ħródáo: opracowano na podstawie [tab. 6 oraz GUS 2015b].
2. Wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych
Sytuacja dochodowa gospodarstw domowych w bezpoĞredni sposób okre-Ğla poziom i strukturĊ wydatków konsumpcyjnych oraz decyduje o poziomie stopnia zaspokajania potrzeb materialnych i pozamaterialnych.
Wydatki gospodarstw domowych obejmują wydatki na towary i usáugi konsumpcyjne62 oraz pozostaáe wydatki. Zgodnie z definicją przyjĊtą przez GUS wydatki na towary i usáugi konsumpcyjne przeznaczone są na zaspokajanie potrzeb gospodarstwa domowego. Obejmują one towary zakupione za gotówkĊ równieĪ przy uĪyciu karty páatniczej lub kredytowej, na kredyt, otrzymane bezpáatnie oraz spoĪycie naturalne (towary i usáugi konsumpcyjne pobrane na potrzeby gospodarstwa domowego z dziaáalnoĞci rolniczej bądĨ dziaáalnoĞci gospodarczej na wáasny rachunek)63.
62 Klasyfikacja wydatków na towary i usáugi konsumpcyjne oparta jest na Klasyfikacji COICOP 2013 (Classification of Individual Consumption by Purpose, Klasyfikacja SpoĪycia Indywidualnego wedáug Celu) [GUS (2015a), BudĪety gospodarstw domowych…, jw., s. 20].
63 Towary konsumpcyjne obejmują dobra nietrwaáego uĪytkowania (np. ĪywnoĞü, napoje, lekarstwa), póátrwaáego uĪytkowania (np. odzieĪ, ksiąĪki, zabawki) i trwaáego uĪytkowania (np. samochody, pralki, lodówki, telewizory) [TamĪe].
104.0 103.2 91.3
103.3 103.2
104.0 103.2 90.9
103.3 103.2
80.0 85.0 90.0 95.0 100.0 105.0 emerytówirencistów
pracujČcychnawųasnyrachunek rolników pracowników ogóųem
% nominalnie realnie
w wydatkach na ĪywnoĞü w gospodarstwach domowych
wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych i miejsca zamieszkania w latach 2013-2014
Gospodarstwa domowe POLSKA MIASTO WIEĝ
2013 2014 2013 2014 2013 2014
Wydatki ogóáem (w záotych na osobĊ)
Ogóáem 1061,70 1078,74 1182,98 1210,50 872,93 873,85
Pracowników 1050,32 1062,96 1156,99 1178,68 859,61 859,62
Rolników 784,62 799,35 - - 779,99 792,91
Pracujących na wáasny rachunek
1288,31 1302,40 1393,99 1431,76 1096,41 1067,04 Emerytów i rencistów 1144,22 1156,86 1250,77 1272,77 946,36 943,93
Wydatki na ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe (w záotych na osobĊ)
Ogóáem 264,36 263,34 275,27 276,06 247,38 243,55
Pracowników 248,81 246,80 258,28 258,04 231,87 227,04
Rolników 246,99 247,73 - - 247,06 247,93
Pracujących na wáasny
rachunek 273,40 271,70 285,17 282,70 252,04 251,69 Emerytów i rencistów 314,88 314,54 327,42 329,79 291,59 286,53
Udziaá wydatków na ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe w wydatkach ogóáem
(w procentach)
Ogóáem 24,9 24,4 23,3 22,8 28,3 27,9
Pracowników 23,7 23,2 22,3 21,9 27,0 26,4
Rolników 31,5 31,0 - - 31,7 31,3
Pracujących na wáasny rachunek
21,2 20,9 20,5 19,7 23,0 23,6
Emerytów i rencistów 27,5 27,2 26,2 25,9 30,8 30,4
Udziaá wydatków na gastronomiĊ w wydatkach na ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe
(w procentach)
Ogóáem 9,9 15,4 12,2 18,6 6,0 9,8
Pracowników 11,6 17,4 13,9 20,4 6,9 11,4
Rolników 4,8 6,6 - - 4,4 6,3
Pracujących na wáasny rachunek
15,6 23,1 18,6 27,3 9,6 14,4
Emerytów i rencistów 5,2 9,1 5,9 10,3 3,7 6,7
ħródáo: opracowano na podstawie niepublikowanych danych GUS.
przeciĊtnie 1078,74 zá na osobĊ miesiĊcznie. Rodzina w mieĞcie wydawaáa na ten cel 1210,50 zá na osobĊ, tj. o 38,5% wiĊcej niĪ rodzina na wsi (873,85 zá).
