Strategie radzenia sobie jako sposób eliminowania zjawisk kryzysowych

„…Gdybym tylko mógł znaleźć coś, co ma dla mnie jakieś znacze-nie i czego śmierć ze sobą znacze-nie zabierze.”

(McWhirter i in., 2001, s. 283)

Sytuacja współczesnego człowieka powiązana jest immanentnie z po-szukiwaniem ładu wewnętrznego, a tym samym środków, które pomogą mu zwalczyć wewnętrzny chaos (Kozielecki, 1988). Wskazuje to zara-zem pewien paradoks, iż łatwiej jest człowiekowi dzisiaj zrozumieć świat, aniżeli siebie, czyli to, kim jest, czym ma się kierować w swoim życiu i w jakim kierunku podążać w indywidualnym rozwoju. Wewnętrzny chaos wyzwalany przez naturalne antynomie i problemy egzystencjalne człowieka, a wzmacniany przez cechy kultury ponowoczesnej, wzmaga niewątpliwie poczucie bezsensu życia, bierność, stany apatii i depresji, co prowadzi do uzależniania się od różnych „znieczulaczy” (alkoholizm, narkomania), a w krańcowych przypadkach do sięgania po rozwiązania ostateczne, np. samobójstwo, stanowiące efekt sposobu postrzegania sie-bie i własnego życia przez pryzmat zawężających się możliwości kon-struktywnych rozwiązań (myślenie tunelowe), wreszcie też do kształto-wania się tendencji odwetowych – agresywność i przemoc w relacjach międzyludzkich, czy brak gotowości do ponoszenia wyrzeczeń i ofiary.

Sytuacja kryzysu jest ewokowana przez problemy, których jednostka nie potrafi rozwiązać. Można ją zatem ująć w kategoriach sytuacji trud-nej, w której zadania rozwojowe przekraczają możliwości ich wykonania (brak indywidualnych kompetencji, czy wsparcia otoczenia). Konfronta-cja z wymaganiami środowiska może być źródłem problemów, wynika-jących z rozbieżności lub niedopasowania tych wymagań do zasobów (wiedza, zdolności intelektualne i interpersonalne, poczucie własnej war-tości, przekonania, preferencje) lub oczekiwań (potrzeb) jednostki, co narusza jej równowagę z otoczeniem (np. sytuacje konfliktowe). Pojęcie sytuacji trudnych odnosi się zatem do czynności, wykonywanych przez jednostkę w ramach regulacji swego stosunku z otoczeniem (Tomaszew-ski, 1971), zaś ich istota polega na niedostosowaniu możliwości jednostki do wartości cenionych przez nią, i do realizacji których dąży (Borecka-Biernat, 2006, s. 14, 2003). Maria Tyszkowa (1997, s. 475) wskazuje, iż sytuacja trudna stanowi „układ zadań (celów), warunków działania i możliwości działającego podmiotu, w jakim naruszona została równo-waga między tymi elementami w stopniu wymagającym nowej koordy-nacji stosunków podmiotu z otoczeniem, co powoduje przeciążenie

systemu psychicznej regulacji i emocje negatywne”. W efekcie następują zmiany w zachowaniu jednostki, które polegają na reorganizacji lub dez-organizacji czynności ukierunkowanych na wstępnie zakładany cel, czyli zakłócony zostaje mechanizm regulacji zachowania, co stanowi poten-cjalny czynnik zaburzeń. Przy czym, zdaniem autorki, sytuacja trudna posiada trzy istotne cechy: zakłócenie przebiegu i struktury czynności ukierunkowanej na cel, zagrożenie dla realizacji jakiejś ważnej i cenio-nej wartości, oraz wywołanie przykrych przeżyć i napięć emocjonalnych.

