Zainteresowania naukowe Adama Belcikowskiego jako historyka literatury poprzedziła stosunkowo bogata propozycja metodologiczna, wypracowana przez autorów różnych rozpraw i kompendiów historycznoliterackich jeszcze w pierwszej połowie XIX w. Refleksje o rozwoju literatury oplatano wówczas wokół znaczących faktów z dziejów oświaty i kultury narodowej, które wyznaczały też swoiste cezury dla poszczególnych epok i zjawisk literackich, a zarazem poszerzały obszar poszu kiwań badawczych o zagadnienia pozaliterackie: polityczne, społeczne, filozoficzne i naukowe. Granice epok literackich wytyczały zwykle wydarzenia historyczne nie związane bezpośrednio z literaturą, m.in. założenie Akademii Krakowskiej, wzrost aktywności oświatowej jezuitów, działalność reformatorska Stanisława Konarskiego i utworzenie Komisji Edukacji Narodowej. Dzieje oświaty, zazwyczaj ubarwiane od wołaniami do historii politycznej państwa polskiego, stały się podstawą różnych koncepcji periodyzacyjnych, które pojawiły się w syntezach historycznoliterackich Feliksa Bentkowskiego1, Lesława Łukaszewicza2, Michała Wiszniewskiego3 i pod czas wykładów Kazimierza Brodzińskiego4. W niektórych propozycjach podziału i opisu gatunków literackich podążano również śladem filozofii Hegla i historiografii romantycznej, dopatrując się w rozwoju piśmiennictwa podobieństw do procesów właściwych dla zjawisk biologicznych i poszukując analogii między literaturą a lo sem ludzkim. Szczególne miejsce w opracowaniach historycznoliterackich pierw szej połowy XIX w. przypadło koncepcji literatury jako wyrazicielki ducha naro dowego, przyjętej przez takich historyków literatury, jak: Mochnacki5, Brodziński6 i Wiszniewski7. W poszukiwaniu wartości narodowych w literaturze sięgano do
1 Zob. F. Bentkowski, Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dziel drukiem ogłoszonych, t. I, Warszawa 1814, s. 162-176.
2 Zob. L. Łukaszewicz, Rys dziejów piśmiennictwa polskiego, Kraków 1836, s. 3—4.
3 Zob. M. Wiszniewski, Historia literatury polskiej, t. I, Kraków 1840, s. 21-39.
4 Zob. K. Brodziński, Wstęp do krytycznej historii literatury polskiej, [w:] tenże, Pisma, t. III. Proza.
O klasyczności i romantyczności (1818). Literatura polska (1822-1823), Poznań 1872, s. 116. O metodzie pra
cy badawczej autora Wiesława zob. R. Skręt, Kazimierz Brodziński jako historyk literatury, Warszawa 1962. 5 Zob. M. Mochnacki, O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym, t. I, Warszawa 1830 (przedruki: w oprać. H. Zyczyńskiego, Kraków 1923 i M. Mochnacki, Rozprawy literackie, oprać. M. Strzyżewski, Wrocław 2000).
6 Zob. K. Brodziński, jw.
7 Zob. M. Wiszniewski, jw. O poglądach badacza i wykładowcy UJ zob. J. Dybiec, Michał Wiszniew
ski. Zycie i twórczość, Wrocław 1970.