SpoĞród gospodarstw domowych zlokalizowanych w mieĞcie najniĪszy poziom wydatków ogóáem charakteryzowaá gospodarstwa pracowników – 1178,68 zá na osobĊ, a najwyĪszy gospodarstwa domowe osób pracujących na wáasny rachu-nek – 1431,76 zá na osobĊ. SpoĞród gospodarstw domowych zlokalizowanych na wsi najniĪszy poziom wydatków ogóáem charakteryzowaá gospodarstwa rol-ników – 792,91 zá na osobĊ, a najwyĪszy gospodarstwa domowe osób pracują-cych na wáasny rachunek – 1067,04 zá na osobĊ (tab. 7). RozpiĊtoĞü miĊdzy najwyĪszym a najniĪszym poziomem wydatków ogóáem w mieĞcie wynosiáa 253,08 zá na osobĊ miesiĊcznie (na wsi – 274,13 zá).
Gospodarstwa domowe na ogóá nie przeznaczają wszystkich uzyskanych dochodów na konsumpcjĊ. Z porównania dochodów i wydatków konsumpcyj-nych wynika, Īe bieĪące dochody rodzin mieszkających w mieĞcie i na wsi wy-starczaáy na pokrycie ponoszonych przez nie wydatków. Gospodarstwa domowe rolników przeznaczyáy na oszczĊdnoĞci 23,3% dochodów, gospodarstwa domo-we pracowników – 19,4% (w mieĞcie – 21,9%), gospodarstwa domodomo-we osób pracujących na wáasny rachunek – 17,3% (w mieĞcie – 21,3%) oraz gospodar-stwa domowe emerytów i rencistów – 13,4% (w mieĞcie – 17,4%).
Przy ocenie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego gospodarstw domowych nale-Īy wziąü pod uwagĊ, zgodnie z zaleceniami FAO, procentowy udziaá wydatków na ĪywnoĞü w wydatkach ogóáem, okreĞlany na podstawie wyników badaĔ bu-dĪetów gospodarstw domowych.
Wedáug wielkoĞci tego wskaĨnika moĪna okreĞliü poziom dobrobytu mate-rialnego, czyli zamoĪnoĞü danego gospodarstwa, okreĞlonej populacji gospo-darstw, a nawet caáego spoáeczeĔstwa. ZaleĪnoĞü ta, zgodnie z prawem Engela, jest odwrotnie proporcjonalna, to znaczy, Īe im odsetek wydatków na ĪywnoĞü w áącznych wydatkach konsumpcyjnych jest niĪszy, tym poziom dobrobytu ba-danej populacji jest wyĪszy i na odwrót64. Im biedniejsze gospodarstwo domowe, tym wiĊkszy udziaá wydatków na ĪywnoĞü.
W 2014 roku rodzina polska przeznaczyáa na zakup ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych 263,34 zá na osobĊ miesiĊcznie, co stanowiáo 24,4% caákowi-tych wydatków. SpoĞród gospodarstw domowych zlokalizowanych w mieĞcie najniĪszy udziaá wydatków na ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe charakteryzowaá
64 C. Bywalec (2000), Poziom i struktura spoĪycia ĪywnoĞci w Europie ĝrodkowo-Wschodniej na tle procesów transformacji gospodarczej [w:] Konsument ĪywnoĞci i jego zachowania rynkowe, SGGW, Warszawa, s. 111.
wyĪszy – gospodarstwa domowe emerytów i rencistów (25,9%). SpoĞród gospo-darstw domowych zlokalizowanych na wsi najniĪszy udziaá wydatków na Īyw-noĞü i napoje bezalkoholowe charakteryzowaá gospodarstwa osób pracujących na wáasny rachunek (23,6%), zaĞ najwyĪszy – gospodarstwa rolników (31,3%).
W celu okreĞlenia rzeczywistych wydatków na ĪywnoĞü i napoje bezalko-holowe w wydatkach ogóáem naleĪy uwzglĊdniü wydatki na gastronomiĊ65. PrzeciĊtne miesiĊczne wydatki na gastronomiĊ w gospodarstwach domowych wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych i miejsca zamieszkania w latach 2013- -2014 przedstawiono na wykresie 23.
Wykres 23. PrzeciĊtne miesiĊczne wydatki na gastronomiĊ w gospodarstwach domowych wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych i miejsca zamieszkania
w latach 2013-2014 – w záotych na osobĊ
ħródáo: opracowano na podstawie niepublikowanych danych GUS.
65 Wydatki na gastronomiĊ (Īywienie poza domem) obejmują wydatki w placówkach Īywienia zbiorowego, tj. restauracjach, kawiarniach, herbaciarniach, barach i punktach gastronomicznych áącznie z posiákami gotowymi kupionymi na wynos, produktami do bezpoĞredniej konsumpcji sprzedawanymi na przykáad z automatów (kanapki, przekąski, kawa), napiwki, wydatki na Īywienie w stoáówkach: pracowniczych, szkolnych, uniwersyteckich i bufetach [GUS (2015a), BudĪety gospodarstw domowych…, jw., s. 274.]