Ważną zatem cechą sytuacji trudnych jest możliwość ich traktowania w kategoriach stresu psychologicznego, rozumianego jako swoista relacja między jednostką a otoczeniem, która oceniana jest przez jednostkę jako obciążająca lub przekraczająca jej siły i możliwości oraz zagrażająca jej dobru (Lazarus, Folkman, 1984, s. 19, 1985, 1986). Główny nacisk kła-dzie się tutaj na relację między jednostką a otoczeniem, bądź możliwo-ściami radzenia sobie a wymaganiami otoczenia (ludzi, sytuacji). Relację taką można nazwać transakcją, co sugeruje połączenie jednostki i jej oto-czenia w pewną całość, czyli system. Ważna jest tu także subiektywna ocena podmiotu postrzegającego własną sytuację, stąd stres można trak-tować jako proces poznawczy (Folkman, 1984, Lazarus, 1986), co wska-zuje, iż jest on doświadczany jedynie w sytuacji zdefiniowania i zinter-pretowania go przez jednostkę jako sytuację trudną oraz zaliczenia jej do jednej z kategorii, ze względu na istotne dla jednostki wartości lub cele, przekonania lub poczucie dobrostanu: z a g r o ż e n i a (antycypowa-nie potencjalnej szkody), s t r a t y–k r z y w d y (realna szkoda lub uraz), lub w y z w a n i a (spodziewane własne korzyści).

Sytuacja młodych ludzi w zmieniającym się dla nich świecie ze wzglę-du na nowe właściwości rozwojowe i specyficzne ulokowanie w kontek-ście społecznym, jest niewątpliwie sytuacją trudną, gdyż zadania rozwo-jowe i oczekiwania otoczenia społecznego traktowane mogą być przez nich jako zagrożenia dla podmiotowości i realizacji potrzeby niezależ-ności, a narzucane na nich ograniczenia mogą być odczuwane jako strata lub działania krzywdzące, zaś generalnie pokonanie tożsamościowego kryzysu stanowi dla młodego człowieka wyzwanie, gdyż dąży on do realizacji celów związanych z uzyskaniem podmiotowości.

Niewątpliwie część problemów i sytuacji kryzysowych, szczególnie tych, które wiążą się z kształtowaniem własnej tożsamości, wynika z poszuki-wania sensu ludzkiego istnienia, który młodzi ludzie zawierają w pyta-niu o to: „kim jestem i dokąd podążam”, a to bezpośrednio wiąże się z bardziej podstawowym pytaniem „po co?”, wynikającym z kruchości ludzkiego istnienia, czy mówiąc inaczej – jego absurdalności (Camus, 1991, 1999). Wyznacza to charakter i rodzaj sytuacji trudnych, których w różnym stopniu doświadcza młody człowiek.

Sytuacje trudne nie są wyraźnie wewnętrznie zróżnicowane, a także zwykle nie występują pojedynczo w izolowanej formie, gdyż w jednej sytuacji człowiek może doświadczać trudności różnej natury, stąd jedy-nie dla uporządkowania dokonuje się ich podziału wedle różnych kryte-riów. Kryteria te i zarazem klasyfikacje mogą być zarówno ogólne, jak i szczegółowe. Tadeusz Tomaszewski (1982), wedle kryterium formal-nych cech sytuacji, wyróżnia trudności obiektywne, których przyczyny lokowane są w cechach zadań lub w warunkach, w jakich zadania te są wykonywane oraz subiektywne, których źródła tkwią we właściwościach jednostki, przy czym zakłada, iż pozostają one w ścisłym związku. Trud-ności obiektywne mają różny charakter, gdyż wynikać mogą ze struktury zadania (np. zadania złożone, zmienne i konfliktowe) i warunków jego wykonywania (brak lub nadmiar informacji, wpływy zewnętrzne, prze-szkody, naciski i przeciwdziałania), następnie mogą wynikać z dynamicz-nych cech zadań i warunków ich wykonywania (siła, szybkość i czas trwa-nia, np. sytuacje przeciążenia lub sytuacje niedoboru), oraz wiązać się z kategorią sytuacji nowych, nieznanych, które właśnie z tego powodu stanowią zadanie trudne do wykonania, gdyż jednostka nie ma doświad-czenia wspomagającego jego wykonanie.

