlin i Nasiennictwa (PIORiN), Inspekcja JakoĞci Handlowej Artykuáów Rolno-SpoĪywczych (IJHARS) – podlegające Minister- stwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi, PaĔstwowa Inspekcja Sanitarna (PIS) – podle- gająca Ministerstwu Zdrowia oraz Inspekcja Handlowa.
Struktura urzĊdowej kontroli ĪywnoĞci w Polsce wskazuje na fragmenta- ryczne podejĞcie do áaĔcucha rolno-ĪywnoĞciowego, poniewaĪ Īadna z instytu- cji nie obejmuje swoim dziaáaniem caáego áaĔcucha rolno-ĪywnoĞciowego „od pola do stoáu”. Zatem brak jest zrealizowanego i postulowanego w prawie Īyw- noĞciowym holistycznego podejĞcia do problematyki bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci.
bezpieczeĔstwa polskich produktów ĪywnoĞciowych.
Od dáuĪszego czasu trwa debata nad konsolidacją instytucji podlegających Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz utworzeniem PaĔstwowej Inspekcji BezpieczeĔstwa ĩywnoĞci i Weterynarii (PIBĩiW). Nadzorowanie bezpieczeĔ- stwa ĪywnoĞci przez wiele inspekcji utrudnia wáaĞciwą kontrolĊ w caáym áaĔcu- chu rolno-ĪywnoĞciowym. Utworzenie jednej inspekcji nadzorującej bezpie- czeĔstwo ĪywnoĞci uáatwiáoby przepáyw informacji i zwiĊkszyáoby skutecznoĞü natychmiastowej reakcji na powstaáe nieprawidáowoĞci. Kontrola ĪywnoĞci zna- lazáaby siĊ pod nadzorem jednej inspekcji.
Wprowadzenie jednolitego i zintegrowanego systemu kontroli na wszyst- kich etapach áaĔcucha rolno-ĪywnoĞciowego umoĪliwiáoby zapewnienie zwiĊk- szenia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci, a w konsekwencji ochrony zdrowia i Īycia konsumentów oraz wzrost ich zaufania do ĪywnoĞci.
Autorzy publikacji mają nadziejĊ, Īe przyczyni siĊ ona do pogáĊbienia wiedzy konsumentów i producentów ĪywnoĞci, jak równieĪ przybliĪy záoĪonoĞü zagadnieĔ związanych z bezpieczeĔstwem ĪywnoĞciowym i bezpieczeĔstwem ĪywnoĞci.
BEZPIECZEēSTWO ĩYWNOĝCIOWE – ASPEKT TEORETYCZNY BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe ma fundamentalne znaczenie dla egzystencji czáowieka. Pierwszą definicjĊ bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, uwzglĊdniającą wyáącznie aspekt fizycznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci, przedstawiono podczas ĝwia- towego Szczytu ĩywnoĞciowego w Rzymie w 1974 roku. W latach 80. XX wieku zaczĊto uwzglĊdniaü nie tylko stronĊ podaĪową bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, ale równieĪ stronĊ popytową, rozumianą jako zapewnienie ekonomicznego dostĊ- pu do ĪywnoĞci. DostrzeĪono, Īe fizyczny dostĊp do ĪywnoĞci nie zawsze idzie w parze z moĪliwoĞcią jej nabycia przez wszystkich ludzi.
Przez ostatnich czterdzieĞci lat definicja bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego stopniowo siĊ zmieniaáa. W literaturze przedmiotu istnieje okoáo dwustu defini- cji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego1. NajwaĪniejszym elementem wiĊkszoĞci definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego jest bezpieczny dostĊp przez caáy czas do wystarczającej ĪywnoĞci, a sáowami kluczowymi – wystarczalnoĞü, dostĊp, bezpieczeĔstwo i czas2.
Na ĝwiatowym Szczycie ĩywnoĞciowym Organizacji Narodów Zjedno- czonych ds. WyĪywienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO) w 1996 roku przyjĊto, Īe bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe na poziomie jednostki, gospodarstwa domowego, krajowym, regionalnym i global- nym zostanie osiągniĊte wówczas, kiedy wszyscy ludzie przez caáy czas bĊdą mieli fizyczny i ekonomiczny dostĊp do wystarczającej, bezpiecznej i wáaĞciwej pod wzglĊdem odĪywczym ĪywnoĞci, zaspokajającej potrzeby Īywieniowe i speá- niającej preferencje Īywieniowe, bĊdącej podstawą aktywnego i zdrowego Īycia3. WiĊkszoĞü inicjatyw badawczych w zakresie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞcio- wego na Ğwiecie koncentrowaáa siĊ na czterech kluczowych elementach definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego opracowanej przez FAO:
1. IloĞciowa dostĊpnoĞü ĪywnoĞci (availability) – zapewnienie wystarczającej podaĪy ĪywnoĞci dla wszystkich ludzi przez caáy czas.
1 J. Hoddinott (1999), Operationalizing Household Food Security in Development Projects:
An Introduction, International Food Policy Research Institute, Washington, s. 2; G.-A. Si- mon (2012), Food Security: Definition, Four Dimension, History, University of Roma Tre, Roma, s. 4-8.
2 S. Maxwell, T.R. Frankenberger (1992), Household Food Security: Concepts, Indicators, Measurements, UNICEF, International Fund for Agricultural Development, New York, s. 8.
3 FAO (1996), Rome Declaration on World Food Security and World Food Summit Plan of Action, World Food Summit, 13-17 November, Rome.
3. AkceptowalnoĞü ĪywnoĞci (acceptability) – rozumiana jako podstawowe elementy ludzkiego zdrowia i dobrego samopoczucia, odzwierciedlające róĪnorodnoĞü spoáeczną, kulturową i religijną.
4. DostatecznoĞü ĪywnoĞci (adequacy) – rozumiana jako zrównowaĪony sys- tem ĪywnoĞciowy gwarantujący stabilną produkcjĊ, dystrybucjĊ, konsump- cjĊ oraz gospodarkĊ odpadami. ZrównowaĪony system ĪywnoĞciowy powi- nien przyczyniü siĊ do zaspokajania podstawowych potrzeb czáowieka na poziomie niezagraĪającym przyszáym pokoleniom4.
W 2009 roku, podczas kolejnego ĝwiatowego Szczytu ĩywnoĞciowego, definicjĊ tĊ uaktualniono o wymiar spoáeczny5 i przyjĊto, Īe przez bezpieczeĔ- stwo ĪywnoĞciowe naleĪy rozumieü taką sytuacjĊ, w której wszyscy ludzie, przez caáy czas, mają ciągáy dostĊp fizyczny, spoáeczny i ekonomiczny do wystarczają- cej, bezpiecznej i wáaĞciwej pod wzglĊdem odĪywczym ĪywnoĞci, zaspokajającej ich potrzeby Īywieniowe i preferencje Īywieniowe, zapewniającej aktywne i zdrowe Īycie6. Definicja ta jest obecnie obowiązującą definicją bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego i zawiera cztery elementy:
1. Fizyczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci (availability) – to wystarczająca iloĞü Īyw- noĞci wyprodukowana w kraju, pochodząca z importu, oferowana w ra- mach pomocy ĪywnoĞciowej (nie ma znaczenia skąd pochodzi ĪywnoĞü).
2. Ekonomiczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci (access) – to sposoby pozyskiwania ĪywnoĞci. AĪeby pozyskaü wáaĞciwą pod wzglĊdem odĪywczym Īyw- noĞü, naleĪy posiadaü odpowiednie zasoby, zwáaszcza finansowe.
3. JakoĞü zdrowotna ĪywnoĞci (utylization7) – zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci. Zgodnie z definicją, ĪywnoĞü ma zapewniü prowadzenie aktyw- nego i zdrowego Īycia, a zatem musi dostarczaü odpowiednią iloĞü energii, zawieraü niezbĊdne skáadniki odĪywcze (biaáko, wĊglowodany, táuszcze)
4 M. Koc i in. (1999), For Hunger-proof Cities. Sustainable Urban Food Systems, Interna- tional Development Research Centre, Ottawa, s. 1-2.
5 Wymiar spoáeczny oznacza, Īe osiągniĊcie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego zaleĪy nie tylko od posiadanych zasobów, iloĞci i jakoĞci zdrowotnej ĪywnoĞci, ale takĪe od uwarunkowaĔ spo- áeczno-kulturowych, w tym religii.
6 FAO (2009), The State of Food Insecurity In the World 2009. Economic crises – impacts and lesson learned, Rome, s. 8.
7 Wyraz utylization w táumaczeniu na jĊzyk polski oznacza wykorzystanie. Biorąc jednak pod uwagĊ treĞü obowiązującej definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego z 2009 roku: Food secu- rity exists when all people, at all times, have physical, social and economic access to suffi- cient, safe and nutritious food that meets their dietary needs and food preferences for an active and healthy life – wymiar ten dotyczy zapewnienia zdrowotnej jakoĞci ĪywnoĞci, czyli zapew- nienia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci, tak aby spoĪywana ĪywnoĞü nie stanowiáa zagroĪenia dla zdrowia i Īycia czáowieka.
chowywana i przygotowywana. Oznacza to, Īe nie ma bezpieczeĔstwa Īyw- noĞciowego bez wáaĞciwego sposobu odĪywiania.
4. StabilnoĞü (stability) – populacja, gospodarstwo domowe lub jednostka muszą mieü zapewniony przez caáy czas dostĊp do ĪywnoĞci, i nie po- winni go utraciü z powodu gwaátownych zdarzeĔ losowych8.
Oryginalne podejĞcie do definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego przed- stawiá Cook9. Autor ten uwaĪa, Īe bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe zaleĪy w duĪej mierze od odpowiedzi na piĊü pytaĔ:
1. Kto powinien mieü dostĊp do ĪywnoĞci?
2. Kiedy?
3. Jak?
4. W jakiej iloĞci?
5. Jaki rodzaj ĪywnoĞci?
Na podstawie tych pytaĔ moĪna wyodrĊbniü piĊü kluczowych elementów definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego:
1. UniwersalnoĞü 2. StabilnoĞü 3. GodnoĞü 4. IloĞü 5. JakoĞü.
Graficzny obraz pytaĔ, odpowiedzi i wyodrĊbnionych elementów definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego przedstawiono na rysunku 1.
Początkowo definicjĊ bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego postrzegano jako na- rzĊdzie sáuĪące do wyjaĞniania przyczyn gáodu i niedoĪywienia na Ğwiecie. Na- stĊpnie zaczĊto siĊ nimi posáugiwaü w dziaáaniach na rzecz eliminacji gáodu oraz ubóstwa. Na ich podstawie okreĞlano, jakie kroki zaradcze naleĪy podjąü i w jakich obszarach. Ostatecznie staáy siĊ narzĊdziem realizacji celów w obszarach bezpo- Ğrednio związanych z funkcjonowaniem Ğwiatowego systemu ĪywnoĞciowego10.
Efektem rozwoju definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, począwszy od 1974 roku do chwili obecnej, jest zwiĊkszona liczba rozpatrywanych warunków bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego: (1) fizyczny, (2) ekonomiczny, (3) zdrowotny
8 S. Bora i in. (2010), Food Security and Conflict, The World Bank, Washington DC., s. 2;
G.-A. Simon (2012), Food Security: Definition…, jw.
9 B. Cook (2006), Food Security: Implications for the Early Years, Toronto Public Health, Toronto, Ontario, s. 21.
10 K. MarzĊda-Máynarska (2014), Globalne zarządzanie bezpieczeĔstwem ĪywnoĞciowym na przeáomie XX i XXI wieku, Wydawnictwo UMCS, Lublin, s. 101.
wego: (1) globalny, (2) krajowy, (3) gospodarstwa domowego oraz (4) jednostki.
Rysunek 1. Wspólne elementy definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego
ħródáo: opracowano na podstawie [Cook 2006, s. 22].
Istotny wkáad w rozwój definicji bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego wniósá ekonomista Amartya Sen, który jako pierwszy zauwaĪyá, Īe brak bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego moĪe zaistnieü niezaleĪne od fizycznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci
W jakiej iloĞci? Jaki rodzaj ĪywnoĞci?
Kto powinien mieü dostĊp do ĪywnoĞci?
UNIWERSALNO_
…wszyscyludzie
…dostħpdlakaǏdego
ILO_ JAKO_
STABILNO_
…wkaǏdymczasie
…bezpiecznydostħp
…fizycznydostħp
GODNO_
…normalnekanaųy,tj.
bezkoniecznoƑci
pomocyǏywnoƑciowej
…wsposóbpromujČcy
ludzkČgodnoƑđ
Kiedy?
Jak?
WYSTARCZAJCA
…dlazdrowego iaktywnegoǏycia
…zgodnie
zzapotrzebowaniem
organizmu
BEZPIECZNA
ODYWCZA
…zapotrzebowanie
Ǐywieniowe
ODPOWIEDNIA
…kulturowo
…preferencje
Ǐywieniowe
WYPRODUKOWANA WSPOSÓB
ZAPEWNIAJCY
ZRÓWNOWAON
OCHRON%
_RODOWISKA
…wzrównowaǏonym
systemieǏywnoƑciowym
…zapewnienierentownego izrównowaǏonegosystemu
produkcjiǏywnoƑci
PROMOWANIE SILNYCH
SPOBECZNO_CI
…produkowađ wsposóbpromujČcy
wspólnotħgospodarczČ
irozwójspoųeczny
BezpieczeŷstwoǏywnoƑciowenapoziomiekrajowym
BezpieczeŷstwoǏywnoƑciowenapoziomiejednostki
orazgospodarstwadomowego
and Famines: An Essay on Entitlement and Deprivation sprzeciwia siĊ rozpo- wszechnionemu poglądowi, Īe Ĩródáem gáodu jest niedostateczna produkcja Īyw- noĞci. Wedáug Sena produkcja ĪywnoĞci roĞnie szybciej niĪ populacja Ğwiata, a liczba gáodujących jednak wzrasta (tzw. paradoks gáodu). Najbardziej skuteczną metodą zapewnienia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego na Ğwiecie jest wzrost real- nych dochodów najuboĪszych czáonków spoáeczeĔstwa11. A zatem samo istnienie odpowiedniej iloĞci ĪywnoĞci na Ğwiecie jest niewystarczającym czynnikiem eli- minującym niedoĪywienie. Sen zapoczątkowaá takĪe rozpatrywanie bezpieczeĔ- stwa ĪywnoĞciowego na poziomie gospodarstwa domowego (jednostki).
BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe moĪna rozpatrywaü na poziomie globalnym, krajowym, gospodarstwa domowego i jednostki. Wymiary te splatają siĊ, tworząc zbiór dąĪeĔ czĊsto trudnych do rozgraniczenia. Na przykáad w wymiarze miĊdzy- narodowym powstają regionalne ugrupowania paĔstw, które stawiają sobie za cel bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe regionu, przy czym deklarują one, Īe warunkiem bezpieczeĔstwa regionalnego jest uprzednie osiągniĊcie bezpieczeĔstwa narodo- wego tego ugrupowania. Silna zaleĪnoĞü istnieje takĪe miĊdzy wymiarem naro- dowym i gospodarstwa domowego. Na przykáad bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe niskodochodowych gospodarstw domowych rozstrzyga siĊ w wymiarze krajo- wym na podstawie makrodezycji paĔstwa. Te same decyzje przesądzają o innym warunku bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego – o zdrowotnej jakoĞci ĪywnoĞci12.
Analizując bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe na poziomie globalnym, naleĪy uwzglĊdniü globalną produkcjĊ, dystrybucjĊ ĪywnoĞci, handel miĊdzynarodowy, pomoc finansową, pomoc ĪywnoĞciową, dostĊp do zasobów i dochodów w skali globalnej13. Wysiáki skierowane na umocnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego w skali miĊdzynarodowej obejmują dziaáania mające na celu zwiĊkszenie fizycz- nej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci oraz dostĊpnoĞci Ğrodków páatniczych, umoĪliwiają- cych zakup zbóĪ na rynku Ğwiatowym. Do pierwszej kategorii dziaáaĔ naleĪą:
x System Globalnej Informacji i Wczesnego Ostrzegania (Global Informa- tion and Early Warning System, GIEWS);
x MiĊdzynarodowa Interwencyjna Rezerwa ĩywnoĞci (International Emer- gency Food Reserve, IEFR);
x Program Zapewnienia BezpieczeĔstwa ĩywnoĞciowego (Food Security Assistance Scheme, FSAS);
11 M. Ratajczak (2012), Wspóáczesne teorie ekonomiczne, Wydawnictwo UE w Poznaniu, Po- znaĔ, s. 175.
12 J. Maáysz (2009), Ekonomiczna interpretacja bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego [w:] Bezpie- czeĔstwo ĪywnoĞci w erze globalizacji, red. nauk. S. Kowalczyk, SGH, Warszawa, s. 95.
13 M. Alamgir, P. Arora (1991), Providing Food Security for All, IFAD, Rome, s. 8.
którą skáada siĊ Konwencja o handlu zboĪem (Grains Trade Convention, GTC) i Konwencja o pomocy ĪywnoĞciowej (Food Aid Convention, FAC).
W drugiej kategorii dziaáaĔ mieĞci siĊ kompensacyjne udogodnienie finan- sowe MiĊdzynarodowego Funduszu Walutowego14.
BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe na poziomie krajowym polega na zapew- nieniu fizycznej i ekonomicznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci zgodnie z minimalnym zapotrzebowaniem przypadającym na jednego mieszkaĔca w danym okresie, a takĪe wymogami tworzenia rezerw paĔstwowych. WaĪnym jego wyznaczni- kiem jest wielkoĞü importu ĪywnoĞci, bowiem uzaleĪnienie od niego moĪe w pewnych okolicznoĞciach znacznie siĊ pogarszaü15. Czynnikami warunkują- cymi osiągniĊcie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego na poziomie krajowym są:
zasoby i dostĊpnoĞü ziemi uprawnej, wielkoĞü plonów, czynniki Ğrodowiskowe i klimatyczne, jak równieĪ otoczenie administracyjne i spoáeczno-polityczne16.
BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe na poziomie jednostki polega na zapew- nieniu fizycznego i ekonomicznego dostĊpu do odpowiedniej pod wzglĊdem jakoĞci ĪywnoĞci. Mierzone jest m.in. stanem zdrowia i innymi wskaĨnikami, na które bezpoĞredni wpáyw ma iloĞü i jakoĞü spoĪywanej ĪywnoĞci. W przypadku gospodarstw domowych wyznacznikiem bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego jest wystarczająca iloĞü ĪywnoĞci przypadająca na kaĪdego czáonka rodziny, zapew- niająca minimalne niezbĊdne spoĪycie, uzaleĪniona od wysokoĞci dochodów17. Dokáadne zapotrzebowanie ustalane jest na podstawie wieku, páci, rodzaju wyko- nywanej pracy oraz sytuacji spoáeczno-zawodowej. Uwarunkowania te są róĪne w zaleĪnoĞci od regionu i strefy klimatycznej.
Gospodarstwo domowe jest tą jednostką gospodarczą i organizacyjną spo- áeczeĔstwa, która powinna byü pod staáą obserwacją Īywieniowców, aby w porĊ móc przeciwdziaáaü zagroĪeniom statusu Īywieniowego. Tymczasem wĞród Īy- wieniowców przewaĪa podejĞcie polegające na identyfikowaniu ryzyka Īywie- niowego, które dotyka pojedyncze osoby (dzieci)18.
14 Por. J. Maáysz (2009), Ekonomiczna interpretacja bezpieczeĔstwa…, jw., s. 97.
15 M. Alamgir, P. Arora (1991), Providing Food Security…, jw., s. 7; L. Weingärtner (2005a), The Concept of Food and Nutrition Security [w:] Achieving Food and Nutrition Security. Actions to Meet the Global Challenge. A Training Course Reader, red. K. Klen- nert, InWEnt, Bonn, s. 30-42.
16 M. Alamgir, P. Arora (1991), Providing Food Security…, jw., s. 7.
17 TamĪe, s. 6.
18 J. Maáysz (2009), Ekonomiczna interpretacja bezpieczeĔstwa…, jw., s. 109.
ħródáo: opracowano na podstawie [Pinstrup-Andersen 1983, przytoczono za: Maáysz 2009].
Odczuwalne potrzeby ĪywnoĞciowe
Poziom dochodów
Struktura dochodów
Kontrola wewnĊtrzna gospodarstwa domowego nad dochodem i wydatkami
Preferencje indywidualne Podziaá czasu kobiet i jego ograniczenia
Czynniki kulturowe
Zwyczaj karmienia piersią
TRANSFER
DODATKOWEGO DOCHODU
DostĊpnoĞü ĪywnoĞci i jej ceny (poziom i wahania)
DostĊpnoĞü
i ceny innych dóbr Dochód gospodarstw domowych (poziom i wahania)
Zachowania gospo- darstw domowych przy nabywaniu
ĪywnoĞci
ZdolnoĞü gospodarstw domowych do zakupywania ĪywnoĞci
Zachowania gospo- darstw domowych
przy podziale ĪywnoĞci
Nabywanie ĪywnoĞci przez gospodarstwa domowe
STAN ZDROWIA WARUNKI SANITARNE
OPIEKA NAD DZIECKIEM
Fizjologiczne wykorzystanie skáadników pokarmowych
Wzrost i rozwój
czáowieka Poziom aktywnoĞci
czáowieka ZachorowalnoĞü, ĞmiertelnoĞü i inne
wskaĨniki stanu zdrowia Pobieranie skáadników pokarmowych przez czáowieka
OGÓLNA KONDYCJA CZàOWIEKA
maksymalny stopieĔ bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego tylko wtedy, gdy uwzglĊdnia wszystkie czynniki i procesy wpáywające na stan wyĪywienia czáonków gospodar- stwa domowego19. System zaleĪnoĞci miĊdzy czynnikami i procesami wpáywają- cymi na stan wyĪywienia w gospodarstwie domowym przedstawiono na rysunku 2.