33.83 19.21
19.15 10.68
77.31 52.96
36.13 24.12
15.61 10.77
52.71 35.94
25.83 16.00
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
2014 2013 2014 2013
miastomiastowieƑwieƑ
zų
pracownicy rolnicy pracujČcynawųasnyrachunek emeryciirenciƑci
gastronomiĊ. W omawianym okresie wydatki na gastronomiĊ w gospodarstwach domowych ogóáem wzrosáy w ujĊciu realnym o 54,9% (w mieĞcie – o 53,2%, a na wsi – o 60,7%). Dynamika wzrostu wydatków na gastronomiĊ w gospodar-stwach domowych zlokalizowanych na wsi byáa wyĪsza niĪ w mieĞcie, ale poziom wydatków na gastronomiĊ – niĪszy o 53,7%.
Wzrost wydatków na gastronomiĊ Ğwiadczy o coraz wiĊkszym zaintereso-waniu tą formą zaspokajania potrzeb w zakresie wyĪywienia, zwáaszcza wĞród mieszkaĔców miast. Czynnikami, które sprzyjają odchodzeniu od tradycyjnego modelu spoĪywania posiáków wspólnie w domu są zmiany zachodzące w stylu Īy-cia, coraz wyĪsze jego tempo, zróĪnicowanie zajĊü i wydáuĪanie godzin pracy66.
W 2014 roku udziaá wydatków na gastronomiĊ w wydatkach na ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe w gospodarstwach domowych ogóáem w Polsce wynosiá 15,4%. W porównaniu z rokiem poprzednim odnotowano wzrost udziaáu wydat-ków na ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe w placówkach gastronomicznych we wszystkich analizowanych grupach ludnoĞci: w gospodarstwach osób pracują-cych na wáasny rachunek (w mieĞcie o 8,7 pkt. proc., a na wsi o 4,8 pkt. proc.), w gospodarstwach pracowników (w mieĞcie o 6,5 pkt. proc., a na wsi o 4,5 pkt.
proc.), w gospodarstwach emerytów i rencistów (w mieĞcie o 4,4 pkt. proc., a na wsi o 3,0 pkt. proc.) oraz w gospodarstwach rolników (na wsi o 1,9 pkt. proc.).
Analizując wydatki na Īywienie poza domem w poszczególnych grupach spoáeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych wedáug miejsca zamieszka-nia stwierdzono, Īe:
x osoby pracujące na wáasny rachunek wydawaáy najwiĊcej na gastronomiĊ, co ma Ğcisáy związek z poziomem uzyskiwanych dochodów przez tĊ gru-pĊ ludnoĞci (przy czym w mieĞcie wydatki te byáy 2,1-krotnie wyĪsze niĪ na wsi);
x emeryci i renciĞci w najmniejszym stopniu korzystali z usáug lokali ga-stronomicznych, bowiem ich wydatki na gastronomiĊ byáy najniĪsze w mieĞcie i jedne z najniĪszych na wsi;
x w gospodarstwach rolników, mimo pogorszenia sytuacji dochodowej w 2014 roku, wydatki na gastronomiĊ w porównaniu z 2013 rokiem wzro-sáy – z 10,77 zá na osobĊ do 15,61 zá, czyli o 44,9%; Ğwiadczy to o zmie-niających siĊ trendach w sposobie odĪywiania siĊ tej grupy ludnoĞci;
x pracownicy mieszkający w mieĞcie wydawali na gastronomiĊ 2-krotnie wiĊcej niĪ pracownicy na wsi.
66 Raport 2014: Rynek gastronomiczny w Polsce (2014), BROG Marketing Sp. z o.o. S.K., Warszawa, s. 6.
przeznaczano na ĪywnoĞü i napoje bezalkoholowe (áącznie z wydatkami na ga-stronomiĊ) 27,1% ogóáu wydatków, zaĞ na wsi – 30,6%. W poszczególnych gru-pach spoáeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych w mieĞcie udziaá ten ksztaátowaá siĊ nastĊpująco: 25,1% – w gospodarstwach domowych osób pracują-cych na wáasny rachunek (na wsi – 27,0%), 26,4% – w gospodarstwach pracow-ników (na wsi – 29,4%), 28,6% – w gospodarstwach emerytów i rencistów (na wsi – 32,4%). W gospodarstwach rolników (na wsi) udziaá ten wynosiá 33,2%.
3. SpoĪycie ĪywnoĞci w gospodarstwach domowych
W poziomie i strukturze spoĪycia podstawowych produktów ĪywnoĞcio-wych miĊdzy poszczególnymi grupami spoáeczno-ekonomicznymi gospodarstw domowych wystĊpują duĪe róĪnice67.
