Strefa gospodarcza, kwestia interpretacji budynków i urządzeń gospodarczych

W obliczu rozprzestrzeniającej się i wchłaniającej niektóre funkcje zabudowy przyfrontowej, utrudnione jest dokładne określenie granic strefy gospodarczej na działkach. Umieszczenie jej bezpośrednio za domami frontowymi wydaje się logiczne. Znajdowała by się w bezpośrednim pobliżu domu właściciela, będąc dla niego miejscem pracy lub jej dozoru i stanowiąc zaplecze kuchenne. Równocześnie byłoby z niej bliżej – niż z domu frontowego –, do strefy sanitarnej z ujęciem wody oraz miejscem wyrzucania odpadków. Inaczej niż w teorii jest jednak z faktycznym udokumentowaniem jej położenia przez źródła archeologiczno-architektoniczne.

Trzeba zauważyć, że ze względu na omówione już zniszczenia średniowiecznych nawarstwień kulturowych w przyfrontowej partii parcel, dla większości z nich nie rozpoznano w całości przestrzeni tej strefy. Jednocześnie mało czytelne jest rozdzielenie jej od tzw. strefy budynków zatylnych, ponieważ w tej drugiej łączone są zarówno funkcje mieszkalne jak gospodarcze. Dostrzegam tę prawidłowość w zagospodarowaniu parcel Więziennej 10-11, których badania skłoniły Cezarego Buśkę do wyróżnienia stref. Być może również dlatego Paweł Konczewski nie próbował się odnieść do podziału strefowego, w części analitycznej swojej pracy dzieląc strukturę działek jedynie na obszar zajmowany przez dom i obszar zatylny. Sprawę komplikuje fakt, że na każdej z działek strefy mogły być kształtowane przez wiele czynników indywidualnych, poczynając od łatwych do zauważenia odmiennych wielkości własności, po – w przeważającej liczbie przypadków – niemożliwe do określenia różnice w zawodach właścicieli, lokatorów i ich pozycji społecznej. Obraz strefy mogła chociażby zaburzać działalność gospodarcza prowadzona przez osoby podnajmujące budynki zaplecza działki358. W niniejszej części pracy spróbuję się zastanowić nad zasadnością wydzielania strefy gospodarczej i zidentyfikować jej obszar oraz zauważyć jej przemiany na reprezentatywnych działkach w przebadanym bloku.

Opis strefy gospodarczej autorstwa Cezarego Buśki, który zgodny miał być z sytuacją na średniowiecznych działkach Więziennej 10-11, wymaga komentarza. Według mnie poza obecnością, wyszczególnionych przez tego autora, urządzeń ogniowych, jam magazynowych oraz miejsc obróbki surowców, powinien się tam znaleźć również jeden istotny szczegół. Obserwując przemiany zagospodarowania Więziennej 10-11 w kolejnych fazach, można zauważyć, że stale

358 Pewne pojęcie o mieszkańcach i rzemieślnikach, którzy mieszkali na parcelach daje nam obraz gminy na podstawie spisu podatku szos z 1403 r., czyli rejestru klasy niższej, którym dysponujemy dla Kwartału Kupców. Struktura zawodowa mieszkańców parcel w początku XV w., w którą mamy wgląd dzięki temu źródłu, informuje nas raczej o najemcach i lokatorach działek niż o ich właścicielach, którzy należąc do wyższej klasy podatkowej, nie byli opodatkowani z tytułu wykonywanego rzemiosła (M. Goliński, 1997, Socjotopografia... op. cit., s. 476-506 oraz 2001, Kwerenda źródłowa dla bloku... op. cit.). Sprawę tę poruszam bardziej szczegółowo w rozdziale 3.