Kryterium jakościowe zaś stanowi podstawę wyróżnienia przez autora pięciu klas sytuacji trudnych: deprywacji, przeciążenia, utrudnienia, kon-fliktu i zagrożenia.

S y t u a c j a d e p r y w a c j i wiąże się z brakiem potrzebnych do normalnego życia zasobów (sytuacje deprywacji stymulacyjnej, emocjo-nalnej, poznawczej, czynnościowej), utrudniających zaspokojenie potrzeb jednostki, a mogących mieć charakter doraźny lub chroniczny.

S y t u a c j a p r z e c i ą ż e n i a stanowi doświadczenie na granicy możliwości fizycznych, intelektualno-poznawczych lub emocjonalnych, przekraczających możliwości rozwojowe jednostki, przy czym zwykle dotyczy realizacji zadań wymagających wysiłku w dłuższym czasie, po-wodując obniżenie poziomu wykonania zadania, zmęczenie, zniechęce-nie lub wyczerpazniechęce-nie.

S y t u a c j a u t r u d n i e n i a wiąże się z pojawieniem się w toku czynności elementów zbędnych, lub z brakiem elementów potrzebnych do ich wykonania, co dezorganizuje czynności orientacyjne, decyzyjne i wykonawcze (np. trudności informacyjne – brak informacji, społeczne – zakazy, nakazy, standardy społeczno-kulturowe, moralne – etyka, de-kalog, psychologiczno-społeczne – wymagania otoczenia, presja czasu).

S y t u a c j e k o n f l i k t o w e głównie motywacyjne, charakteryzu-jące się występowaniem przeciwstawnych sił fizycznych lub nacisków społecznych, moralnych lub światopoglądowych w polu aktywności jed-nostki. Konflikty, których doświadcza jednostka mogą mieć także różny

charakter, gdyż w każdym człowieku występuje zawsze wiele różnych motywów, które działają jednocześnie w określonym momencie, zaś cele, jakie jednostka pragnie realizować mogą pozostawać ze sobą w sprzecz-ności, bądź wzajemnie się wykluczać, albo też konflikt może powstać na podłożu wyboru różnych sposobów osiągania tego samego celu. Najogól-niej występujące w życiu jednostki konflikty można sprowadzić do trzech podstawowych typów o charakterze alternatyw: a) konflikt typu „dążenie – dążenie” (approach – approach) – między dwoma atrakcyjnymi celami, b) konflikt typu „unikanie – unikanie” (avoidance – avoidance) – pomię-dzy dwoma negatywnymi celami, c) konflikt typu „dążenie – unikanie”

(approach – avoidance) – pomiędzy dwoma aspektami jakiegoś celu, któ-ry jest z jednej strony pozytywny, zaś z drugiej negatywny. W realnym życiu najczęściej konflikty te mają bardziej złożony charakter (Lewin, 1946).

K o n f l i k t t y p u „d ą ż e n i e – d ą ż e n i e” występuje wówczas, gdy jednostka ma dwa (lub więcej) pożądanych celów, które wzajemnie się wykluczają, a więc musi podjąć decyzję o wyborze jednego z nich.

Jeśli możliwe alternatywy są do przyjęcia – wybór następuje zwykle szyb-ko, jednakże stanowi on funkcję znaczenia podjętej decyzji (im większe znaczenie tym dłuższe wahanie) oraz zbliżonego poziomu atrakcyjności alternatywnych wyborów (podobna wartość celu). Im bliżej jesteśmy osią-gnięcia celu pozytywnego, tym silniej doń dążymy, co wiąże się ze skra-caniem czasu wahania w podejmowaniu decyzji. Inaczej mówiąc, jeśli oba cele są dla nas atrakcyjne, dążenie w kierunku jednego z nich wzma-ga tendencję do zbliżania się doń, co równocześnie redukuje tendencję do podążania w kierunku drugiego celu, a więc mało jest prawdopodob-ny powrót do stanu niezdecydowania, co zmniejsza frustrację.

