Strefa budynków przyfrontowych. …

Przede wszystkim należy zauważyć, że przyfrontowe budynki murowane spełniały z pewnością nie tylko funkcje mieszkalne. Właściciel i jego rodzina mieli swoje pokoje na pierwszym lub dwóch pierwszych piętrach, natomiast czeladź – izdebki na poddaszu i w oficynach. Piwnice i przyziemia najpewniej wykorzystywano jako warsztaty, magazyny lub dokonywano w nich transakcji handlowych.324 W przyziemiach i piwnicach mogły też znajdować się karczmy. Przypuszcza się, że wznoszone wcześniej przyfrontowe budynki drewniane posiadały podobną pionową dyspozycję funkcji. Kwestia ta nie została rozstrzygnięta finalnie – w dalszej części przyjrzę się jej dokładniej. Dla moich rozważań ważniejsze jest jednak to, że badacze zauważają istnienie dodatkowych funkcji w budynkach frontowych, bez względu na to, czy są to kamienice, czy domy szkieletowe. Budynki przyfrontowe rozwijały się i wchłaniały z czasem nie tylko przestrzeń ale, również kolejne funkcje innych stref (co trafnie zauważył Buśko). Zyskiwały także zapewne nowe funkcje, co może nam uwidocznić zaprezentowany przez M. Chorowską rozwój kamienic wrocławskich.325 Skłaniałbym się do tego, aby wyróżnioną przez C. Buśkę strefę mieszkalną nazywać raczej strefą budynków przyfrontowych, ponieważ najwyraźniej nie była to przestrzeń wyłącznie mieszkalna.

Odkryto relatywnie mało reliktów drewnianych domów przyfrontowych. Są one trudne do interpretacji, a zebrane informacje dotyczą piwnic lub zagłębionego w podłoże przyziemia326. Zastosowany system konstrukcji szkieletowej pozwolił badaczom wnioskować o liczbie kondygnacji i w niektórych przypadkach również o podziale pomieszczeń. Natomiast już tylko poszlaki wskazywać mogą na funkcje piwnic i pięter. Najskuteczniejszej analizy wrocławskich drewnianych domów mieszczańskich dokonał przed siedmiu laty Jerzy Piekalski327. Ze wskazanych

324 M. Chorowska, 1994, Średniowieczna kamienica... op. cit., s. 28-29

325 Przykładowo, przebudowa kamienic w okresie 1350-1470 polegała na dodaniu kolejnych kondygnacji i przykryciu domów wysokimi dachami (mieszczącymi dodatkowe dwie kondygnacje). W tym i kolejnym okresie (1470-1525) dobudowano również liczne oficyny. Przestrzeń domu wielokrotnie się powiększyła. Umożliwiało to przyjęcie dodatkowych lokatorów, czy stworzenie magazynów i przeniesienie pod dach kamienicy niektórych czynności gospodarczych, wykonywanych dotąd na podwórzu. Mogło to poskutkować zredukowaniem strefy zaplecza gospodarczego i budynków zatylnych (M. Chorowska, 1994, Średniowieczna kamienica... op. cit., s. 27-36, J. Burnita, Cz. Lasota, 1993, Badania architektoniczno-archeologiczne... op. cit.). Wiadomo również, że w początkach XVI w. w parterach pierzei przyrynkowych znajdowały się już sklepy i składy. Kamienice zyskiwały więc we wczesnej nowożytności funkcje handlowe (M. Chorowska, 1994, Średniowieczna kamienica... op. cit., s. 34-35).

326 Np. Buśko, 1999c, Rozplanowanie parceli... op. cit, s. 214, J. Kaźmierczyk, 1966, Wrocław lewobrzeżny... op. cit., s.164-168.