Polityka ĪywnoĞciowa jest coraz bardziej związana z polityką ekologiczną, której celem jest zapewnienie wysokiej jakoĞci Īycia i zdrowia ludnoĞci poprzez ochronĊ Ğrodowiska przyrodniczego.
KoniecznoĞü zapewnienia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego zderza siĊ z ko- niecznoĞcią zapewnienia bezpieczeĔstwa ekologicznego, co rodzi ogromne wy- zwanie, aĪeby wytwarzaü ĪywnoĞü bez zwiĊkszania presji na Ğrodowisko przy- rodnicze. Temu wyzwaniu samoistnie nie moĪe podoáaü rynek, który cechuje siĊ wytwarzaniem ujemnych efektów zewnĊtrznych w nadmiarze, a dodatnich – w niedoborze. Potrzebna jest zatem interwencja polityczna. SkutecznoĞü i efek- tywnoĞü ekonomiczna instrumentów politycznych wymaga oparcia ich na teorii ekonomicznej. Dominujący nurt teorii ekonomicznej, wynoszący na piedestaá im- peratyw wzrostu i konkurencji, dający prymat sferze finansowej nad sferą mate- rialną, powinien byü zmieniony, aĪeby podoáaü temu wyzwaniu20.
BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe zajmuje coraz wiĊcej miejsca w dyskusji na temat przyszáoĞci Wspólnej Polityki Rolnej po 2013 roku. ĝwiadczy o tym rezolucja Parlamentu Europejskiego z 18 stycznia 2011 r. o uznaniu rolnictwa za sektor strategiczny w kontekĞcie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego.
Zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego w Polsce zapisano w Strate- gii zrównowaĪonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020 opra- cowanej przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Gáównym celem strategii jest poprawa jakoĞci Īycia na obszarach wiejskich oraz efektywne wykorzystanie ich zasobów i potencjaáów dla zrównowaĪonego rozwoju kraju, zaĞ jednym z piĊ- ciu celów szczegóáowych jest BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe (cel szczegóáowy 3).
19 J. Maáysz (2009), Ekonomiczna interpretacja bezpieczeĔstwa…, jw., s. 109.
20 J.St. Zegar (2013), Kwestia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego a ekonomia, referat na IX Kon- gres Ekonomistów Polskich „Ekonomia dla przyszáoĞci. Odkrywaü naturĊ i przyczyny zja- wisk gospodarczych”, 28-29 listopada, Warszawa, s. 1 [www.pte.pl/kongres/referaty].
II
BEZPIECZEēSTWO ĩYWNOĝCIOWE
W ASPEKCIE FIZYCZNEJ DOSTĉPNOĝCI ĩYWNOĝCI
BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe rozpatrywane w aspekcie fizycznej dostĊp- noĞci ĪywnoĞci ksztaátują: wyniki produkcyjne krajowego rolnictwa, przemysáu spoĪywczego, import, eksport, gromadzenie i przechowywanie zapasów oraz rezerw surowców rolnych i ĪywnoĞci, uruchamianych w przypadku zakáóceĔ na rynku krajowym i Ğwiatowym spowodowanych klĊskami Īywioáowymi, kryzy- sami gospodarczymi i politycznymi. Gromadzenie i przechowywanie rezerw ĪywnoĞci jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym. Oprócz nich na- leĪy takĪe gromadziü rezerwy gwarantujące niezakáócone funkcjonowanie apa- ratu wytwórczego agrobiznesu21. Zmiany demograficzne takĪe mają wpáyw na fizyczną dostĊpnoĞü ĪywnoĞci. Wzrost podaĪy ĪywnoĞci powinien wyprzedzaü wzrost liczby ludnoĞci.
Gwarancją bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego rozpatrywanego w aspekcie fizycznej dostĊpnoĞci jest wolumen ĪywnoĞci niezbĊdny do zaspokojenia mini- malnego zapotrzebowania fizjologicznego, bĊdącego sumą energii i skáadników odĪywczych zalecanych przez minimalne ĞredniowaĪone normy Īywienia, przy czym wolumen ten musi pochodziü z krajowej gospodarki ĪywnoĞciowej22.
Fizyczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci jest tym warunkiem bezpieczeĔstwa Īywno- Ğciowego, którego osiągniĊcie i utrzymanie powinno byü nadrzĊdnym celem poli- tyki ĪywnoĞciowej kaĪdego paĔstwa. JeĞli kraj ma zapewnioną ĪywnoĞü niezbĊd- ną do zaspokojenia minimalnego zapotrzebowania fizjologicznego mieszkaĔcom, to powinien czyniü wszystko, aby nie zaprzepaĞciü tego warunku bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego. W przeciwnym razie kraj moĪe znaleĨü siĊ w puáapce importo- wanej ĪywnoĞci23. Z upáywem czasu uzaleĪnienie krajowego spoĪycia ĪywnoĞci od importu siĊ utrwala.
Liczne analizy dotyczące bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego wykazaáy, Īe im bardziej kraje rozwijające siĊ uzaleĪnione są od importu ĪywnoĞci niezbĊdnej do zaspokojenia ich potrzeb, tym wiĊkszy jest brak bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowe- go24. Dlatego im wiĊkszy jest udziaá importowanego zboĪa i im wiĊksza czĊĞü
21 J. Maáysz (2009), Ekonomiczna interpretacja bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego [w:] Bezpie- czeĔstwo ĪywnoĞci w erze globalizacji, red. nauk. S. Kowalczyk, SGH, Warszawa, s. 83.
22 TamĪe, s. 85.
23 TamĪe, s. 85.
24 R.F. Hopkins (1986), Food security, policy options and the evolution of state responsibility [w:] Food, the Sate, and International Political Economy. Dilemmas of developing countries, red. F. La Mond Tullis, W.L. Hollist, University of Nebraska Press, Lincoln-London, s. 14.
dochodów z eksportu przeznaczana jest na opáacenie tego importu, tym mniejsze jest krajowe bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe danego kraju25.
1. Globalizacja a bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe
Globalizacja prowadzi do zwiĊkszonego przepáywu towarów, ludzi, do- chodów oraz upodabniania siĊ wzorców konsumpcji ĪywnoĞci. Efektem globali- zacji jest zwiĊkszony popyt na ĪywnoĞü, co zwiĊksza szanse rozwoju rolnictwa i produkcji ĪywnoĞci na eksport. Koszty produkcji surowców rolnych w krajach UE są jednak wysokie z powodu coraz wiĊkszych wymagaĔ w zakresie bezpie- czeĔstwa ĪywnoĞci i dobrostanu zwierząt.
Pozytywnym przejawem globalizacji jest nieograniczona obfitoĞü towarów i usáug na rynku, w tym produktów ĪywnoĞciowych, które pochodzą z róĪnych regionów Ğwiata. Stroną negatywną jest niczym nieskrĊpowana transmisja zda- rzeĔ, zjawisk i procesów, w tym kryzysogennych i destabilizujących. Globaliza- cja to bowiem nie tylko globalna produkcja na globalny rynek, lecz takĪe globali- zacja niepewnoĞci i ryzyka. Dobitnie pokazaá to pierwszy kryzys XXI wieku i prawdopodobnie pierwszy kryzys ery globalizacji26.