K o n f l i k t t y p u „u n i k a n i e – u n i k a n i e” pojawia się wów-czas, gdy człowiek musi wybierać pomiędzy dwiema nieatrakcyjnymi al-ternatywami (cele negatywne), gdyż wówczas jednostka ma tendencję do unikania rozwiązania owego dylematu, często poprzez ucieczkę w inne działanie. Im bliżej jesteśmy możliwości osiągnięcia celu negatywnego, tym bardziej nasilają się reakcje unikania. Jeśli więc mamy wybierać po-między dwoma nieatrakcyjnymi celami, dążenie w kierunku jednego z nich wzmaga tendencję do wycofania się, co powoduje, iż jednostka wraca do stanu niezdecydowania wywołującego frustrację.

K o n f l i k t t y p u „d ą ż e n i e – u n i k a n i e” występuje w sytu-acji jednoczesnej pozytywnej i negatywnej ewalusytu-acji celu – cel jest rów-nocześnie atrakcyjny i nieatrakcyjny, co powoduje stan ambiwalencji.

Człowiek pozostawiony w sytuacji konieczności wyboru celu, który wzbudza postawę ambiwalentną, zbliża się doń z wahaniem, przy czym występuje tu specyficzna prawidłowość: im cel jest bardziej odległy,

nie-bezpieczeństwo wydaje się mniej realne, co powoduje wzmożoną ten-dencję do osiągnięcia go (dążenie), natomiast, gdy zbliżamy się do jego osiągnięcia, poczucie zagrożenia wzrasta, stąd następuje wzrost tenden-cji ucieczkowych (unikanie). Jednoczesność obu tendentenden-cji powoduje przedłużający się stan wahania i niezdecydowania, stąd frustrujące zna-czenie konfliktu rośnie. Konfliktem „ambiwalencji” rządzą także dodat-kowe prawa, a mianowicie: a) im bliżej osiągnięcia celu, tym siła tenden-cji do unikania rośnie znacznie szybciej niż siła tendentenden-cji do dążenia;

b) siła tendencji do zbliżania się lub unikania stanowi funkcję siły popę-du (motywacji), który stanowi jej podstawę (im silniejszy popęd, tym wy-ższa tendencja do unikania lub dążenia). Praktyczne konsekwencje występowania tego rodzaju konfliktów w życiu codziennym są bardzo poważne, gdyż powodują zafiksowanie się na określonym problemie, często też powrót do wcześniej występujących (starych) konfliktów. Wy-jaśniają one także powstawanie i trwałość pewnych zjawisk (alkoholizm, narkomania i inne uzależnienia), gdzie występuje jednoczesne przycią-ganie i odpychanie wobec jakiegoś celu (środek psychoaktywny, nałogo-we zachowanie są atrakcyjne dla jednostki ze względu na osiągnięcie chwi-lowych pozytywnych stanów, a jednocześnie nieatrakcyjne ze względu na odległe konsekwencje).

S y t u a c j a z a g r o ż e n i a wynika z pojawienia się w doświadcze-niach jednostki w jej relacjach z otoczeniem poczucia zagrożenia dla sys-temu wartości uznawanych przez nią (życia, zdrowia, własnej wartości i samooceny), mając ogólnie charakter zagrożeń fizycznych, psycholo-gicznych i społecznych. Tadeusz Tomaszewski (1984) mówi tu o trzech grupach zagrożeń: ekologicznych, związanych z właściwościami miejsca bytowania (zamieszkania, nauki, pracy, wypoczynku), instytucjonalnych, wynikających z zadań kontrolowanych przez zinstytucjonalizowany sys-tem wzmocnień (np. syssys-tem edukacji) oraz społeczno-politycznych, zwią-zanych z wykorzystywaniem mechanizmu strachu jako narzędzia polity-ki międzynarodowej (np. terroryzm) lub wewnątrzpaństwowej (np.

totalitaryzm).