Przyjmując jako miarĊ iloĞciowego zróĪnicowania áączne miesiĊczne spo-Īycie podstawowych grup produktów ĪywnoĞciowych w przeliczeniu na jedną osobĊ, stwierdzono, Īe w 2014 roku przeciĊtne miesiĊczne spoĪycie ĪywnoĞci w gospodarstwach domowych w Polsce wynosiáo 33,64 kg na osobĊ. NajwiĊcej ĪywnoĞci spoĪywano w gospodarstwach emerytów i rencistów – 42,94 kg na osobĊ – a najmniej w gospodarstwach osób pracujących na wáasny rachunek – 29,67 kg na osobĊ. RóĪnica miĊdzy najwyĪszym a najniĪszym poziomem spo-Īycia ĪywnoĞci wynosiáa okoáo 13 kg na osobĊ miesiĊcznie. W gospodarstwach domowych rolników poziom spoĪycia ĪywnoĞci uksztaátowaá siĊ na poziomie 38,87 kg, a w gospodarstwach pracowników – 30,22 kg (tab. 8).
Analiza spoĪycia ĪywnoĞci w gospodarstwach domowych wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych wykazaáa, Īe w gospodarstwach domowych emery-tów i rencisemery-tów spoĪywano najwiĊcej makaronu i przetworów makaronowych, ryĪu, wyrobów piekarskich, miĊsa woáowego, drobiu, wĊdlin i innych przetwo-rów miĊsnych, w tym wĊdlin drobiowych, ryb i owoców morza, mleka nisko-táuszczowego ĞwieĪego, twarogów, masáa, pozostaáych táuszczów zwierzĊcych, margaryny i innych táuszczów roĞlinnych, olejów roĞlinnych, owoców i prze-tworów, w tym jabáek, owoców cytrusowych, owoców suszonych i orzechów, warzyw i przetworów oraz wyrobów cukierniczych.
67 SpoĪycie iloĞciowe artykuáów ĪywnoĞciowych w gospodarstwach domowych obejmuje artykuáy zakupione za gotówkĊ, równieĪ przy uĪyciu karty páatniczej, kredytowej lub na kredyt, otrzymane nieodpáatnie oraz pobrane z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie bądĨ z prowadzonej dziaáalnoĞci gospodarczej na wáasny rachunek (spoĪycie naturalne). Za moment spoĪycia artykuáów ĪywnoĞciowych przyjmuje siĊ moment ich pozyskania przez gospodarstwo domowe. Dane o spoĪyciu iloĞciowym nie obejmują artykuáów spoĪywczych konsumowanych w placówkach gastronomicznych, tj. placówkach Īywienia przyzakáadowe-go, barach, stoáówkach itp. [GUS (2015a), BudĪety gospodarstw domowych…, jw., s. 22.]
w gospodarstwach domowych w Polsce wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych w 2014 roku – w kilogramach na osobĊ
Wyszczególnienie Pieczywo i produkty zboĪowe 6,26 5,73 7,53 5,28 7,67
pieczywo 3,94 3,63 4,99 3,16 4,70
makaron i produkty makaronowe 0,37 0,34 0,36 0,34 0,44
ryĪ 0,17 0,16 0,14 0,17 0,22
wyroby piekarskie 0,76 0,71 0,60 0,72 0,96
MiĊso, podroby i przetwory 5,29 4,79 6,03 4,57 6,75
mleko niskotáuszczowe ĞwieĪe 1,30 1,22 0,67 1,29 1,68
jogurt 0,50 0,51 0,34 0,55 0,51
pozostaáe táuszcze zwierzĊce 0,08 0,06 0,11 0,05 0,14 margaryna i inne táuszcze roĞlinne 0,42 0,39 0,50 0,27 0,52
oleje roĞlinne 0,45 0,41 0,48 0,39 0,58
Owoce i przetwory 3,59 3,25 3,11 3,72 4,72
jabáka 1,17 1,00 1,24 1,05 1,67
owoce cytrusowe 0,64 0,58 0,43 0,67 0,85
banany 0,48 0,49 0,32 0,55 0,51
owoce suszone i orzechy 0,09 0,08 0,05 0,11 0,11
przetwory owocowe 0,05 0,05 0,04 0,06 0,05
Warzywa i przetwory 4,91 4,34 5,28 4,59 6,53
przetwory warzywne 0,66 0,62 0,50 0,66 0,83
Ziemniaki 3,92 3,37 5,60 2,79 5,25
Przetwory ziemniaczane 0,10 0,11 0,05 0,10 0,09
Chipsy 0,06 0,07 0,05 0,06 0,04
ħródáo: opracowano na podstawie niepublikowanych danych GUS.
iloĞci produktów pochodzących z gospodarstwa rolnego – 16,2% warzyw i prze-tworów, 15,2% ziemniaków, 14,4% jaj, 8,1% owoców i przetworów oraz 4,6%
mleka ĞwieĪego (tab. 9).