327 J. Piekalski, 2004a, Wczesne domy mieszczan w Europie Środkowej. Geneza – funkcja – forma, Wrocław,

przez tego badacza przykładów wyłania się obraz dwukondygnacyjnych budynków szkieletowych, o rzucie prostokątnym lub kwadratowym, zajmujących teren o polu powierzchni 30-35 nawet do 70 m²328. Pierwsza kondygnacja była częściowo zagłębiona w podłoże (1,3-1,7 m), nieogrzewana, zwykle jedno lub dwuprzestrzenna. Wyższa kondygnacja miałaby być tą mieszkalną i ogrzewana – nie dysponujemy wprawdzie dowodami rozstrzygającymi tę kwestię. Ściany budynku wykonywano z pionowo ustawianych dranic oblepionych gliną, osadzonych często w pazach wyciosanych w podwalinach. Wejścia znajdowały się od strony podwórzy działek i prowadziły do nich zewnętrzne schody lub rampy329.

Zauważyć można zatem cechy wspólne pomiędzy wczesnymi drewnianymi domami mieszczan i pierwszymi kamienicami. Należą do nich: prostokątne plany budynków, dwie kondygnacje lub trzy kondygnacje, z których niższa jest zagłębiona w podłoże i nieogrzewana, zaś górna najprawdopodobniej ogrzewana i mieszkalna, a także ulokowanie w przestrzeni parceli – przy froncie, pozostawiając swobodną drogę komunikacji na jej podwórze.

Małgorzata Chorowska jest przekonania, że murowane domy miejskie rozwinęły się na wzór budynków mieszkalnych własności feudalnej – palatiów. Przemawia za tym nie tylko technika wznoszenia ścian charakterystyczna dla tych budowli. Z architektury dworskiej i klasztornej adoptowano urządzenia grzewcze oraz system przewietrzania izb mieszkalnych przez niewielkie okulusy, umieszczane wysoko, czasami tuż pod pułapem. Dyspozycja pionowa, w której pomieszczenia gospodarcze sytuowano na parterze, mieszkalne na piętrach, a wnętrza reprezentacyjne na najwyższej, trzeciej kondygnacji, jest kolejnym przykładem recepcji rozwiązań dworskich. Znamienne jest, że dla wrocławskich kamienic więcej znamy przykładów budynków trzy niż dwu kondygnacyjnych.330 Witold Krassowski sugeruje, że fakt zagłębienia parteru mógł być związany z uznaniem go za kondygnację „podziemną”, co pozwalało zgodnie z prawem niemieckim postawić nad nim kolejne dwa piętra bez uzyskiwania specjalnego zezwolenia.331 Natomiast istnienie drugiego, a nawet pierwszego piętra w budynkach szkieletowych może być poddawane w wątpliwość, ze względu na brak zachowania się reliktów. Zatem podobieństwo, które zachodzi w dyspozycji pionowej murowanych domów feudalnych i kamienic, jest pewniejsze niż pomiędzy kamienicami i drewnianymi domami mieszczańskimi. Podniesienie funkcji mieszkalnej na piętra i obecność gospodarczego przyziemia, wydaje się raczej własnością architektury

Budownictwo z drewna w późnośredniowiecznym Wrocławiu, [w:] Materiały z I sesji naukowej Uniwersyteckiego centrum archeologii średniowiecza i nowożytności, J. Olczak red. (=Archaeologia Historica Polona, t. 1), s. 107-124.

328 Budynek o powierzchni sięgającej 70 m² odkryto przy ul. Więziennej 10-11 (C. Buśko, 1999c, Rozplanowanie

parceli... op. cit., s. 204)