funkcjonowało tam niezabudowane podwórko359. Zmienia ono swój obszar, ale istnieje do początku XV w. (do fazy VIII) w środkowej części zaplecza, będąc – zazwyczaj peryferyjnie – także miejscem dla mniejszych obiektów magazynowych i produkcyjnych. W okresie późniejszym (Fazy IX-X, XV-XVII w.) niezabudowane podwórko zostaje pomniejszone, pozbawione obiektów gospodarczych i przesunięte do tylnej granicy działki. Na jego istnienie również w obrębie działek badanego przeze mnie bloku zabudowy wskazałem już podczas rozważań nad komunikacją w obrębie parcel. Tam również od XV w. podwórko spychane jest ku tyłowi, nie zawsze przylegając do samej granicy, jeśli obecne są w tym miejscu oficyny. Wydaje się, że element ten powinien być po pierwsze: dodatkowym kryterium w rozdzieleniu strefy gospodarczej i budynków zatylnych, po drugie: lokalizować strefę gospodarczą i sanitarną od XV w. i w czasach nowożytnych.

Nie znam dokładnych intencji C. Buśki i nie wiem, czy autor wyklucza istnienie budynków w strefie gospodarczej. Z jednej strony wyodrębnia ją od strefy budynków zatylnych, z drugiej „przeplata” z rozwijającą się w XV w. kamienicą. Nie wiemy więc, czy strefa gospodarcza jest równoznaczna z niezabudowanym gospodarczym podwórkiem, czy raczej chodzi tutaj o objęcie przez nią specyficznych czynności, wykonywanych na tyłach kamienicy. Oczywiste jest, że wszystkie obiekty, związane z wszelkiego rodzaju wytwórczością, mogły przecież funkcjonować również wewnątrz szop lub posiadać zadaszenie, które chroniło je oraz działających przy nich rzemieślników przed warunkami atmosferycznymi360. Wyraźne staje się zatarcie granicy pomiędzy strefą gospodarczą, a strefą budynków zatylnych. Czy piec znajdujący się na podwórzu należeć ma do pierwszej z nich, natomiast podobny jemu obiekt postawiony w budynku do drugiej? Wolnostojący piec nawet niewielkich rozmiarów będzie przez badaczy uznany za gospodarczy. Taki sam położony w budynku, skłoni ich do stwierdzenia jego grzewczej i kuchennej funkcji oraz zinterpretowania samego budynku jako mieszkalnego.

Pomóc w rozwikłaniu tych niepewności może zlokalizowanie na parceli gospodarczego podwórza, jeśli uznamy, że w jego obrębie umiejscowione były warsztaty i obiekty gospodarcze. Gdy poprzestaniemy na kierowaniu się jedynie identyfikacją i lokalizacją urządzeń, wyodrębnienie stref nie powiedzie się. Spowodowane to będzie nie tylko przeplataniem się budynków oraz przestrzeni niezabudowanej, ale również problemami w interpretacji obiektów oraz określeniu ich funkcji i przynależności do stref. Odmienne są przecież poglądy badaczy na interpretację wielu urządzeń i budynków. W rezultacie wydzielone granice pomiędzy strefą gospodarczą a strefą budynków zatylnych będą nieprzekonujące.

359 C. Buśko, 1995b, Z badań wewnętrznego rozplanowania... op. cit., s. 92-95 oraz 1999c, Rozplanowanie parceli...

op. cit., s. 204-211

360 Wewnątrz budynku mógł znajdować się chociażby piec odsłonięty na parceli Kacerska Górka 17-19/Nowa 40 (P. Konczewski, 2007, Działki mieszczańskie... op. cit., s. 83).