ludowości oraz czasów przedchrześcijańskich i stawiano pytanie o wolnościowe i społeczno-polityczne przesłanie dzieł literackich. Aspekt moralny, a nawet reli gijny stanowił w niektórych teoriach badawczych główne kryterium porządkowa nia i oglądu poszczególnych epok, prądów i dokonań piśmiennictwa polskiego, tak oceniał literaturę narodową m.in. Lucjan Siemieński8. Wśród koncepcji opartych na pozaliterackich kryteriach oceny zjawisk literackich pojawiały się również pro pozycje zbudowane wokół schematu dialektycznego Hegla, w którym istotną rolę odgrywał podział dziejów ludzkości na trzy okresy ułożone według porządku: teza, antyteza, synteza oraz przekonanie o możliwości ustalenia w ich obrębie zasadni czych zwrotów i całych nurtów. Koncepcja rozbicia procesu literackiego na trzy stopnie pojawiła się w pracach historycznoliterackich Edwarda Dembowskiego9, Jana Majorkiewicza10 11 i Wacława Aleksandra Maciejowskiego11, przeniknęła też do rozpraw podejmujących ideę ducha czy bytu narodowego w jego aspekcie moral- no-społecznym. Teoria Majorkiewicza akcentowała dodatkowo opozycję między rozumem i uczuciem. Proces historycznoliteracki był, w koncepcji badacza, po chodną następstw i przemienności epok historycznych i literackich, zwieńczonych okresem od czasów stanisławowskich aż po romantyzm. Współczesność stanowiła w teorii Majorkiewicza szczytowe osiągnięcie w dziejach literatury polskiej. Michał Wiszniewski traktował romantyzm jako początek nowego kręgu rozwojowego, po świadczony zerwaniem z szablonem literatury klasycznej oraz nagłym powrotem za interesowań literackich do ludowości i czasów pierwotnych, przedchrześcijańskich12. Propozycję dwóch różnych cykli periodyzacyjnych, epok dawnych i współczesno ści, zgłosili także m.in. Maurycy Mochnacki13, Seweryn Goszczyński14, Kazimierz Władysław Wójcicki15. Wspólną cechą wszystkich rozpraw historycznoliterackich zbudowanych na fundamencie doktryny historiozoficznej Hegla było też postrzega nie dziejów literatury polskiej jako świadectwa postępu ducha narodowego ku pełnej jego samoświadomości oraz analizowanie tekstów i zjawisk twórczości rodzimej na tle historii Słowiańszczyzny i w perspektywie dalszych losów ludzkości. Pole za interesowań badawczych obejmowało wówczas wiele różnych dziedzin aktywności człowieka, od historii piśmiennictwa poprzez filozofię, naukę, edukację, kulturę aż po politykę i analizę życia społecznego.
Przyjęcie wydarzeń z historii oświaty lub kryterium narodowego jako głównej podstawy wartościowania i podziału literatury na poszczególne okresy periodyzacyj- ne oznaczało jednak dla większości autorów rozpraw i kompendiów historycznoli terackich konieczność redukcji lub całkowitej rezygnacji z oceny dzieł literackich przez pryzmat ich cech i wartości artystycznych. Konsekwencją powiązania badań
* Zob. L. Siemieński, Portrety literackie, t. I-IV, Poznań 1865-1875.
9 Zob. E. Dembowski, Piśmiennictwo polskie w zarysie, Poznań 1845 (przedruk: tenże, Pisma, t. IV, Warszawa 1955); M. Żmigrodzka, Edward Dembowski i polska krytyka romantyczna, Warszawa 1957.
10 Zob. J. Majorkiewicz, Historia literatury i krytyka. Literatura polska w rozwinięciu historycznym, Warszawa 1847 (przedruk fragm. H. Markiewicz, Teoria badań literackich w Polsce, t. I, Kraków 1960).
11 Zob. W.A. Maciejowski, Piśmiennictwo polskie od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, t. I-III, Warszawa 1851-1852 (przedruk fragm. H. Markiewicz, jw.).
12 Zob. M. Wiszniewski, jw., s. 21-39. 13 Zob. M. Mochnacki, jw.
14 Zob. S. Goszczyński, Nowa epoka poezji polskiej, „Powszechny Pamiętnik Nauk i Umiejętności” 1835, t. I, z. 1-3.
15 Zob. K.W. Wójcicki, Historia literatury polskiej w zarysach, t. I-IV, Warszawa 1845-1846.
historycznoliterackich i historii polityczno-społecznej narodu była deformacja obra zu poszczególnych epok literackich i jednostronność w opisie dorobku ich pisarzy. Świadomość odrębności badanego materiału literackiego była niewielka, a dodatko wo przytłoczona przez odwołania, tła i liczne konteksty pozaliterackie. Wyjątek sta nowiły zwykle ujęcia gatunkowe, m.in. Józefa Ignacego Kraszewskiego16, Edwarda Dembowskiego'7 i Karola Mecherzyńskiego18, dotyczące romansu, dramatu i historii wymowy politycznej, oraz rozprawy poświęcone biografii i twórczości artystycznej jednego pisarza: portrety literackie lub literacko-psychologiczne, które włączały do robek literacki opisywanego autora w obręb jego życiorysu, analizy osobowości i psy chiki. Poetykę portretów literackich ukształtowała tradycja informacji biobibliogra- ficznej oraz liczne próby jej przełamania i wyjścia poza ramy sprawozdawczości czy podziału: vita plus scripta. Autorami rozpraw prezentujących biografię i twórczość jednego pisarza byli m.in. Brodziński19, Goszczyński20, Kraszewski21 i Siemieński22. Własną koncepcję oglądu literatury, dokonywanego właśnie przez pryzmat ich ja kości artystycznych, stworzył Aleksander Tyszyński, autor teorii szkół poetyckich, sformułowanej głównie w odniesieniu do epoki obejmującej czasy stanisławowskie i współczesność. Podział literatury przyjęty przez badacza opierał się na analizie dzieł literackich traktowanych jako pochodna wielu czynników zewnętrznych, m.in. czasu, przyrody, rasy i warunków klimatycznych, stąd także nazwy szkół: litewska, ukraińska, puławska i krakowska23.