S y t u a c j a n o w a traktowana jest jako trudna ze względu na brak doświadczeń, a tym samym wypracowanych schematów reagowania i działania adekwatnych do jej wymagań (brak schematów poznawczych i czynnościowych), dlatego też sytuacja ta jest niejasna z punktu widze-nia oczekiwań społecznych (np. kulturowych) lub środków i metod reali-zacji zadania, co wiąże się z brakiem wiedzy jednostki w tym zakresie.

Wydaje się jednak, iż najbardziej użyteczną, z punktu widzenia przed-miotu zainteresowań tej pracy, klasyfikację sytuacji trudnych utworzyła Maria Tyszkowa (1979, s. 210–217), wyróżniając ich trzy rodzaje:

a) t r u d n e s y t u a c j e ż y c i o w e (egzystencjalne), w których

zagrożone są podstawowe wartości uznawane przez jednostkę, włączając w nie także sytuacje krańcowe, np. zdrowie, życie, godność, ideały życio-we; b) t r u d n e s y t u a c j e z a d a n i o w e, w których wymagania stawiane jednostce przekraczają jej aktualne możliwości działania, np.

sytuacje przeciążenia, utrudnienia i zagrożenia; c) t r u d n e s y t u a c j e i n t e r a k c j i s p o ł e c z n y c h, do których zalicza sytuacje, gdy za-grożone są wartości i dążenia podmiotu przez działanie innych ludzi, np. sytuacja ekspozycji społecznej, oceny i krytyki, społecznego konfliktu i nacisku ze strony drugiego człowieka.

Przed młodym człowiekiem stają niewątpliwie nowe zadania życiowe, które lokowane są głównie w kreowaniu własnej tożsamości i w próbie znalezienia swego miejsca w świecie, co stanowi zarówno zadanie nowe rozwojowo, jak i z tego względu trudne, a przy tym nie zawsze wspiera-ne w jego pokonywaniu przez pokolenie dorosłych wychowawców, a na-der często blokowane przez działania ograniczające, zakazujące, co za-burza indywidualną autokreację. Problemy wskazywane przez młodych ludzi jako charakterystyczne dla ich doświadczeń życiowych w analizo-wanym momencie ich życia, wskazują, iż mają one cechy różnych sytuacji trudnych, przy czym różne jest ich nasilenie zależne od typu sytuacji. Doświadczane trudności związane są głównie z sytuacjami spo-łecznymi, wynikającymi z zachowań innych ludzi, dlatego też stają się one trudne emocjonalnie, wywołując przykre napięcia emocjonalne nie-łatwe do zniesienia przez jednostkę. Sytuacje te wiążą się zarówno z eks-pozycją społeczną, współdziałaniem społecznym (niepartnerski stosunek dorosłych wychowawców wobec młodzieży), stanowiącym podłoże konfliktu społecznego (zewnętrznego, interpersonalnego), ale przejawia-jącego się w wewnętrznie doświadczanych napięciach emocjonalnych (konflikt wewnętrzny, intrapsychiczny), redukowanych przez reakcje skie-rowane na zewnątrz (agresja) lub wewnętrznie kumulowane (autoagre-sja, zaburzenia nerwicowe), a także wiążą się z naciskiem społecznym, realizowanym przez narzucanie reguł działania, ferowanie zakazów i nakazów, stanowiących utrudnienia dla młodzieży w trudnym procesie jej autokreacji (Borecka-Biernat, 2006, s. 33–42, 2003).