Globalizacja agrobiznesu, rozumiana jako integracja produkcji i prze- twórstwa w rolnictwie i przemyĞle spoĪywczym w ukáadzie miĊdzynarodowym, za poĞrednictwem rynków, standaryzacji, regulacji i technologii27, nie dotyczy w równym stopniu caáego áaĔcucha rolno-ĪywnoĞciowego. Najbardziej zglobali- zowany jest handel ĪywnoĞcią, a nastĊpnie przemysá spoĪywczy oraz przemysá Ğrodków produkcji dla agrobiznesu, a najmniej – rolnictwo28. Zmianie ulegają zewnĊtrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa krajów Unii Europejskiej. Naj- waĪniejszym czynnikiem zmian w rolnictwie tych krajów, w tym Polski, są pro- cesy globalizacji29.
Globalizacja wpáynĊáa na wzrost znaczenia miĊdzynarodowych korporacji w sektorze ĪywnoĞciowym, które decydują o tym, co siĊ wytwarza, sprzedaje i konsumuje. Niewielka liczba miĊdzynarodowych korporacji sprawuje kontrolĊ nad Ğwiatowym handlem i przetwórstwem, a poĞrednio takĪe nad rolnictwem.
25 Por. J. Maáysz (2009), Ekonomiczna interpretacja bezpieczeĔstwa…, jw., s. 84.
26 S. Kowalczyk (2012), Konsekwencje globalizacji dla rolnictwa europejskiego, „Zeszyty Na- ukowe Szkoáy Gáównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Problemy Rolnictwa ĝwiato- wego”, t. 12(XXVII), z. 1, s. 114.
27 J. von Braun, T. Mengistu (2007), Poverty and the Globalization of the Food and Agricul- ture System, 2020 Focus Brief on the World’s Poor and Hungry People, International Food Policy Research Institute, Washington DC, s. 1.
28 Por. S. Kowalczyk (2012), Konsekwencje globalizacji dla rolnictwa…, jw., s. 115.
29 S. Kowalczyk, R. Sobiecki (2011a), Europejski model rolnictwa – uwarunkowania ewolu- cji, „Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G: Ekonomika Rolnictwa”, t. 98, z. 3, s. 9.
Wraz z rozwojem transnarodowych korporacji powstają zagroĪenia dla rozwoju rolnictwa. Ich dziaáalnoĞü ma charakter wysoce komercyjny – rolnictwo bowiem ma dostarczaü surowce rolne po jak najniĪszych cenach.
Znoszenie wszelkich ograniczeĔ dla wymiany handlowej w sferze surow- ców rolnych i ĪywnoĞci umoĪliwia przede wszystkim obniĪkĊ kosztów (nieko- niecznie cen wyrobów gotowych) i wzrost zysków transnarodowych korporacji.
W otwartej konkurencji o dostarczenie potrzebnych surowców rolnictwo euro- pejskie, jak podkreĞlają Kowalczyk i Sobiecki, ma zdecydowanie mniejsze szanse w porównaniu do krajów rozwijających siĊ. Kraje te są bowiem w stanie produkowaü taniej, gáównie ze wzglĊdu na tanią siáĊ roboczą i korzystniejsze warunki naturalne, a takĪe niskie reĪimy Ğrodowiskowe30.
W warunkach globalizacji bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe wiąĪe siĊ z do- stĊpnoĞcią ĪywnoĞci na rynku wewnĊtrznym bez wzglĊdu na miejsce jej wytwo- rzenia – w kraju czy za granicą. Jednak globalny kryzys ĪywnoĞciowy na prze- áomie lat 2007/2008 roku, który zostaá zapoczątkowany wzrostem cen ĪywnoĞci, zwáaszcza zbóĪ, soi, ryĪu i kukurydzy, spowodowaá wzrost kosztów importu oraz wydatków gospodarstw domowych na ĪywnoĞü, na ogóá w krajach o du- Īym imporcie ĪywnoĞci. WĞród czynników, które w znaczący sposób przyczyni- áy siĊ do wzrostu cen surowców rolnych i ĪywoĞci, naleĪy wymieniü: (1) wzrost cen energii na rynku Ğwiatowym, (2) wzrost zapotrzebowania na alternatywne Ĩródáa energii (biopaliwa) pozyskiwane ze zbóĪ i roĞlin oleistych, (3) czynniki klimatyczne, np. susze, powodzie oraz (4) zmiany w konsumpcji ĪywnoĞci w za- moĪniejszych krajach rozwijających siĊ polegające na wzroĞcie spoĪycia miĊsa oraz innych produktów pochodzenia zwierzĊcego.
Globalny kryzys ĪywnoĞciowy wykazaá, jak bardzo niezaspokojone są po- trzeby ĪywnoĞciowe nie tylko w krajach rozwijających siĊ, ale teĪ w krajach unijnych o duĪym odsetku ludnoĞci ubogiej. Dlatego zwiĊkszenie produkcji rol- niczej w krajach Unii Europejskiej jest koniecznoĞcią. Wspólna polityka rolna (WPR) na lata 2014-2020 dostosowaáa siĊ do tej sytuacji, zwáaszcza w zakresie systemu dopáat bezpoĞrednich, wiąĪąc je z rzeczywistym prowadzeniem pro- dukcji rolniczej. Tym samym wspólna polityka rolna odeszáa od systemu dopáat bezpoĞrednich wprowadzonych w ramach reformy z 2003 roku, której celem byá tzw. decoupling, mający doprowadziü do rozerwania wiĊzi miĊdzy wielkoĞcią wsparcia unijnego a wielkoĞcią produkcji31.
30 S. Kowalczyk, R. Sobiecki (2011b), Europejski model rolnictwa wobec wyzwaĔ global- nych, „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej”, nr 4, s. 39.
31 K. LeĞkiewicz (2012), BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe i bezpieczeĔstwo ĪywnoĞci – aspekty prawne, „Przegląd Prawa Rolnego”, nr 1(10), s. 190.
Nowy system wsparcia bezpoĞredniego dla rolników na lata 2015-2020 w Polsce bĊdzie skáadaá siĊ z nastĊpujących rodzajów páatnoĞci: (1) jednolita páatnoĞü obszarowa, (2) páatnoĞü za zazielenienie, (3) páatnoĞü dla máodych rol- ników, (4) páatnoĞü dodatkowa, (5) páatnoĞci związane z produkcją oraz (6) przejĞciowe wsparcie krajowe. Pomoc bĊdzie kierowana wyáącznie do rolników aktywnych zawodowo32.
Proponowane rozwiązania pozwolą skutecznie i efektywnie wykorzystaü dostĊpne Ğrodki unijne na rzecz dostarczania konsumentom w Polsce i pozosta- áych krajach Unii Europejskiej wysokiej jakoĞci ĪywnoĞci w sposób uwzglĊd- niający potrzeby restrukturyzacji i modernizacji sektora rolno-ĪywnoĞciowego, a takĪe wymogi Ğrodowiska naturalnego w Polsce. BĊdzie to moĪliwe poprzez szczegóáowe wsparcie aktywnych, maáych i Ğrednich gospodarstw rolnych, które mają realne szanse na rozwój w warunkach globalizacji rynków i zmian oczeki- waĔ konsumentów33.