329 J. Piekalski, 2004a, Wczesne domy mieszczan... op. cit., s. 174-178

330 M. Chorowska, Cz. Lasota, 2010, O zabudowie murowanej... op. cit., s. 164, 166.

mieszkalnej, a nie specyfiką budowli dworskich, klasztornych, czy mieszczańskich. Czynniki takie jak trwałość (przekładająca się na obronność i odporność na ogień), rozmiary (zajmowane powierzchnie i wysokość kondygnacji), wiążące się z kamienicami prestiż i koszty budowy, odróżniają je od występujących powszechnie domów drewnianych. Badacze architektury ceglanej podejrzewają wręcz wykorzystywanie przez bogatych mieszczan tych samych strzech budowlanych, które wznosiły rezydencje feudałów, zamki i kościoły. Właśnie do nich wizualnie upodobniły się kamienice, odróżniając tym samym od powszechnej, drewniano glinianej zabudowy332. Wydaje się to odbiciem aspiracji patrycjatu do odwzorowania warunków życia przysługujących panom. Kamienice takie jak Rynek 7 i 41 nie znajdują odpowiedników w budynkach drewnianych ze względu na ilość otworów wejściowych – zdradzających funkcjonalny podział wnętrza na niewielkie pomieszczenia, dokonany za pomocą drewnianych ścian i przepierzeń –, a także długość bryły. Mają je natomiast w budowlach dworskich, jak choćby pałac Henryka Brodatego w Legnicy (miał 6 wejść prowadzących na poziom 2. kondygnacji). Chęć do przejmowania przez mieszczan zwyczajów i kultury warstwy rycerskiej już w XIII w., została odnotowana przez historyków, a manifestuje się od XV w. licznymi fundowanymi przez mieszczan dziełami sztuki i architektury (chociażby epitafiami). Autorka podkreśla również, że domy drewniane nie trzymały tak dokładnie jak kamienice linii zabudowy, często nie posiadając również określonych pozycji na działkach333. Potwierdzają to spostrzeżenia Piotra Korduby poczynione w wyniku badań śladów drewnianej zabudowy przyrynkowej w Poznaniu.334

Jerzy Piekalski skłania się natomiast do tego, by uznać wykształcenie się dwukondygnacyjnego domu mieszczańskiego, o pionowej dyspozycji funkcji, za efekt połączonych wpływów starszego rzemieślniczo-kupieckiego budownictwa i równoległego chronologicznie wzorca dworskiego i klasztornego. Podział domu na piętra o odmiennych funkcjach miałby być według tego autora wynikiem poszukiwania formy budynku, w której pod jednym dachem możliwe było połączenie pracy i zamieszkiwania335. Nie rozgranicza on więc pod względem genezy kamienic i domów drewnianych.

Trzynastowieczna, drewniana zabudowa przyfrontowa dla omawianego bloku nie została niemal rozpoznana. Jej szczątki, w postaci reliktów słupów, dołów oraz rowu, przebiegającego tuż

332 Podkreślała to czasami polichromia występująca na murach zwłaszcza w późniejszym gotyku – zobacz M. Chorowska, Cz. Lasota, 2010, O zabudowie... op. cit., 164, 172 – gdzie przykłady rozwiązań i dalsza literatura.

333 M. Chorowska, 1994, Średniowieczna kamienica... op. cit., s. 7 i 81; problem ten szczegółowo porusza opracowanie M. Chorowska, 2010, Książęta a mieszczanie. Wpływ rezydencji feudalnej na miejskie i podmiejskie domy

mieszczan na Śląsku w średniowieczu [w:] Dom, majątek, klient, sługa. Manifestacja pozycji elit w przestrzeni materialnej i społecznej (XIII-XIX wiek), M. R. Pauk, M. Saczyńska, red., Instytut Archeologii i Etnologii PAN,

Warszawa, s. 63-80

334 P. Korduba, 2003, O kamienicach... op. cit., s. 89

przy wschodniej granicy, odsłonięto na działce Mikołaja 72. Pierwszy ze słupów leżał w jednej linii ze wspomnianym rowem, natomiast drugi wraz z towarzyszącym mu kołkiem, wbito przy granicy zachodniej. W obu badanych archeologicznie działkach narożnych przy ul. Mikołaja, odsłonięto relikty budynków strefy tylnej, usytuowanych jednakże przy ulicach, stanowiących boczne granice tych własności. Wydaje się, że ze względu na specyfikę działek narożnych, której ziemie należały aż do dwóch pierzei, budynki te mogły być odbiciem budynków strefy frontowej. Były bowiem częścią oglądaną przez przechodniów, dostępną z ulicy, przez co reprezentacyjną, podobnie jak główny dom właściciela przy ważniejszej arterii miejskiej. Gdyby ta kwestia była nieistotna dla mieszczan, to latryna na Mikołaja 76/Kiełbaśniczej 26 nie znalazłaby się w części najbardziej oddalonej od frontu i od ulic (faza 1-2). Co prawda po połowie XIV w. na obu parcelach zbudowano kloaki bliżej ulic, jednak wolno podejrzewać, że w owym czasie teren ten był już odgrodzony od ulicy wysokimi murami kurtynowymi.