Zdefiniowanie funkcji budynków drewnianych położonych na zapleczu działek mieszczańskich opiera się na nielicznych reliktach wnętrza. Są to głównie obecność w budynku mierzwy, podłogi, pieca, pozostałości innych urządzeń lub podziałów wewnętrznych. Interpretacja kombinacji tych elementów jest często subiektywną opinią badacza, podlega więc krytyce i bywa podważana przez innych361. Z powodu licznych przebudów i stanu zachowania niemal zupełnie porzuca się też próby interpretacji budynków murowanych, znajdujących się w tylnej części parcel. Nieliczni poświęcają czas na rozważania nad umiejscowieniem w nich mieszkań, kuchni czy słodowni. Trudności w określeniu mieszkalnego lub gospodarczego przeznaczenia budynku, są jednak niczym w porównaniu do szansy, jaką ma archeolog chcąc odkryć specyficzne czynności wykonywane przy pomocy innych urządzeń i obiektów. Niestety znajomość średniowiecznych czynności gospodarczych przeprowadzanych na działkach mieszczańskich, jest ciągle niewystarczająca. Wyjątki stanowią łatwe do rozpoznania lasowanie wapna oraz przechowywanie gliny. Zdarzają się też oczywiste w swej funkcji, wypełnione popiołami jamy przypiecowe, do których wygarniano z pieców gorące popioły. Natomiast już najczęściej odkrywane relikty wstawionych w ziemię skrzyń wykonanych z dranic mogą być zinterpretowane jako pozostałości piwnic-chłodni, latryn lub studni362. Jeszcze trudniej jest określić funkcję wkopanej beczki. Mogła ona służyć jako kadź produkcyjna (chociażby w garbarstwie, piwowarstwie), magazyn płynu, studnia czerpalna, czy poidło dla zwierząt. Bez wyraźnego śladu w warstwach zasypowych lub kontekstu, jeśli obiekt nie znajduje się poniżej poziomu użytkowego podwórka, nie sposób zawęzić gamy możliwych interpretacji. Sporadycznie zdarza się, że jakiś relikt zawiera w sobie przesłanki pozwalające odkryć konkretne czynności, do których go wykorzystywano.

Zarysowane problemy interpretacyjne są poważną niedogodnością, jeśli przy rozdzielaniu strefy gospodarczej od pozostałych pokierujemy się tylko identyfikacją i lokalizacją urządzeń, które

361 Kwestię tę uwidacznia chociażby odmienne podejście J. Piekalskiego i J. Kaźmierczyka do interpretacji budynku słupowego odkrytego na budynku Nowym Targu (J. Kaźmierczyk, 1966-1970, cz. 2, s. 470-471, J. Piekalski, 2004,

Wczesne domy mieszczan... op. cit., s. 174-176). Krótko acz rzeczowo poruszył ją też Z. Polak (1999, Zabudowa mieszkalna i gospodarcza. Typy konstrukcji, przemiany przestrzenne, datowanie, [w:] Archeologia średniowiecznego

Kołobrzegu, t. 4, M. Rębkowski red.,, s. 186)

362 Na przykład różnice w definiowaniu funkcji skrzyni w konstrukcji zrębowej z parceli przy ul. Kacerska Górka 17-19/Nowa 40 przez P. Konczewskiego oraz przez A. Limisiewicza (P. Konczewski, 2007, Działki mieszczańskie...

op. cit., s. 63) lub podobnego obiektu z parceli Więziennej 11 (T. Borkowski, C. Buśko, J. Piekalski, 1993, Średniowieczna i nowożytna parcela mieszczańska przy ul. Więziennej 11 we Wrocławiu, Śląskie Sprawozdania

Archeologiczne, t. 34, s. 295-296), a także ogólnie latryn i studni (J. Piekalski, 2004b, Elementy infrastruktury

średniowiecznego Wrocławia, [w:] Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Materialne

przejawy życia codziennego, J. Piekalski, K. Wachowski red., (= Wratislawia Antiqa t. 6), s.19). W opracowaniu badań, które jest podstawą niniejszej pracy, po analizie niektórych obiektów, wielokrotnie decydowałem się je przeinterpretować. Kierowałem się kryteriami takim jak: obecność w wypełnieniu grubych pokładów mierzwy, śladów warstw użytkowych lub drewnianych podłóg, głębokością posadowienia sięgającą poziomu wód gruntowych, rozmiarami skrzyni, detalami konstrukcji, w szczególności występowaniem wewnętrznych rozpór (utrudniających w naszym mniemaniu wykorzystanie obiektu jako magazynu), obecnością w dnie filtra z drobnego piasku lub uszczelnienia z gliny.