Prawo do bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego jest podstawowym prawem kaĪdego czáowieka. MoĪna je osiągnąü dziĊki silnemu sektorowi rolnictwa dzia- áającego w zgodzie ze Ğrodowiskiem, wspomaganym przez WPR. Obowiązkiem Unii Europejskiej jest wyĪywiü wszystkich obywateli UE, a kluczową rolĊ w tym zakresie ma peániü rolnictwo34.
W obliczu kryzysu ĪywnoĞciowego, który uwypukliá znaczenie samowy- starczalnoĞci ĪywnoĞciowej dla wyĪywienia ludnoĞci w kaĪdym kraju, niezaleĪ- nie od poziomu rozwoju gospodarczego, Unia Europejska, a takĪe wiele innych krajów Ğwiata uznaáo samowystarczalnoĞü ĪywnoĞciową za najwaĪniejszą kwe- stiĊ bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego rozpatrywanego w aspekcie fizycznej do- stĊpnoĞci ĪywnoĞci.
2. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa
W literaturze przedmiotu samowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa (surowcowa) rozumiana jest jako:
(1) moĪliwoĞü pokrycia potrzeb ĪywnoĞciowych wyáącznie z wáasnych zaso- bów, a import jest caákowicie wyeliminowany (autarkia gospodarcza);
(2) zaspokojenie potrzeb ĪywnoĞciowych ludnoĞci z produkcji krajowej na- wet przy duĪym imporcie, który powinien byü rekompensowany odpo- wiednim eksportem; w myĞl tej interpretacji spoáeczeĔstwo powinno mieü zagwarantowane podstawowe produkty ĪywnoĞciowe z produkcji krajo-
32 MRiRW (2014), Systemu páatnoĞci bezpoĞrednich w latach 2015-2020, Warszawa, s. 3.
33 TamĪe, s. 2.
34 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 18 stycznia 2011 r. w sprawie uznania rolnic- twa za sektor strategiczny w kontekĞcie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego (2010/2012 (INI)).
wej, a brakującą ĪywnoĞü oraz surowce rolne naleĪy nabywaü za granicą w ramach bilansującego siĊ importu i eksportu.
W niektórych krajach, np. w Niemczech, Szwecji, Szwajcarii i Norwegii, jeszcze w latach 90. ubiegáego wieku opracowano modelowe rozwiązanie sa- mowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej w sytuacji, w której dany kraj byáby pozba- wiony moĪliwoĞci sprowadzenia z zagranicy produktów rolno-spoĪywczych oraz Ğrodków produkcji. Biorąc pod uwagĊ tylko krajowe moĪliwoĞci rolnictwa i ryboáówstwa, okreĞlono, na jakim poziomie moĪna zapewniü wyĪywienie lud- noĞci w sytuacji wyĪszej koniecznoĞci35.
W polityce gospodarczej Polski w poszczególnych okresach jej rozwoju przywiązywano róĪną wagĊ do problemu samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej.
Na początku lat 70. ubiegáego wieku Polska utraciáa zdolnoĞü zbilansowania wydatków na import produktów rolno-ĪywnoĞciowych dochodami z ich ekspor- tu. Wraz z rozwojem spoáeczno-gospodarczym kraju i wzrostem dochodów lud- noĞci rosáo zapotrzebowanie na produkty ĪywnoĞciowe pochodzenia zwierzĊce- go. A to wiązaáo siĊ z wiĊkszą obsadą zwierząt hodowlanych oraz wiĊkszym zuĪyciem pasz, czyli rosnącym zapotrzebowaniem na produkty roĞlinne, które przeznaczano na spasanie zwierząt, a nie na bezpoĞrednie spoĪycie przez ludzi.
Produkcja roĞlinna w Polsce nie nadąĪaáa za wzrostem produkcji zwierzĊcej.
Dlatego zwiĊkszano import zbóĪ i pasz, co pogáĊbiaáo ujemne saldo w handlu zagranicznym produktami rolno-ĪywnoĞciowymi.
DąĪenie do osiągniĊcia samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej dopiero na początku lat 80. ubiegáego wieku staáo siĊ celem polityki rolno-ĪywnoĞciowej w Polsce. Zadanie to zostaáo wymuszone nie tylko warunkami ekonomicznymi, ale takĪe politycznymi. W drugiej poáowie lat 80. XX wieku w programie roz- woju rolnictwa do 1990 roku przyjĊto, Īe Polska bĊdzie krajem samowystar- czalnym ĪywnoĞciowo. Zakáadano wówczas, Īe wydatki na import produktów rolno-ĪywnoĞciowych muszą byü pokrywane wpáywami z ich eksportu (samo- wystarczalnoĞü netto), a produkcja krajowa ma zapewniü wyĪywienie ludnoĞci na poziomie pozwalającym na rozwój psychofizyczny ludnoĞci Polski.
2.1. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w warunkach gospodarki zamkniĊtej
W warunkach gospodarki zamkniĊtej samowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa polega na peánym pokryciu zapotrzebowania na ĪywnoĞü z produkcji krajowej.
W takiej sytuacji jest ona równoznaczna z „samozaopatrzeniem” lub „samopro-
35 B. Gulbicka i in. (1994), Analiza stanu wyĪywienia i bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego Polski, Studia i Monografie, nr 70, IERiGĩ, Warszawa, s. 63.
dukcją” ĪywnoĞci przez dany kraj oraz caákowitą rezygnacją z importu ĪywnoĞci.
Jest to skrajne podejĞcie do samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej mającej uzasad- nienie w warunkach ekstremalnych, np. konfliktów miĊdzynarodowych. Wów- czas bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe jest zapewnione z produkcji krajowej 36.
Rolnictwo w stopniu wiĊkszym niĪ inne gaáĊzie gospodarki ma zdolnoĞü do utrzymania samowystarczalnoĞci37. W rozwijającej siĊ gospodarce moĪliwe jest zmniejszanie uzaleĪnienia rolnictwa od zagranicy, co ma uzasadnienie w wa- runkach niestabilnoĞci Ğwiatowego rynku ĪywnoĞciowego prowadzące do wahaĔ podaĪy, co miaáoby negatywny wpáyw na wyĪywienie ludnoĞci w kraju38.
W skali mikro autarkia gospodarcza w rolnictwie oznacza brak powiązaĔ gospodarstwa rolnego z jego dalszym i bliĪszym otoczeniem. Gospodarstwo rolne jest samowystarczalne w sensie produkcyjnym, gdy niczego nie kupuje i niczego nie sprzedaje. Jest to sytuacja czysto teoretyczna, gdyĪ wszystkie go- spodarstwa rolne są powiązane z ich otoczeniem poprzez rynek, ale stopieĔ po- wiązaĔ jest róĪny. W skali makro autarkia gospodarcza w rolnictwie oznacza, Īe rolnictwo jest samowystarczalne i nie ma powiązaĔ z innymi gaáĊziami gospo- darki krajowej oraz z zagranicą39.