Budynek przy Mikołaja 69 miał rekonstruowane wymiary 6,8 m szerokości i co najmniej 5,5 m głębokości – jeśli sięgał granicy lokacyjnej miałby wówczas 7,6 m głębokości i pole powierzchni 51,68 m². Był zagłębiony w podłoże na co najmniej 1,2 m. Zbudowano go w konstrukcji szkieletowej. Przyciesie położono na stabilizujących je podkładkach z dranic. Połacie ścian składały się z dranic wstawionych pionowo w wyciosane w podwalinach pazy i wylepionych od wewnątrz gliną. Posiadał również drewnianą podłogę, wspartą na legarach. Odkryta ilość polepy sugeruje, że istniała też druga kondygnacja o szachulcowym wypełnieniu ścian. Znalezione w jamie obiektu liczne ziarna pszenicy wskazują na to, że w przyziemiu przechowywano zboże.

Drugi budynek był szeroki na 6,15 m i długi przynajmniej na 6,7 m – 7,9 m jeżeli zrównano go ze wschodnią granicą kurii. Zajmowany przez niego obszar mógł więc wynosić około 48,6 m². Skonstruowano go w podobny sposób co opisywany poprzednio obiekt. Różnił się szczegółami wykonania oraz tym, że w środkowej części budynku, w osi wschód-zachód znajdował się prostokątny w przekroju rów wypełniony gliną. Ponieważ drewniana podłoga była również ułożona na podkładzie z gliny i iłu, przypuszczam, że rów był negatywem legara podłogi lub belki przyciesiowej ściany działowej.

Opisane budynki choć nie można ich uznać za przyfrontowe, były częścią zabudowy pierzei i najwyraźniej odznaczały się dużym podobieństwem do opisanych wcześniej drewnianych domów mieszczańskich. Jeszcze jeden budynek tego typu został wyeksplorowany w środkowo-północnej części Rzeźniczej 6. Mimo iż nie znajdował się przy ulicy, jego rozmiary i solidna konstrukcja pozwalają zastanawiać się, czy nie był to cofnięty w głąb działki dom mieszczanina. Na podstawie uchwyconego narożnika i fragment belki podwalinowej ściany wschodniej wiadomo, że miał on co najmniej 6 m szerokości. Osiągał więc rozmiary około 35-40 m². Od tyłu do piwnicy budynku

prowadziły drewniane, szalowane schody.

Od przełomu XIII i XIV w. mogły już na działce powstawać pierwsze domy ceglano-kamienne. Z początku było ich 10 bądź 11336. Najwięcej, bo niemal połowę z nich wzniesiono na parcelach zwróconych frontami do ul. Ruskiej, przy czym jeszcze jeden ulokowano w pobliżu tej ulicy, na Rzeźniczej 1. Przy ulicy Kiełbaśniczej postawiono 3 kamienice, w tym jedną zajmującą powierzchnię aż 180 m², a także trzypiętrowy budynek wieżowy. Frontami do ul. Mikołaja skierowano pierwotnie zaledwie dwa domy murowane. Natomiast najmniejsza z kamienic znajdowała się na parceli Rzeźniczej 6. Tak samo jak w przypadku tej z Rzeźniczej 1 można jej obecność w tym miejscu łączyć z bliskością ulicy prowadzącej do bramy. Budynki orientowano szczytem lub kalenicą do ulicy, w zależności od szerokości posesji. Wszystkie kamienice, poza domem na działce Mikołaja 70 (i ew. Rzeźniczej 1) wypełniały szczelnie fronty.