się do niej zalicza. Postaram się zatem zwracając również uwagę na usytuowanie niezagospodarowanej przestrzeni podwórka dostrzec strefy gospodarcze, sanitarne i budynków zatylnych na parcelach przy ulicach Ruskiej, Rzeźniczej, Kiełbaśniczej i św. Mikołaja. Ten podział struktury zagospodarowania nie będzie doskonały, ale pominięcie próby uporządkowania zgromadzonych danych, byłoby równoznaczne z uchyleniem się od wysiłku naukowego i zgodzeniem się z tym, że na wrocławskich parcelach panował bałagan.

Do strefy gospodarczej chciałbym przyporządkować wszelkiego rodzaju produkcyjne jamy i kanały, a także budynki kryjące warsztaty rzemieślnicze, dalej piece i kuchnie, zagrody i obory dla zwierząt, a także piwnice-chłodnie i budynki magazynowe. Wszystkie zlokalizowane w obrębie gospodarczego podwórza, które to umiejscawiam pomiędzy budynkami frontowymi i tymi, które wzniesiono w tylnej partii działek. Z wymienionych stosunkowo najpewniejsze w interpretacji są jedynie obiekty produkcyjne z gałęzi kanałów i pieców – z tej oczywistej przyczyny, że nie nadawały się do zamieszkania i nie sposób było w nich przechowywać żywności i surowców. Za zdecydowanie produkcyjne można też uznać jamy, których złożony układ warstw o małej miąższości i wąski przedział funkcjonowania zdradza, że były wielokrotnie i systematycznie odnawianie363. W przypadku jam o nieskomplikowanej stratygrafii rozróżnienie pomiędzy rzemiosłem lub przechowywaniem surowców okazuje się zwykle niemożliwe. W omawianej strefie nie powinny natomiast znaleźć się latryny i studnie, które kojarzone są już ze strefą sanitarną.

Wyszczególnione urządzenia gospodarcze wystąpiły jedynie na parcelach Mikołaja 69-71, Kiałbaśniczej 28-30, Ruskiej 2-4, Rzeźniczej 3 i 6 (nie licząc kawałków pieca odkrytych w latrynie z okresu 1300-1470, na parceli Mikołaja 75). Ich datowanie oraz położenie względem innych elementów zagospodarowania nie zawsze pozwala chociażby hipotetycznie podzielić teren na strefy funkcjonalne. Przeanalizuję pokrótce położenie elementów zagospodarowania na każdej z tych parcel, pod kątem tych stref. Rozważania będę prowadzić w porządku chronologicznym według wyróżnionych na podstawie analiz stratygraficznych faz (1-6) i podfaz (1.A-D, 2.A-B, 3.A-B) rozwojowych. Obiekty będą nazywane zgodnie z numeracją w katalogu każdej z działek.

Najlepiej rozpoznany obiekt rzemieślniczy znajdował się w 2/3 głębokości parceli Mikołaja 70. Był to warsztat garbarski składający się z drewnianej nieckowatej kadzi garbarskiej i przylegającego do niej kanału (j1 i j2), w którym znajdowała się woda. W kadzi znaleziono pokłady kory i popiołów – źródła taniny i garbników. Dna jam garbarskich znajdowały się około 1 m poniżej spągu poziomu humusu pierwotnego. Warsztat ten mógł funkcjonować przed końcem XIII w. W tym samym czasie na zapleczu części frontowej istniała głęboko posadowiona, drewniana

363 Często można w nich rozpoznać kolejne drewniane poziomy den i ścianek, wskazujące, no to, że miały formę kadzi, koryt lub wanien. Z czasem drewno musiało gnić, ponieważ często natrafia się na jego pozostałości. Zbiorników takich nie rozbierano, tylko wtykano w ich wnętrze kolejny lub częściowo niszczono wykopując nową jamę.