Tabela 9. SpoĪycie produktów ĪywnoĞciowych pobranych z gospodarstwa rolnego w 2014 roku – w procentach spoĪycia ĪywnoĞci ogóáem
Wyszczególnienie
a áącznie z podrobami i przetworami podrobowymi
ħródáo: obliczenia na podstawie niepublikowanych danych GUS.
Wysoki poziom spoĪycia ĪywnoĞci w gospodarstwach domowych emery-tów i rencisemery-tów wynika takĪe ze skáadu osobowego. W gospodarstwach tych przewaĪają osoby dorosáe, których potrzeby pod wzglĊdem iloĞci spoĪywanej ĪywnoĞci są wiĊksze niĪ w gospodarstwach domowych z duĪym udziaáem dzie-ci. W gospodarstwach emerytów i rencistów dzieci do lat 14 stanowiáy 3,4%
ogólnej liczby osób, zaĞ w gospodarstwach domowych rolników – 17,3%, w gospodarstwach domowych pracowników – 20,0%, a w gospodarstwach do-mowych osób pracujących na wáasny rachunek – 22,5%68.
W gospodarstwach domowych rolników stwierdzono najwyĪsze spoĪycie nastĊpujących produktów ĪywnoĞciowych: pieczywa, miĊsa wieprzowego, mle-ka peánego ĞwieĪego, ziemniaków i cukru, zaĞ najniĪsze – ryĪu, wyrobów pie-karskich, miĊsa woáowego, wĊdlin drobiowych, mleka niskotáuszczowego Ğwie-Īego, jogurtów, twarogów, serów dojrzewających i topionych, masáa, owoców
68 GUS (2015a), BudĪety gospodarstw domowych…, jw., s. 90.
wych, przetworów warzywnych, przetworów ziemniaczanych, wyrobów cukier-niczych, wód mineralnych i Ĩródlanych oraz soków (owocowych, warzywnych i owocowo-warzywnych), czyli produktów wysoko przetworzonych.
W gospodarstwach domowych rolników wysokie spoĪycie takich produk-tów ĪywnoĞciowych, jak: ziemniaki, jaja, mleko ĞwieĪe, miĊso wieprzowe, wa-rzywa i przetwory, drób, twarogi, owoce i przetwory jest wynikiem duĪego udziaáu ich spoĪycia z samozaopatrzenia (spoĪycia naturalnego).
Wraz z rozwojem spoáeczno-gospodarczym kraju oraz poprawą sytuacji dochodowej ludnoĞci, a takĪe wzbogaceniem rynku w szeroki asortyment pro-duktów ĪywnoĞciowych znaczenie samozaopatrzenia w gospodarstwach domo-wych systematycznie siĊ zmniejsza69. Istota przemian w strukturze konsumpcji ĪywnoĞci, zwáaszcza w gospodarstwach domowych rolników, polega na prze-chodzeniu od samozaopatrzenia w ĪywnoĞü do zwiĊkszania jej zakupów na ryn-ku. Proces ten obejmuje nie tylko zmiany iloĞciowe, ale takĪe zmiany jakoĞcio-we, wynikające ze zmian asortymentowych produktów oraz wzrostu udziaáu przetwórstwa przemysáowego w zakupach rynkowych70.
Charakterystyczną cechą wzorca konsumpcji ĪywnoĞci w gospodarstwach domowych osób pracujących na wáasny rachunek jest relatywnie wysokie spoĪy-cie droĪszych produktów ĪywnoĞciowych, tj. ryb i owoców morza, jogurtów, se-rów dojrzewających i topionych, wyrobów piekarskich, przetwose-rów ziemniacza-nych, chipsów, wód mineralnych i Ĩródlaziemniacza-nych, soków (owocowych, warzywnych i owocowo-warzywnych), a takĪe owoców cytrusowych, bananów i miĊsa woáo-wego, a niskie – pieczywa, makaronu i produktów makaronowych, drobiu, wĊdlin i innych przetworów miĊsnych, w tym wĊdlin drobiowych, táuszczów zwierzĊ-cych (bez masáa), margaryny i innych táuszczów roĞlinnych, ziemniaków i cukru.
Gospodarstwa domowe osób pracujących na wáasny rachunek kupują ĪywnoĞü o wysokiej jakoĞci, o czym Ğwiadczy koszt poniesiony na zakup jedne-go kilograma ĪywnoĞci i napojów bezalkoholowych. W 2014 roku wynosiá on 6,94 zá i byá o 29,5% wyĪszy niĪ w gospodarstwach domowych rolników, w któ-rych odnotowano najniĪszy koszt (5,36 zá). W gospodarstwach domowych pra-cowników przeciĊtne miesiĊczne wydatki na jeden kilogram ĪywnoĞci wynosiáy 6,32 zá, a w gospodarstwach domowych emerytów i rencistów – 6,21 zá.