Obiekty te budowano z kamienia, w części zagłębionej, zakładając w pomieszczeniach najniższych kondygnacji stropy lub ceglane sklepienia. W najstarszych domach na Kiełbaśniczej 27, 29, 30, Ruskiej 4-5 i być może również na Ruskiej 7 i Rzeźniczej 1 kondygnacje te nie były jednak piwnicami. Wąskie okna szczelinowe, które je oświetlały, umieszczano wysoko pod sufitami. Pozbawione sklepień kamienice z Kiełbaśniczej 27 i 30, które powstały najprawdopodobniej jako pierwsze w bloku zabudowy, odznaczają się podobieństwem względem najwcześniejszych wrocławskich kamienic z XIII w. Od poziomu gruntu i parteru mury wznoszono z cegły w wątku gotyckim (jednowozówkowym), przykrywając pomieszczenia stropami. W przypadku budynku wieżowego na parceli Kiełbaśniczej 27 i kamienic na działkach Mikołaja 71, Ruskiej 6, Ruskiej 7 i Rzeźniczej 1, dzięki zachowanym elementom ścian, udało się ustalić wysokości poszczególnych kondygnacji, a czasem nawet dachów. W innych przypadkach wysokości i liczbę pięter określano na podstawie grubości ścian. Zazwyczaj kamienice mogły być co najwyżej trójpoziomowe – piwnica/przyziemie, parter i piętro. Na Mikołaja 70 cienkie ściany traktu drugiego i aneksu nie utrzymałyby ciężaru pięter. Zdarzało się, że sąsiednie budynki wznoszono stawiając wspólne ściany działowe, przez co dyspozycja pionowa kamienic była jednakowa.

Fundamenty ścian były posadowione na bardzo zróżnicowanych głębokościach – od 113,08 przez 114-114,30 do 115-115,16 m n.p.m. Mury wieży na Kiełbaśniczej 27 miały wysokość co najmniej 14,97 m (licząc bez dachu). Przy czym parter wraz z 1 piętrem osiągnęły łączną wysokość 7,7 m337, drugie piętro 2,9 m, a trzecie przynajmniej 3 m. Dla pozostałych, bardziej typowych

336 Badacze kamienic przy Ruskiej 7 przypuszczają, że istniał tam jeszcze jeden budynek, ulokowany w samym narożniku bloku zabudowy (J. Burnita, Cz. Lasota, 1993, Badania architektoniczno-archeologiczne... op. cit., s. 14-16 i 25)

337 Parter dostawionego później aneksu miał wysokość 5 m, a piętro około 3 m. Podejrzewam zatem, że w wieży rozkład wysokościowy pomiędzy najniższymi kondygnacjami był analogiczny.

kamienic rozpoznanych pod względem dyspozycji wysokościowej, piwnice osiągały szacowaną (ze względu na zawalenie się lub rozebranie sklepień) wysokość 3,2-3,7 m. Partery sięgały od 3,3 do 3,6 m. Najbardziej zróżnicowane były pierwsze piętra, które w budynkach na Ruskiej 6 i Ruskiej 7/Kiełbasniczej 1 potrafiły osiągnąć 3,8-4 m. zaś na Mikołaja 71, jedynie 2,45 m.

W latach 1350-1470 (faza 3) dokonał się bardzo intensywny rozwój zabudowy murowanej, podczas którego nie tylko niemal zupełnie wypełniono pierzeje bloku, ale również przebudowano kamienice wcześniejsze. Czternastowieczne decyzje rady miejskiej były tak konstruowane, że poprzez regulację przepisów dotyczących murów granicznych, faworyzowały mieszczan wznoszących obiekty murowane (o czym była już mowa w rozdziale 2.2, gdzie dalsza literatura). Ponieważ i tak trzeba było partycypować w kosztach budowy muru granicznego, o wiele korzystniej było uczestniczyć wspólnie z sąsiadem w tym przedsięwzięciu i wymurować kamienicę na własnej działce. Inne prawa nakazywały z cegieł odbudowywać spalone domy i stawiać urządzenia handlowe na placu rynkowym338. Jednocześnie pod wpływem trendów niesionych przez architekturę gotyku budynki stawały się bardziej strzeliste. Przeobrażeniu uległ układ wysokościowy kamienic. Budowano oraz adaptowano wcześniejsze budynki, tak aby zawierały w sobie kondygnacje piwnic, wysokich na 3,5-5 m parterów, pierwszych pięter i wysokich dachów o stromych połaciach, pełniących funkcje magazynowe. Zdarzały się też domy dwupiętrowe. Model ten zaczął być stosowany około połowy XIV w.339