piwnica-chłodnia (p1). Położona była ponad 2 m poniżej poziomu humusu pierwotnego, mogła być samonośna lub wzniesiono ją w piwnicy przyfrontowego budynku drewnianego. Jej przynależność do strefy gospodarczej jest niepewna. Z działalnością produkcyjną wiąże się natomiast obiekt nieokreślony n1, odkryty na posesji Mikołaja 69, która w początkowej fazie osadnictwa mogła jeszcze stanowić jedną własność z Mikołaja 70. N1 jest świadectwem wykorzystania lub wytwarzania dużej ilości smoły, która była magazynowana w jakiegoś rodzaju jamie. Zachował się z niej jedynie spągowy fragment i lejkowaty przesiąk. Seria piwniczek-schowków konstruowanych na południowy-wschód od jam garbarskich (p2, p3, p4, p5 i p6) w mojej opinii nie należała już do strefy gospodarczej, ponieważ od podfazy 1.C aż do połowy XIV w. zaczynają w tym miejscu funkcjonować niewielkie budynki zatylne, a także kolejne latryny strefy sanitarnej. Jest jasne, że strefa gospodarcza w fazie 1 i 2 sięgała głęboko w kierunku tylnej partii parceli. Mogła zajmować około połowy całej powierzchni działki.

Podział parceli Mikołaja 70 wiązał się z pewnością z reorganizacją struktury zagospodarowania. W fazie 3 i 4 w wyniku prac budowlanych, w piwnicach traktu pierwszego i drugiego kamienicy pojawiły się doły do gaszenia wapna (j4 i j5). Widoczna na podwórzu aktywność gospodarcza nastąpiła dopiero pod koniec średniowiecza, w fazie 4. Przypuszczam, że przesunięto nieznacznie zachodnią granicę w części tylnej parceli. Niezwłocznie do filara fundamentowego muru granicznego dostawiono skrzynię drewnianą nieznanej funkcji (p9/l6). Drugą taką skrzynię (p10/l7) wkopano nieco na południe. Wydaje się możliwe, że obiekty te pełniły rolę głębokich, obszernych piwnic lub latryn. Ponieważ na posesji mogły w tym samym czasie funkcjonować inne latryny (l3 i być może l1), a nie znam powodu, dla którego obiekty te miałyby występować na zapleczu działki tak licznie, skłaniam się do uznania obiektów za chłodnie. Fakt przesunięcia granicy i budowy dwóch dużych chłodni wskazuje na zaspokojenie potrzeb magazynowych parceli. Część strefy gospodarczej została więc zepchnięta w narożnik południowo-zachodni, w pobliżu którego funkcjonowała nadal strefa sanitarna. W renesansie mogła powstać podpiwniczona oficyna, tworząca skrzydło wschodnie kamienicy. Na jej istnienie wskazuje głęboko posadowiona beczka (p11) oraz ułożenie płyt kamiennych (fundamentu pod posadzkę) na relikcie starszej latryny (l1). Domniemany aneks mógł również pełnić funkcje gospodarcze.

Na sąsiedniej działce zachowało się znacznie więcej reliktów urządzeń łączonych z wytwórczością i chowem zwierząt, przez co łatwiej określić zasięgi stref. Podwórze gospodarcze na Mikołaja 71 mogło mieć podobne rozmiary co na Mikołaja 70. Od południa jego granice wyznacza linia tworzona przez budynek drewniany z piecem (b1), uszczelniona gliną jama zasobowa o plecionkowych ściankach (p1) oraz powstające kolejno jamy nieokreślonej funkcji (n3, n5) i zagrody (z2 i z3). Spodziewam się, że przy wschodniej ścianie budynku funkcjonowało przejście