69 M. Kwasek (2012a), Wzorce konsumpcji ĪywnoĞci w Polsce, Studia i Monografie, nr 153, IERiGĩ-PIB, Warszawa.
70 B. Gulbicka, M. Kwasek, (2007), Wpáyw globalizacji na wyĪywienie ludnoĞci w Polsce, Program Wieloletni 2005-2009, nr 75, IERiGĩ-PIB, Warszawa, s. 20.
tów ĪywnoĞciowych jest znacznie niĪsze niĪ Ğrednio w kraju, z wyjątkiem jogur-tów, serów dojrzewających i topionych, bananów, przetworów ziemniaczanych, chipsów, lodów, wód mineralnych i Ĩródlanych, napojów bezalkoholowych oraz soków (owocowych, warzywnych i owocowo-warzywnych). W gospodarstwach domowych pracowników spoĪywa siĊ takĪe wiĊcej ĪywnoĞci o wyĪszym stop-niu przetworzenia i o wyĪszej jakoĞci.
Analiza przeciĊtnego dziennego spoĪycia ĪywnoĞci na osobĊ w przelicze-niu na wartoĞü energetyczną i odĪywczą w gospodarstwach domowych wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych wykazaáa, Īe najwiĊcej energii i skáadników odĪywczych dostarczaáo spoĪycie ĪywnoĞci w gospodarstwach emerytów i ren-cistów – 2481 kcal na osobĊ dziennie, a w dalszej kolejnoĞci w gospodarstwach rolników – 2245 kcal, w gospodarstwach osób pracujących na wáasny rachunek – 2087 kcal i w gospodarstwach pracowników – 2061 kcal (tab. 10).
Tabela 10. PrzeciĊtne dzienne spoĪycie w przeliczeniu na wartoĞü energetyczną i skáadniki odĪywcze na osobĊ w gospodarstwach domowych
wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych w 2013 rokua
Wyszczególnienie
WartoĞü energetyczna (kcal) 2187 2061 2245 2087 2481
Skáadniki odĪywcze (g)
a brutto, tj. áącznie ze stratami przy przechowywaniu, przygotowywaniu posiáków, odpadkami uĪy-tecznymi itp., bez napojów alkoholowych; áącznie z szacunkowo ustalonym spoĪyciem w placówkach gastronomicznych; wartoĞü odĪywczą i skáadniki odĪywcze obliczono wedáug wspóáczynników opra-cowanych przez Instytut ĩywnoĞci i ĩywienia
ħródáo: opracowano na podstawie [GUS 2014b].
O jakoĞci wyĪywienia decyduje iloĞü biaáka w przeciĊtnym dziennym spoĪyciu ĪywnoĞci. SpoĪycie biaáka ogóáem w Polsce wynosiáo 71 g na osobĊ dziennie. SpoĪycie biaáka zwierzĊcego ksztaátowaáo siĊ od 44 g w gospodar-stwach pracowników do 53 g w gospodargospodar-stwach emerytów i rencistów. Z punk-tu widzenia fizjologii Īywienia najlepsze wykorzystanie biaáka zwierzĊcego przez organizm czáowieka nastĊpuje wówczas, gdy stosunek biaáka roĞlinnego do biaáka zwierzĊcego wynosi 1:1. W gospodarstwach rolników spoĪycie biaáka
i rencistów – 64,6%, gospodarstwach pracowników – 64,7% i gospodarstwach osób pracujących na wáasny rachunek – 65,7%.
Zgodnie z zaleceniami Īywieniowymi, rekomendowanymi przez organi-zacje miĊdzynarodowe zajmujące siĊ problematyką wyĪywienia ludnoĞci, w tym przez OrganizacjĊ Narodów Zjednoczonych ds. WyĪywienia i Rolnictwa (FAO), ĝwiatową OrganizacjĊ Zdrowia (World Health Organization, WHO) oraz pol-skich specjalistów z dziedziny nauki o Īywieniu czáowieka, udziaá energii uzy-skanej ze spoĪycia biaáka w wartoĞci energetycznej dziennego spoĪycia Īywno-Ğci powinien wynosiü 10-15%, táuszczów – 25-35% i wĊglowodanów – okoáo 50-70%, w tym cukier rafinowany mniej niĪ 10%71.
Analiza spoĪycia ĪywnoĞci w gospodarstwach domowych wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych wykazaáa, Īe w 2014 r. we wszystkich grupach lud-noĞci spoĪycie Īywlud-noĞci byáo niezgodne z zaleceniami Īywieniowymi. Udziaá energii uzyskanej ze spoĪycia táuszczów w wartoĞci energetycznej dziennego spoĪycia ĪywnoĞci byá znacznie wyĪszy od zalecanego poziomu i ksztaátowaá siĊ od 35,3% w gospodarstwach rolników do 37,7% w gospodarstwach emery-tów i rencisemery-tów (w Polsce ogóáem – 37,0%).