Radzenie sobie i kategorie radzenia sobie w sytuacjach trudnych są różnorodne, stanowiąc różnorodne czynności poznawcze i zachowania zmierzające do rozwiązania sytuacji problemowej oraz złagodzenia przy-krych stanów emocjonalnych, stanowiących wynik jej doświadczania (Kosińska-Dec, Jelonkiewicz, 1995). Radzenie sobie można zatem okre-ślić jako „stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki jed-nostki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrz-nych wymagań, oceniawewnętrz-nych przez daną osobę jako obciążające lub przekraczające jej możliwości” (Lazarus, Folkman, 1984, s. 141, za:

Borecka-Biernat, 2006, s. 43). Radzenie sobie pełni przy tym dwie funk-cje: i n s t r u m e n t a l n ą, czyli rozwiązywania problemów przez zmia-nę własnego zachowania lub zmiazmia-nę otoczenia, oraz e m o c j o n a l n ą, rozładowującą napięcia, redukującą je w celu mobilizacji do działania (Lazarus, 1966, 1986). Danuta Borecka-Biernat (2006, s. 44) konkluduje, iż radzenie sobie w sytuacjach trudnych oznacza „procesy psychiczne i zachowania wywołane sytuacją trudną i ukierunkowane na zmianę wła-snej sytuacji na lepszą przez zmianę własnego zaburzonego przez sy-tuację trudną działania (skoncentrowanie się na sobie) lub przez zmianę zagrażającego otoczenia albo regulację emocji (samouspokojenie)”.

Radzenie sobie może być analizowane w różnych ujęciach: predyspo-zycyjnym (styl działania w sytuacjach trudnych), strategicznym (różne czynności podejmowane w konkretnej sytuacji) lub procesualnym, dy-namicznym, relacyjnym (ciąg czynności podejmowanych zależnie od sytuacji i zasobów podmiotowych). Zawsze jednak wyznaczane jest za-łożeniem, iż ludzie różnie reagują na sytuacje trudne, ale w sposób względ-nie przewidywalny. W pierwszym ujęciu wskazuje się, iż każda jednost-ka wypracowuje sobie, w wyniku własnych doświadczeń, indywidualny i względnie stały styl radzenia sobie w sytuacjach problemowych, który różnie jest definiowany, np. Norman S. Endler i James D.A. Parker (1990) prosto ujmują go jako typowy dla danej jednostki sposób zachowania się w różnych sytuacjach, zaś D. Borecka-Biernat (2006, s. 45, 2003) odnosi styl radzenia sobie do indywidualnej dyspozycji warunkującej rodzaj za-chowania się człowieka w sytuacjach trudnych, co wyznacza występowa-nie różnic indywidualnych w tym zakresie, ale występowa-nie decyduje o stałości zachowania jednostki w różnych sytuacjach trudnych, gdyż może ona zmieniać swój styl działania zależnie od wymagań danej sytuacji. W dru-gim znaczeniu strategia radzenia sobie określana jest jako pojedyncze sposoby pokonywania trudności, stanowiące elementarne składniki stylu i procesu radzenia sobie, stąd mogą nimi być zarówno nieświadome i automatycznie włączające się mechanizmy obronne osobowości (Wy-socka, 2004a) i procesy fizjologiczne organizmu (mobilizacja hormonal-na), jak i świadomie podejmowane działania, stanowiące poznawcze i behawioralne odpowiedzi (reakcje) na doświadczane trudności, podej-mowane w konkretnej sytuacji w celu redukcji napięcia emocjonalnego i rozwiązania problemu (Heszen-Niejodek, 1997, 2000), bądź podejmo-wane w celu opanowania i redukcji stresujących warunków (Vercruysse, Chandler, 1992). Heszen-Niejodek (1998, s, 870) definiuje je jako „zbiór sposobów zachowania, które mogą się aktywizować w procesie radzenia sobie w konkretnej sytuacji stresowej”. W trzecim ujęciu, reprezentowa-nym przez Richarda S. Lazarusa i Susan Folkman (1984, za: Borecka--Biernat, 2006, s. 46, 2003), analizuje się działania podejmowane przez

jednostkę w konkretnej sytuacji trudnej, stąd radzenie sobie traktowane jest jako proces o specyficznej dynamice, determinowanej interakcją czyn-ników podmiotowych i sytuacyjnych. Proces radzenia sobie obejmuje tu w sposób ciągły zmieniające się wysiłki poznawcze i behawioralne, pozwalające jednostce odpowiedzieć na pojawiające się wymagania ze-wnętrzne i weze-wnętrzne, oceniane przez nią jako obciążające lub prze-kraczające jej możliwości działania (zasoby).