do tylnej granicy własności. Od strony północnej zasięg podwórza ograniczony był dużą zagrodą lub lekkim budynkiem o kosznicowej konstrukcji ścian (z1). Na wschód od niego znajdował się szeroki przejazd. W jego linii, w głębi podwórka położona była jama produkcyjna lub gospodarcza (j1). Na zachód od niej odsłonięto szczątkowo zachowany rów lub kanał (k1), o przebiegu prostopadłym do długości podwórka. W podfazach 1.C-D strefa gospodarcza została pogłębiona, a przestrzeń podwórka zwężyła się, ponieważ powstały na jej brzegach kolejne urządzenia. Były to jamy nieznanej funkcji (n6-8), wannowate kanały produkcyjne (k2 i k4) oraz budynek drewniany (b2). Kanały służyły najwyraźniej celom gospodarczym. Odnawiano je kilkukrotnie w tym samym miejscu. Z serią trzech najmłodszych kanałów były związane słupy, położone w północnej części obiektu, które mogły stanowić pozostałość zadaszenia lub konstrukcji warsztatu. Natomiast w części południowo-wschodniej zaplecza zlokalizowany był kanał k3 – szeroki rów, który biegnąc przy granicy z działką Mikołaja 72, pełnił zapewne funkcję odwadniającą. Budynek najprawdopodobniej również pełnił funkcje gospodarcze. Wykonano go w mieszanej konstrukcji – ściana północna i południowa opierały się na podwalinach, a pozostałe na słupach. W jego zachodniej połowie znajdowało się oszalowane zagłębienie – rodzaj piwnicy, o dnie obniżonym o 0,5 m względem podłogi budynku. Na południe od kanału i budynku, w zachodnim, tylnym narożniku własności rozpoczynał się teren strefy sanitarnej. Poświadczają to kolejno lokowane tam latryny (l1, l2 i l3). Z czasem w całej tylnej części działki zbudowano oficyny oraz magazynowe drewniane piwnice (p3, p4, of 1 i of 2). Obszar podwórza został wówczas (faza 5-6) utrwalony i ograniczony od zachodu i południa przez zabudowę murowaną. Założono latryny (l3 i l4), kontynuując tym samym tradycyjne ulokowanie funkcji sanitarnych w południowo-zachodnim narożniku własności. Pewne działania gospodarcze mogły się toczyć w piwnicy wschodniej traktu pierwszego, gdzie odsłonięto pozostałości słupów, jamy i negatyw belki (n13-14), z okresu XIV-XV w.

Na Kiełbaśniczej 28 przebadano jedynie 30% powierzchni działki – fragment podwórza. Pomimo to odsłonięto tam ślady działalności produkcyjnej w postaci dużej i głębokiej, wielokrotnie odnawianej jamy produkcyjnej (j1) oraz piecowiska, w którym wyróżniono dwa kolejne urządzenia ogniowe (pc1 i pc2). Strefa gospodarcza musiała znajdować się w południowej połowie podwórza, ograniczona od północy serią systematycznie lokowanych budynków drewnianych (n4, b1?, b2, b3). W jej obręb mogły wchodzić również obiekty nieokreślone położone w południwo-wschodniej i południowo-zachodniej części przebadanego obszaru (n6-9). W połowie XIV w. nastąpiła zmiana tej organizacji. Przestrzeń podwórza została ograniczona od zachodu i wschodu przez urządzenia sanitarne – (latrynę l1) i studnię/rząp (st1). Nie wznoszono już budynków drewnianych. W fazie 4 i 5 wybudowano oficyny tylne i boczną, które mogły przejąć część zadań gospodarczych.

Ukonstytuowały się również granice niezabudowanego podwórza. W jego tylnej, środkowej części wykonano nową latrynę, kontynuując ulokowanie strefy sanitarnej.