Udziaá energii uzyskanej ze spoĪycia cukru w wartoĞci energetycznej dziennego spoĪycia ĪywnoĞci w dostarczanej energii byá zgodny z zaleceniami Īywieniowymi we wszystkich gospodarstwach domowych, z wyjątkiem gospo-darstw rolników (10,5%), i ksztaátowaá siĊ od 5,6% w gospogospo-darstwach osób pra-cujących na wáasny rachunek do 8,4% w gospodarstwach emerytów i rencistów (w Polsce ogóáem – 7,1%).
Udziaá energii uzyskanej ze spoĪycia biaáka w wartoĞci energetycznej dziennego spoĪycia ĪywnoĞci byá zgodny z zaleceniami Īywieniowymi, ale w Īadnej grupie ludnoĞci nie osiągnąá górnej granicy, czyli 15%. NajwyĪszy udziaá energii ze spoĪycia biaáka odnotowano w gospodarstwach domowych osób pracujących na wáasny rachunek – 13,4%, a najniĪszy w gospodarstwach rolników – 12,8%, zaĞ w gospodarstwach domowych pracowników oraz emery-tów i rencisemery-tów – 13,2% (w Polsce ogóáem – 13,0%).
We wszystkich grupach spoáeczno-ekonomicznych ludnoĞci w Polsce spoĪycie mleka i przetworów mlecznych, owoców i przetworów, warzyw i prze-tworów oraz ryb i owoców morza jest za maáe w stosunku do zaleceĔ Īywie-niowych. Niedobór spoĪycia:
71 M. Jarosz i in. (2012), Zalecenia dotyczące Īywienia i aktywnoĞci fizycznej [w:] Normy Īywienia dla populacji polskiej – nowelizacja, red. nauk. M. Jarosz, Iĩĩ, Warszawa, s. 154.
stwach domowych emerytów i rencistów do 71,5% w gospodarstwach domowych pracowników;
x owoców i warzyw oraz ich przetworów – ksztaátowaá siĊ od 21,4% w go-spodarstwach domowych emerytów i rencistów do 43,8% w gospodar-stwach domowych pracowników;
x ryb i owoców morza – ksztaátowaá siĊ od 42,5% w gospodarstwach domo-wych emerytów i rencistów do 65,0% w gospodarstwach pracowników.
Z punktu racjonalizacji Īywienia spoáeczeĔstwa waĪna jest struktura spo-Īywanego miĊsa, podrobów i przetworów. W gospodarstwach domowych pra-cowników, osób pracujących na wáasny rachunek oraz emerytów i rencistów przewaĪa spoĪycie drobiu, zaĞ w gospodarstwach domowych rolników – miĊsa wieprzowego (tab. 11).
Tabela 11. Struktura spoĪywanego miĊsa, podrobów i przetworów w gospodarstwach domowych w 2014 roku – w procentach
(spoĪycie miĊsa, podrobów i przetworów = 100)
Wyszczególnienie
WĊdliny i przetwory miĊsne 38,6 39,7 34,3 38,1 36,9
wĊdliny z wyjątkiem drobiowych 30,3 31,1 28,8 30,2 28,9
wĊdliny drobiowe 3,6 3,8 2,7 3,5 3,1
inne przetwory miĊsne 4,7 4,8 2,8 4,4 4,9
Podroby i przetwory podrobowe 4,7 4,1 5,0 3,5 6,1
ħródáo: obliczenia na podstawie niepublikowanych danych GUS.
We wszystkich grupach spoáeczno-ekonomicznych ludnoĞci odnotowano wysoki udziaá spoĪycia wĊdlin i przetworów miĊsnych – od 34,3% w gospodar-stwach rolników do 39,7% w gospodargospodar-stwach pracowników. WĞród przetworów miĊsnych przewaĪają przetwory wieprzowe i woáowe, zaĞ przetwory drobiowe stanowią niewielką ich czĊĞü. W gospodarstwach rolników udziaá wĊdlin dro-biowych w strukturze spoĪywanych przetworów wynosiá 2,7%, w gospodar-stwach emerytów i rencistów – 3,1%, w gospodargospodar-stwach osób pracujących na
to, Īe spoĪycie miĊsa czerwonego jest znacznie wyĪsze niĪ wynika z przedsta-wionej struktury spoĪycia miĊsa surowego.
Zgodnie z zaleceniami Īywieniowymi naleĪy dokonaü zmian w strukturze spoĪywanego miĊsa, a mianowicie miĊso czerwone czĊĞciowo zastąpiü chudym miĊsem drobiowym (bez skóry) i rybami.