PrzeciwieĔstwem autarkii jest gospodarka otwarta, która oznacza specja- lizacjĊ i szeroko rozwiniĊte kontakty handlowe. W nowoczesnej, rozwijającej siĊ gospodarce nie ma miejsca na autarkiĊ. Kraj, który chciaáby zamknąü siĊ w swoich granicach, byáby skazany na gáĊboki regres, gdyĪ pozbawiáby siĊ ko- rzyĞci páynących z podziaáu pracy i wymiany miĊdzynarodowej. Nie ma takiego kraju, który Ğwiadomie prowadziáby politykĊ peánej autarkii gospodarczej.
2.2. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa w warunkach gospodarki otwartej
Fizyczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci jako element bezpieczeĔstwa ĪywnoĞcio- wego jest związana z samowystarczalnoĞcią ĪywnoĞciową kaĪdego kraju. DąĪe- nie do zaspokojenia minimalnego zapotrzebowania fizjologicznego na ĪywnoĞü jest tym, co przede wszystkim róĪni koncepcjĊ samowystarczalnoĞci od fizycz- nej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci. SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa polega bowiem – w zakresie strategicznych produktów, których wybiórczo dotyczy – na dąĪeniu do zaspokojenia przez krajową gospodarkĊ ĪywnoĞciową w sposób optymalny zapotrzebowania na te wybrane produkty, podczas gdy bezpieczeĔstwo Īywno-
36 R. Sobiecki (2007), Globalizacja a funkcje polskiego rolnictwa, SGH, Warszawa, s. 119.
37 Por. A. WoĞ (1998), Autarkia gospodarcza w rolnictwie [w:] Encyklopedia Agrobiznesu, red. nauk. A. WoĞ, Fundacja Innowacja, Warszawa, s. 47.
38TamĪe, s. 47.
39 TamĪe, s. 47.
Ğciowe w zakresie fizycznej dostĊpnoĞci ĪywnoĞci polega na zaspokojeniu mini- malnego zapotrzebowania fizjologicznego na niezbĊdne dla organizmu czáowieka produkty ĪywnoĞciowe40.
Z punktu widzenia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego Unia Europejska, jak zauwaĪa R. Sobiecki, powinna wytwarzaü minimum na pokrycie 75% zapotrze- bowania ludnoĞci na ĪywnoĞü, czyli na poziomie obecnego eksportu wewnĊtrz- nego. Udziaá UE w Ğwiatowym eksporcie artykuáów rolno-ĪywnoĞciowych byü moĪe powinien wzrosnąü, gdyĪ zwiĊksza siĊ liczba ludnoĞci na Ğwiecie, zwáasz- cza w krajach rozwijających siĊ o duĪych niedoborach ĪywnoĞci41.
W wiĊkszoĞci krajów Unii Europejskiej poziom produkcji rolniczej jest wysoki, a dynamika popytu na ĪywnoĞü niewielka, gdyĪ osiągnĊáy one wysoki poziom spoĪycia ĪywnoĞci pod wzglĊdem energetycznym i odĪywczym. Zapo- trzebowanie na krajowe surowce rolne i podstawowe produkty ĪywnoĞciowe wykazuje niewielki wzrost takĪe ze wzglĊdów demograficznych. Liczba ludno- Ğci w poszczególnych krajach Unii Europejskiej wykazuje niewielki przyrost lub siĊ zmniejsza.
W gospodarce otwartej samowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa oznacza zbi- lansowanie obrotów w handlu zagranicznym produktami rolno-ĪywnoĞciowymi przy jednoczesnym pokryciu potrzeb ĪywnoĞciowych ludnoĞci na poziomie miĊdzynarodowych norm Īywienia. W szerszym ujĊciu – samowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa oznacza zagwarantowanie ludnoĞci podstawowych produktów rolno-ĪywnoĞciowych z produkcji krajowej, a brakujące produkty lub wzboga- cające asortyment ĪywnoĞci, zwáaszcza z innych stref klimatycznych, moĪna sprowadziü z zagranicy. A zatem przez samowystarczalnoĞü ĪywnoĞciową nale- Īy rozumieü zdolnoĞü gospodarki ĪywnoĞciowej do pokrycia wydatków na im- port produktów rolno-ĪywnoĞciowych wpáywami z ich eksportu. Wówczas sal- do eksportu i importu jest dodatnie lub bliskie zeru. JednoczeĞnie gospodarka ĪywnoĞciowa (áącznie z rolnictwem) powinna zapewniü podaĪ podstawowych produktów ĪywnoĞciowych wszystkim mieszkaĔcom kraju przy zbilansowanej racji pokarmowej pod wzglĊdem zawartoĞci energii oraz skáadników odĪyw- czych, uwzglĊdniającej w moĪliwie jak najwiĊkszym zakresie preferencje kon- sumentów42. DefinicjĊ tĊ sformuáowano jeszcze w latach 80. XX wieku, ale jest ona adekwatna do obecnych warunków gospodarczych Polski.
40 J. Maáysz (2009), Ekonomiczne interpretacje bezpieczeĔstwa…, jw., s. 85.
41 Por. R. Sobiecki (2007), Globalizacja a funkcje…, jw., s. 126.
42 Por. B. Gulbicka i in. (1990), SamowystarczalnoĞü ĪywnoĞciowa Polski, Studia i Monogra- fie, nr 41, IERiGĩ, Warszawa, s. 10.
3. Obroty handlu zagranicznego artykuáami rolno-spoĪywczymi W warunkach gospodarki rynkowej miarą samowystarczalnoĞci Īywno- Ğciowej kraju jest saldo w handlu zagranicznym artykuáami rolno-spoĪywczymi.
Takie podejĞcie do samowystarczalnoĞci ma tĊ zaletĊ, Īe umoĪliwia wzbogace- nie krajowej oferty produktowej o produkty, które z róĪnych wzglĊdów natural- no-ekonomicznych nie są wytwarzane w kraju. DziĊki temu struktura spoĪycia ĪywnoĞci jest zdecydowanie bardziej urozmaicona43.
Od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej saldo w handlu zagranicznym artykuáami rolno-spoĪywczymi jest dodatnie, a od 2008 roku sys- tematycznie wzrasta (wykres 1). Oznacza to rosnące zainteresowanie zagranicz- nych odbiorców towarami rolno-spoĪywczymi z Polski.
Wykres 1. Obroty handlu zagranicznego artykuáami rolno-spoĪywczymi w latach 2005-2013 – w milionach záotych (ceny bieĪące)
ħródáo: opracowano na podstawie [Roczniki Statystyczne Rolnictwa z kolejnych lat].
W 2013 roku wartoĞü eksportu ogóáem wynosiáa 85,4 mld záotych i byáa blisko 3-krotnie wyĪsza niĪ w 2005 r., zaĞ wartoĞü importu wynosiáa 59,8 mld zá i byáa 2,7-krotnie wyĪsza. A zatem saldo w handlu zagranicznym artykuáami rolno-spoĪywczymi wzrosáo z 6,8 do 25,6 mld zá, czyli 3,8-krotnie.