W początkowym okresie zasiedlania (podfaza 1.A) cały przebadany obszar parceli Kiełbaśniczej 29 zajmowały jamy produkcyjne lub obiekty potencjalnie gospodarcze. Wyróżnić tu można szczególnie sporych rozmiarów jamę produkcyjną (j2) oraz rów o lejkowatym przekroju, nieregularnym, podłużnym rzucie, ścianach wzmocnionych plecionką i dnie wylepionym gliną (p1/j1). W kolejnych podfazach w miejscu rowu posadowiono regularny budynek lub zagrodę, również konstrukcji kosznicowej (z1/b1). Od tego momentu gospodarcze podwórko było przeważnie ograniczone od południa budynkami drewnianymi (b2 i b4). Niektóre z nich mogły pełnić funkcje gospodarcze i tym samym należeć do strefy gospodarczej. W skrajnej partii południowej działki przeprowadzono komunikację, wykonując rynsztok, który przykryto pomostem z dranic (t1 i k1). Pojawia się chodnik prowadzący od pomostu ku południowej granicy działki. W obrębie podwórza wzniesiono niedużą szopę o ścianach wykonanych z wbitych w ziemię dranic (b3). Od podfazy 2.B i fazy 3 nie umiem już wyznaczyć strefy gospodarczej na podstawie reliktów zagospodarowania części tylnej. Rekonstruować ją można jedynie utożsamiając ją z niezabudowaną przestrzenią podwórza.

Omówione w rozdziale 2.2 przemiany parcelacyjne w obrębie działki Kiełbaśniczej 30, utrudniają interpretację reliktów zagospodarowania i zabudowy. Nie wiem, czy duża jama produkcyjna (j3) położona za tylną granicą modułową należała już do pogłębionej Kiełbaśniczej 30. Jeśli tak nie było i funkcjonowała na terenie kurii przy ul. Rzeźniczej, byłaby równocześnie jedynym w badanym bloku obiektem produkcyjnym, ulokowanym na samym końcu działki, zaraz przy tylnej granicy. Położenie pozostałych jam (j1 i j2), a także wkopanej beczki (p3/st1), którą można wiązać z działalnością produkcyjną, wskazuje na to, że strefa gospodarcza znajdowała się w północnej partii podwórza. Latryny strefy sanitarnej rozmieszczano peryferyjnie, przy bocznych granicach parceli (l1, l2). Podobnie jak w przypadku Kiełbaśniczej 29, w późniejszym okresie strefę gospodarczą można lokalizować jedynie identyfikując ją ze znajdującym się za kamienicą podwórzem.

Podwórze Ruskiej 2, ze względu na dużą ilość odkrytych nawarstwień średniowiecznych jest potencjalnie doskonałym polem do rozważań nad strukturą zagospodarowania parceli miejskiej. W przestrzeni zaplecza działki początkowo wyróżnić można działającą przez długi czas, wolną od zabudowy część wschodnią oraz zgrupowania budynków, piwnic, chłodni i obiektów nieokreślonych w partii środkowej i środkowo-zachodniej. Obiekty, które można interpretować jako produkcyjne (piece pc1 i pc2 oraz jama j1) zlokalizowano w południowo-zachodniej części przebadanego terenu. Natomiast najprawdopodobniej w narożniku północno-zachodnim znajdowała

się strefa sanitarna, ze studnią. Jej pozostałością mógł być ślad wkopanej w ziemię dużej beczki (n1). Sądzę, że obiekty znajdujące się w południowej części przebadanego teren należy również wiązać ze strefą gospodarczą. Były to częściowo zagłębione, nieregularne budynki drewniane (b2 i b4). W starszym znajdowała się skrzyniowa piwnica (p6). Przed jego budową w tym samym miejscu istniał podobny schowek (p2), stąd przypuszczenie, że budynki stanowił zadaszenie i osłonę terenu pracy. Sugeruje to również nieregularny kształt budynków oraz fakt, że odłożyły się wewnątrz pokłady mierzwy i higienicznych przesypów. W młodszym wykryto też dwa krótko funkcjonujące, prostokątne, otwarte paleniska (pc2). Na północny zachód od budynków systematycznie lokowano kosznicowe schowki, o dnach wylepionych gliną (p1, p3, p8, p9 i p10).