Osiągnięcia i różne teorie metodologiczne pierwszej połowy XIX w. stały się punktem odniesienia dla wszystkich późniejszych sposobów ujmowania procesów historycznoliterackich i podstawowym źródłem wiadomości o prądach i zjawiskach literackich, zwłaszcza przy ocenie epok minionych. Właściwością przejętą od po przedników przez kolejne pokolenia historyków literatury polskiej była tendencja do oznaczania epok literackich według wydarzeń z kalendarza dziejów oświaty i kultury oraz nawyk postrzegania utworów literackich jako swoistego zapisu myśli, poglądów i predyspozycji psychicznych ich autorów. Z pola zainteresowań badaw czych znikła jednak kwestia powiązań między literaturą polską a duchem narodu i Słowiańszczyzny, odrzucono także koncepcję triady heglowskiej i ideę mesjanizmu
16 Zob. J.I. Kraszewski, Przeszłość i przyszłość romansu, „Tygodnik Petersburski” 1838, nr 29-30 (przedruk: Studia literackie, Wilno 1842); tenże, O polskich romansopisarzach, „Wizerunki i Roztrząsania Naukowe” 1836, t. XI (przedruk: tenże, Wybór pism, Oddział 10, Warszawa 1894).
17 Zob. E. Dembowski, O dramacie w dzisiejszym piśmiennictwie polskim, „Rok” 1843, t. VI. 18 Zob. K. Mecherzyński, Historia wymowy w Polsce, t. I-III, Kraków 1856-1860 (t. IV w rękopisie). 19 Zob. m.in. K. Brodziński, O życiu i pismach Franciszka Karpińskiego, „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. X X , 1828 (przedruk: tenże, Pisma rozmaite, Warszawa 1830).
20 Zob. m.in. S. Goszczyński, Poezje Bohdana Zaleskiego, „Demokrata Polski” 1842, t. IV, z. 4. 21 Zob. m.in. J.I. Kraszewski, Nowe studia literackie, t. II, Warszawa 1843 (Jan Kochanowski i Mikołaj
Sęp Szarzyński), por. tenże, Jan Kochanowski, „Kłosy” 1885, nr 1026.
22 Zob. L. Siemieński, jw.
23 Zob. A. Tyszyński, Amerykanka w Polsce, Petersburg 1837. O teorii Tyszyńskiego zob. B. Szotek,
Aleksander Tyszyński a polska filozofia narodowa, Katowice 1985; C. Głombik, Zapomniani krytycy, nieznani filozofowie. Rzecz o Aleksandrze Tyszyńskim i Janie Adamskim, Lublin 1988. Szczegółowy rozbiór wszyst
kich wspomnianych koncepcji historycznoliterackich przedstawia S. Sawicki w pracy Początki syntezy
historycznoliterackiej w Polsce. O sposobach syntetycznego ujmowania literatury w I pot. w. X IX , Warszawa
1969. O rozwoju badań nad historią literatury w epoce romantyzmu i pozytywizmu zob. też R. Skręt,
Historiografia literatury polskiej w X IX stuleciu, Wrocław 1986; J. Kapuścik, W.J. Podgórski, Granice i po granicza. Próba podziału literatury polskiej na okresy. Antologia, Warszawa 1983; K. Cysewski, Z zagadnień literaturoznawstwa polskiego doby pozytywizmu 1860-1914, Słupsk 1986.
głoszoną m.in. przez Adama Mickiewicza. Wzrostowi popularności filozofii pozy tywistycznej towarzyszyły pierwsze próby zastosowania w pracach historycznolite rackich metod analizy naukowej (zwłaszcza w zakresie weryfikacji, porządkowania i interpretacji faktów) oraz ustaleń dotyczących geniuszu jednostki, genezy procesu twórczego i relacji między literaturą a rzeczywistością. Kluczowym postulatem ba dawczym krytyków i badaczy literatury działających po klęsce powstania stycznio wego stało się wezwanie do zachowania obiektywizmu przy prezentacji twórczości literackiej, możliwego do uzyskania dzięki podbudowie faktograficznej i wykorzy staniu ustaleń nauk przyrodniczych. Zmiany objęły aparat pojęciowy stosowany przy refleksji historycznoliterackiej, obok terminów używanych już przez badaczy z pokolenia romantyków, m.in. „epoka”, „szkoła”, „nurt” i „prąd literacki”, pojawiły się pojęcia nowe, wspólne historii literatury i krytyce literackiej, takie jak: „typ”, „przedmiotowość”, „tendencja” i „realizm”, stosowane niejednoznacznie i w rozma itych kontekstach21.