Klasyfikacja strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych nie jest także jednorodna, gdyż dostępne podziały stanowią wynik przyjęcia określo-nych założeń teoretyczokreślo-nych (typologia teoretyczna) lub wynikają z ana-liz wyników empirycznych (typologia czynnikowa), ale nie wypracowa-no dotąd wspólnych zasad klasyfikacji (Borecka-Biernat, 2006, s. 47).

Różnice w określaniu typów strategii radzenia widoczne są także w różnych dyscyplinach z obszaru nauk społecznych. W socjologii Zygmunt Bauman (2000, s. 256–259) wskazuje na dwie, wykształcone w toku rozwoju społecznego, strategie radzenia sobie z problemami ogól-nie określanymi jako egzystencjalne, bo związane z absurdalną „kruchoś-cią”, „znikomością” i przemijalnością ludzkiego istnienia: s t r a t e g i ę z b i o r o w ą i i n d y w i d u a l n ą. Pierwsza z nich wiąże się z odwo-łaniem się do „bytów większych ode mnie”, które mają szansę przetrwać, nadając sens życiu jednostkowemu ze względu na fakt ich tworzenia przez pojedynczego człowieka (poświęcenie dla sprawy, zaangażowanie dla dobra ogółu, odniesienie do sfery transcendentnej). Nie daje to jednak bezpośrednio możliwości nadania indywidualnego sensu i przetrwania konkretnej jednostce. Strategia indywidualna wiąże się natomiast z two-rzeniem dzieł, które mogą pozostać w pamięci potomnych, zaś ich przy-pisanie danej jednostce służy jej przetrwaniu rozumianemu jako „byto-wanie w przyszłości”, co nadaje sens życiu ludzkiemu „tu i teraz”. Obie strategie jednak nie są powszechnie dostępne. Pierwsza wymaga bowiem wykształcenia specyficznej osobowości (altruistycznej), skłonnej i czer-piącej zadowolenie z poświęcenia siebie dla dobra ogółu, co jest trudne, bo sprzeczne z naturalnym egoizmem człowieka, stąd dyskusje dotyczą-ce altruistycznego egoizmu i egoistycznego altruizmu, które szeroko ko-mentuje Serge Moscovici (1998, s. 73–75, por. Badcock, 1986). Druga zaś strategia niewątpliwie wymaga posiadania specjalnych zdolności, pozwa-lających tworzyć dzieła, mogące zapisać się w pamięci potomnych i tym samym pośrednio służące jej przetrwaniu (co jest dostępne jedynie dla wybranych). Ponadto, jak pisze Bauman (2000, s. 258–259) ponowocze-sność uprawomocniła przywilej każdej indywidualnej jednostki do „two-rzenia siebie dla siebie”, co zresztą wynika z doświadczania przez wszyst-kich kruchości ludzkiego życia i wspólnoty naturalnych potrzeb, niezależnie od specyficznych cech, czy zdolności określonej jednostki.

Strategie te zatem w życiu ludzkim nie są wystarczającym sposobem redukcji napięć wywoływanych przez problemy egzystencjalne. Dlatego też w życiu jednostkowym potrzebne były i są strategie radzenia sobie dostępne dla wszystkich.

Paradoksalnie, problemy egzystencjalne wyznaczane przez koniecz-ność określenia własnej tożsamości, mogą być rozwiązane przez przyję-cie strategii działania podmiotu opisywanego przez wymiar: konformizm vs bunt (zob. rozdział 2.2.). Powiązać można to z technikami adaptacji w ujęciu Roberta K. Mertona (1982), gdzie konformizm i bunt stanowią skrajne formy przystosowania, regulowane odmiennymi mechanizmami i pełnią odmienne funkcje w odniesieniu do jednostki i społeczeństwa.

Konformizm stanowi mechanizm adaptacji występujący w funkcji

Konformizm stanowi mechanizm adaptacji występujący w funkcji