43 R. Sobiecki (2007), Globalizacja a funkcje…, jw., s. 120.
22,153.3 25,333.2 30,618.7 35,929.8 40,094.1 43,646.5 51,651.9 57,011.4 59,803.7
28,914.9 33,545.9 38,277.8 40,822.9 49,616.6 53,979.7 62,414.4 75,175.5 85,403.0
6,761.6 8,212.7 7,659.1 4,893.1 9,522.5 10,333.2 10,762.5 18,164.1 25,599.3
0.0 10,000.0 20,000.0 30,000.0 40,000.0 50,000.0 60,000.0 70,000.0 80,000.0 90,000.0
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
import eksport saldo
W latach 2005-2013 stopieĔ samowystarczalnoĞci ĪywnoĞciowej mierzony wartoĞcią eksportu artykuáów rolno-spoĪywczych wzglĊdem wartoĞci importu wzrósá z 30,5% w 2005 r. do 42,8% w 2013 r. Sytuacja w zakresie samowystar- czalnoĞci ĪywnoĞciowej poszczególnych grup artykuáów rolno-spoĪywczych (przetworów spoĪywczych, produktów pochodzenia roĞlinnego, zwierząt Īywych i produktów pochodzenia zwierzĊcego, táuszczów i olejów roĞlinnych) byáa zróĪ- nicowana. WartoĞü eksportu poszczególnych grup artykuáów rolno-spoĪywczych wzglĊdem wartoĞci importu w latach 2005-2013 przedstawiono na wykresie 2.
Wykres 2. WartoĞü eksportu poszczególnych grup artykuáów rolno-spoĪywczych wzglĊdem wartoĞci importu w latach 2005-2013 – w procentach
ħródáo: opracowano na podstawie [Roczniki Statystyczne Rolnictwa z kolejnych lat].
W grupie przetworów spoĪywczych tylko napoje bezalkoholowe, alkoho- lowe i ocet w latach 2007-2013 charakteryzowaáo ujemne saldo, zaĞ pozostaáe przetwory spoĪywcze – dodatnie w caáym analizowanym okresie (tab. 1). Naj- wyĪsze dodatnie saldo wynoszące 4,4 mld zá uzyskano w handlu zagranicznym tytoniem i przetworzonymi namiastkami tytoniu w 2013 roku. Eksport zwiĊk- szyá siĊ z 0,9 do 6,4 mld zá, a import z 0,8 do blisko 2,0 mld zá.
Bardzo wysokie saldo uzyskano w handlu zagranicznym przetworami z miĊsa, ryb lub skorupiaków, miĊczaków i innych bezkrĊgowców wodnych, któ- re wzrosáo z 0,9 do 3,5 mld zá. Eksport tych produktów w 2013 roku byá 4,7 razy wyĪszy od importu.
128.9 135.5 128.9 129.3 137.3 137.0 139.7 146.7
160.4 215.9 222.9
204.9 161.3
142.0
152.1 157.7 160.3
154.0
85.3
78.3 75.4 67.2 94.2
84.2 74.9 99.0
116.4
36.8 48.3
63.5 52.9 62.8 64.4
48.6 49.5
73.1
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013
%
przetworyspoǏywcze
zwierzħtaǏyweiproduktypochodzeniazwierzħcego produktypochodzeniaroƑlinnego
tųuszczeiolejeroƑlinne
Tabela 1. Obroty handlu zagranicznego przetworami spoĪywczymi (wedáug sekcji i dziaáów nomenklatury CNa)
w latach 2005-2013 – w milionach záotych (ceny bieĪące) Wyszcze-
gólnienie 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Przetwory spoĪywcze ogóáem
Import 9 338,8 10 763,6 12 746,7 13 936,4 16 559,2 18 141,5 20 684,5 23 225,0 23 688,8 Eksport 12 036,6 14 586,8 16 433,3 18 023,7 22 728,7 24 854,4 28 892,7 34 069,3 38 003,1 Saldo 2 697,8 3 823,2 3 686,6 4 087,3 6 169,5 6 712,9 8 208,2 10 844,3 14 314,3
Cukier i wyroby cukiernicze
Import 526,7 695,7 770,7 820,2 1 293,7 1 161,6 1 710,2 1 861,9 1 691,1 Eksport 1 318,9 1 530,5 1 272,9 1 383,0 1 650,9 1 554,9 1 807,1 2 620,8 2 469,2 Saldo 792,2 834,8 502,2 562,8 357,2 393,3 96,9 758,9 778,1
Kakao i przetwory
Import 1 161,8 1 396,0 1 495,4 1 628,6 1 888,6 2 371,1 2 664,1 2 638,3 2 892,4 Eksport 1 186,8 1 443,1 1 580,9 1 659,0 2 335,3 2 832,0 3 475,3 3 910,6 4 727,4 Saldo 25,0 47,1 85,5 30,4 446,7 460,9 811,2 1 272,3 1 835,0
Przetwory ze zbóĪ, mąki, skrobi lub mleka, pieczywo cukiernicze Import 760,5 940,8 1 137,0 1 399,2 1 622,6 1 685,0 1 933,9 2 195,2 2 451,2 Eksport 1 824,6 2 099,9 2 582,1 2 745,2 2 968,5 3 112,1 3 670,8 4 141,6 4 835,7 Saldo 1 064,1 1 159,1 1 445,1 1 346,0 1 345,9 1 427,1 1 736,9 1 946,4 2 384,5
Przetwory z warzyw, owoców, orzechów lub innych czĊĞci roĞlin
Import 1 099,1 1 234,0 1 569,7 1 436,1 1 608,4 1 958,2 2 169,7 2 249,5 2 419,7 Eksport 2 205,7 2 689,1 2 785,4 2 896,2 2 838,4 2 856,6 3 584,6 4 372,9 4 625,4 Saldo 1 106,6 1 455,1 1 215,7 1 460,1 1 230,0 898,4 1 414,9 2 123,4 2 205,7
Napoje bezalkoholowe, alkoholowe i ocet
Import 920,7 1 121,5 1 618,9 1 799,3 1 837,2 1 975,1 2 230,4 2 385,8 2 550,5 Eksport 1 041,5 1 177,1 1 160,8 1 242,6 1 585,4 1 802,7 1 944,0 1 981,7 2 348,8 Saldo 120,8 55,6 -458,1 -556,7 -251,8 -172,4 -286,4 -404,1 -201,7
TytoĔ i przetworzone namiastki tytoniu
Import 806,3 959,2 1 145,4 981,8 1 361,0 1 700,1 1 858,5 1 956,4 1 982,8 Eksport 863,2 1 437,0 2 082,7 2 492,9 4 609,8 4 764,0 5 319,2 6 129,2 6 413,5 Saldo 56,9 477,8 937,3 1 511,1 3 248,8 3 063,9 3 460,7 4 172,8 4 430,7
Przetwory z miĊsa, ryb lub skorupiaków, miĊczaków i innych bezkrĊgowców wodnych
Import 295,3 314,2 423,5 539,9 629,1 653,7 760,3 872,6 943,4 Eksport 1 167,4 1 429,4 1 727,1 2 018,9 2 457,1 2 684,1 3 149,9 4 017,0 4 424,9 Saldo 872,1 1 115,2 1 303,6 1 479,0 1 828,0 2 030,4 2 389,6 3 144,4 3 481,5
a CN – Nomenklatura scalona, na podstawie której dokonuje siĊ grupowania towarów w handlu zagra- nicznym
ħródáo: opracowano na podstawie [Roczniki Statystyczne Rolnictwa z kolejnych lat].
WartoĞü eksportu wybranych przetworów spoĪywczych wzglĊdem warto- Ğci importu w latach 2005-2013 przedstawiono na wykresach 3-4.
!["Ambasada RP w Moskwie 1921-1939", Marcin Kruszyński, Warszawa 2010 : [recenzja]]()