Zachowana ściana szczytowa dwutraktowej kamienicy przy ul. Kiełbaśniczej 28 pozwala rekonstruować wysokość całej bryły razem z dachem nad traktem pierwszym na 19,5 m od poziomu posadowienia. Sam szczyt dachu mierzył 9,3 m. Dach nad drugim traktem był o 2 m niższy. Pole powierzchni zajmowane przez ten dom wynosiło ponad 280 m². Nie znane są dokładne wysokości poszczególnych poziomów. Dyspozycję pionową rozpoznano tylko częściowo340. Jeszcze większe i bardziej złożone domy rozwinęły się na Ruskiej 2, czy narożnej Ruskiej 1. Teren zajmowany przez tę ostatnią wyniósł niemal 350 m². W okresie późnego średniowieczna wnętrza domów nie były otynkowane. W ceglanych licach murów występuje wątek gotycki ze spoiną płaską

338 Wilkierz z 1324 r. zmuszał mieszkających wewnątrz i na zewnątrz miasta do stosowania przy budowie ścian domów gliny i słomy lub cegły zamiast drewna – promując tym sposobem konstrukcje szachulcowe lub murowane (M. Goliński, 2010, Ulice późnośredniowiecznego Wrocławia w świetle źródeł pisanych, [w:] Ulice średniowiecznego

Wrocławia, J. Piekalski, K. Wachowski red. (= Wratislavia Antiqua t. 11) s. 66. W 1327 r. rada miejska nakazała

wybudować Kramy Bogate z szachulca lub cegły i przykryć dachówką (M. Goliński, 1997, Socjotopografia... op.

cit., s. 24), w 1363 r. należało odbudować z cegły spalone domy przy Rynku (G. Korn, 1870, Breslauer Urkndenbuch, Breslau za M. Chorowska, 1994, Średniowieczna kamienica... op. cit., s. 33).

339 M. Chorowska, 1994, Średniowieczna kamienica... op. cit., s. 35

340 Na Mikołaja 71 przedstawia się ona następująco: wysokość reliktu ściany średniowiecznej mierzona od

posadowienia – 12,52 m, wspólna wysokość piwnicy oraz parteru mierzona od posadowienia – 9,62 m, wysokość parteru od współczesnego poziomu podłogi – 3,3 m, wysokość przejścia pomiędzy traktem pierwszym i drugim na parterze, mierzona od współczesnego poziomu podłogi – 2,3 m, wysokość piętra – 2,45 m. Dla Kiełbaśniczej 28 ustalono jedynie prawdopodobną wysokość piwnicy i parteru, która była równa 8,1 m. Piętro pierwsze, było niskie i mierzyło około 2,1 m.

lub spoiną płaską z pionową rysą. Ściany posiadały różnorodnie rozmieszczone wnęki o rozmaitych rozmiarach i funkcjach (oświetleniowe, almaria – szafy, lavobo – umywalnie, dekoracyjne i wnęki na skrzydła drzwi)341. Okna oświetlające piwnice, były raczej niewielkie, o prześwicie 20-50 cm, przeważnie schodkowatych, stromych parapetach, rozmieszczone wysoko342. Zdarzało się, że występowało zaledwie jedno okno, umiejscowione w jednym z narożników (piwnice frontowe na Rzeźniczej 4, Rzeźniczej 5, piwnica traktu drugiego na Ruskiej 1) lub na osi pomieszczenia, w ścianie oporowej sklepienia (Ruska 5, Mikołaja 70). W piwnicach bogatych domów na Ruskiej 1 i Ruskiej 2 pomieszczenia posiadały nawet po 3-4 okna. Prześwity tych otworów w części wewnętrznej osiągały szerokość od 60 i 80 cm, nawet do 1 m. Dowodem na to, że dbano o naturalne doświetlenie pomieszczeń piwnicznych jest fakt przebijania okien w piwnicach uzyskanych po przeprowadzeniu nowych podziałów wewnętrznych343. Mieszkalne piętra oświetlać mogły okna większej szerokości, chociaż odnotowano także przykłady okien szczelinowych w sieniach, izbach tylnych i na drugich piętrach344. Znane z bloku przyrynkowego okulusy, pełniły najpewniej funkcje otworów wentylacyjnych, analogicznie jak w palatiach345.