Analiza spoĪycia ĪywnoĞci w zaleĪnoĞci od miejsca zamieszkania wyka-zaáa, Īe w 2014 r. zarówno w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w mieĞcie, jak i na wsi spoĪycie owoców i przetworów, warzyw i przetworów, mleka i przetworów oraz ryb i owoców morza, czyli produktów mających istot-ny wpáyw na zdrowie czáowieka byáo za maáe w stosunku do zaleceĔ Īywienio-wych rekomendowanych przez FAO, WHO i polskich specjalistów z dziedziny nauki o Īywieniu czáowieka (tab. 12).
Tabela 12. SpoĪycie owoców, warzyw, ryb, mleka oraz ich przetworów w stosunku do zaleceĔ Īywieniowych w gospodarstwach domowych
wedáug grup spoáeczno-ekonomicznych i miejsca zamieszkania w 2014 roku – w gramach na osobĊ
Wyszczególnienie
Gospodarstwa domowe
ogóáem pracowników rolników pracujących na wáasny
rachunek
emerytów i rencistów
miasto wieĞ miasto wieĞ miasto wieĞ miasto wieĞ miasto wieĞ
Owoce, warzywa i przetworya Zalecenia Īywieniowe 500-800 g na osobĊ dziennie
SpoĪycie (g/dzieĔ) 324 285 292 261 - 294 325 288 419 346
Niedobór (%) -
dolna granica 35,2 43,0 41,6 47,8 - 41,2 35,0 42,4 16,2 30,8 górna granica 59,5 64,4 63,5 67,4 - 63,3 59,4 64,0 47,6 56,8
Ryby i przetwory Zalecenia Īywieniowe 200 g na osobĊ tygodniowo
SpoĪycie (g/tydzieĔ) 81 69 67 62 - 72 81 72 115 88 Niedobór (%) 59,5 65,5 66,5 69,0 - 64,0 59,5 64,0 42,5 56,0
Mleko i przetwory Zalecenia Īywieniowe 530-600 g na osobĊ dziennie
SpoĪycie (g/dzieĔ) 163 171 151 153 - 197 154 161 197 207
Niedobór (%) -
dolna granica 69,2 67,7 71,5 71,1 - 62,8 70,9 69,6 62,8 60,9 górna granica 72,8 71,5 74,8 74,5 - 67,2 74,3 73,2 67,2 65,5
a áącznie z sokami (owocowymi, warzywnymi i owocowo-warzywnymi) ħródáo: opracowano na podstawie niepublikowanych danych GUS.
poziom spoĪycia owoców, warzyw i ich przetworów (áącznie z sokami) uksztaá-towaá siĊ na poziomie 324 g dziennie na osobĊ, co oznacza, Īe niedobór ich spo-Īycia w stosunku do minimalnego zalecanego poziomu (500 g dziennie na oso-bĊ) wynosiá 35,2%, zaĞ w stosunku do maksymalnego poziomu (800 g dziennie na osobĊ) – 59,5%. SpoĞród analizowanych grup spoáeczno-ekonomicznych go-spodarstw domowych zlokalizowanych w mieĞcie najniĪszy poziom ich spoĪy-cia odnotowano w gospodarstwach pracowników – 292 g na osobĊ dziennie, a najwyĪszy w gospodarstwach emerytów i rencistów – 419 g.
Pracownicy w mieĞcie spoĪywali 2,9 porcji owoców i warzyw dziennie zamiast zalecanych 5 porcji, osoby pracujące na wáasny rachunek – 3,3 porcji, zaĞ emeryci i renciĞci – 4,2 porcji. Oznacza to, Īe niedobór spoĪycia owoców i warzyw w stosunku do minimalnego zalecanego poziomu ksztaátowaá siĊ od 16,2% w gospodarstwach emerytów i rencistów do 41,6% w gospodarstwach pracowników, zaĞ w stosunku do maksymalnego poziomu – od 47,6% w gospo-darstwach emerytów i rencistów do 63,5% w gospogospo-darstwach pracowników.
Pracownicy w mieĞcie spoĪywali 2,9 porcji owoców i warzyw dziennie zamiast zalecanych 5 porcji, osoby pracujące na wáasny rachunek – 3,3 porcji, zaĞ emeryci i renciĞci – 4,2 porcji. Oznacza to, Īe niedobór spoĪycia owoców i warzyw w stosunku do minimalnego zalecanego poziomu ksztaátowaá siĊ od 16,2% w gospodarstwach emerytów i rencistów do 41,6% w gospodarstwach pracowników, zaĞ w stosunku do maksymalnego poziomu – od 47,6% w gospo-darstwach emerytów i rencistów do 63,5% w gospogospo-darstwach pracowników.