Osobnym tematem jest możliwość istnienia drewnianych, drugich lub trzecich traktów kamienic. Kwestii tej nie rozpoznano niemal zupełnie. Badacze nie poświęcili bowiem uwagi temu zagadnieniu i profile stratygraficzne były przeprowadzane w sposób nie dający możliwości zbadania styków pomiędzy murami kamienic i nawarstwieniami podwórzy. Przykładem tego jest drewniany, podpiwniczony budynek odsłonięty za 1 traktem kamienicy na Rzeźniczej 6N. Nie da się ocenić, czy funkcjonował on przed powstaniem murowanego domu frontowego, czy już potem jako jego element. Jedynymi pewnymi śladami funkcjonowania szachulcowego budynku na tyłach murowanego domu są odciski kolejnych poziomów użytkowych kondygnacji, zidentyfikowane w zachodniej części ściany tylnej traktu pierwszego, na parceli Ruskiej 5346 oraz poziomy gruzu szachulcowego odsłonięte za kamienicą Ruską 3347. Szachulcowe, niepodpiwniczone aneksy do kamienic musiały jednak być dość popularne. Unaoczniają to coraz liczniejsze przypadki odkrywania pieców podłogowych za tylnymi ścianami kamienic znane z Wrocławia,348

341 M. Chorowska, 1994, Średniowieczna kamienica... op. cit., s. 61-62

342 J. Piekalski, 2004a, Wczesne domy mieszczan... op. cit., s. 199

343 Było tak na Ruskiej 1 (M. Chorowska, J. Kos, Cz. Lasota, 1986, Badania architektoniczno-konserwatorskie... op.

cit., maszynopis w bibliotece Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Wydziału Architektury Politechniki

Wrocławskiej, s. 5)

344 M. Chorowska, 1994, Średniowieczna kamienica... op. cit., s. 55-57 oraz J. Piekalski, 2004a, Wczesne domy

mieszczan... op. cit., s. 199-200.

345 M. Chorowska, 2003, Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławksiej, Wrocław, s. 209-211

346 Obecność drewnianego traktu 2. poprzedzającego murowany podejrzewają autorzy badań archeologicznych w kamienicach Ruska 6-7/Rzeźnicza 1 (J. Burnita, Cz. Lasota, 1993, Badania

architektoniczno-archeologiczne... op. cit.)

347 P. Konczewski, 2000b, Ratownicze badania... op. cit.

Głogowa,349 Świdnicy oraz Legnicy350. Ich usytuowanie świadczy o obecności, niezachowanych części domów mieszczańskich, a także o ewolucji funkcjonalnej kamienic, które otrzymywały tylne ogrzewane na poziomie parteru pomieszczenia.351

Szeroko zakrojone przebudowy domów mieszczańskich połączone ze wznoszeniem oficyn odbyły się na przełomie średniowiecza i renesansu. W latach 1470-1525 przeobrażenia, które nastąpiły w obrębie warstwy społecznej mieszczaństwa, poskutkowały modernizacją domów, podwyższaniem ich do dwóch pięter i adaptowaniem poddaszy na mieszkania dla służby352. W interesującym mnie bloku zabudowy późnogotyckie i wczesnorenesansowe remonty zauważano zwykle w piwnicach, z tego powodu, że głównie te partie zostały przebadane. Przebudowy w obrębie domów przyfrontowych, wiązały się z połączeniem działek północnej i południowej przy Kiełbaśniczej 29 oraz intensywnym działaniami na Ruskiej 6, Ruskiej 7 i Rzeźniczej 1. Zarejestrowano również podwyższenie aneksu kamienicy Kiełbaśniczej 27 i tynk na jej poddaszu, wskazujący na mieszkalne przeznaczenie tej części budynku do poziomu 2,5 m od podłogi. Dalsze zidentyfikowane prace dotyczyły zakładania sklepień i wprowadzania podziałów w piwnicach (Ruska 1 i Rzeźnicza 6).

W wyniku komasacji własności na Kiełbaśniczej 29 powstał duży dom, o szerokości