Poglądy estetyczne wyznawców pozytywizmu ukształtowały przede wszystkim metody: Taine’a, rozpowszechniona na ziemiach polskich w latach osiemdziesią tych XIX w.24 25, Brandesa i Ferdynanda Brunetiere’a, twórcy teorii ewolucji gatunków wzorowanej na dokonaniach nauk przyrodniczych. Taine przedstawiał sztukę jako pochodną trzech determinant: środowiska, rasy i momentu historycznego, kształ tujących artystę i jego twórczość zgodnie z prawidłowościami charakterystycznymi dla procesów przyrodniczych, i wskazywał konieczność oddzielenia opisu zjawisk literackich od ich wartościowania. Rozwój narodów był w koncepcji badacza projek cją mentalnych i wrodzonych cech członków społeczeństwa, cech ukształtowanych pod wpływem specyfiki uwarunkowań klimatycznych i doświadczeń plemiennych przenoszonych z pokolenia na pokolenie. Definicja sztuki sformułowana przez fran cuskiego myśliciela ujmowała wytwory artystyczne przez pryzmat m.in. ich pier wiastków zmysłowych, struktury, funkcji mimetycznej i ekspresyjnej lub w pełni indywidualnego obrazu rzeczywistości. Utwór literacki był w świetle teorii historio zoficznej Taine’a dokumentem o wartości poznawczej i etycznej, który wzbogaca wie dzę o przeszłości i psychice narodu i, w konsekwencji, pozwala badaczom dotrzeć do praw rządzących rozwojem cywilizacyjnym ludzkości. Wartość poznawcza literatury stanowiła także w praktyce badawczej autora Filozofii sztuki podstawową zasadę po działu dzieł artystycznych na grupy, ułożone na kształt warstw geologicznych: war stwę mody, typów narodowych, dzieł, które wiążą cechy narodowe z ogólnoludzkimi i tekstów reprezentujących poszczególne okresy historyczne lub ludzkość26. Taine zastosował w refleksji krytycznej i historycznoliterackiej rodzaj ankiety o zasięgu socjologicznym, w której wybrane obiekty zainteresowań badawczych ujmował we dług kryteriów m.in. znaczenia, oryginalności, stopnia odwzorowania przymiotów właściwych epoce i sądu pokoleń, a w powiązaniu z takimi wartościami, jak: prawda,
24 Zob. E. Warzenica-Zalewska, Przełom scjentystyczny w publicystyce warszawskiego „obozu młodych”
(lata 1866-1876), Wroclaw 1978, s. 51-69; E. Paczoska, Krytyka literacka pozytywistów, Wroclaw 1988.
25 Zob. H. Taine, O ideale w sztuce, skreślił S. Brzozowski, Warszawa 1905; tenże, Portrety literackie, przełożył F. Mierzejewski, Warszawa 1873. O recepcji Taine’a w Polsce zob. H. Markiewicz, Polski przygody
estetyki Taine’a, [w:] Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, s. I, pod red. E. Jankowskiego i J. Kul
czyckiej- Saloni, Wrocław-Warszawa 1980 (przedruk: tenże, Prace wybrane, t. IV. Z dziejów polskiej wiedzy
o literaturze, Kraków 1998).
26 Zob. E. Warzenica-Zalewska, jw., s. 66.
harmonia i etyka27. W koncepcji twórcy Filozofii sztuki każda epoka w dziejach roz woju cywilizacyjnego ludzkości istniała jako oddzielna i nieporównywalna z innymi jakość, wymagająca od badaczy osobnego podejścia i odmiennej perspektywy przy prezentacji jej osiągnięć. Filozof wskazywał wprawdzie na możliwości zestawiania różnych dzieł artystycznych, lecz tylko przy zachowaniu bezwzględnej jedności rasy, środowiska i momentu historycznego, w których powstały.
W rozprawach historycznoliterackich doby postyczniowej szczególne miejsce przypadło portretowi literackiemu i ujęciom gatunkowym. Dawną tradycję pisania 0 biografii i twórczości jednego autora wzbogacono jednak o dodatkowe konteksty 1 obszary poszukiwań badawczych. Wzory postaw naukowych czerpano z osiągnięć historii literatury i krytyki europejskiej: Karola Augustyna Sainte-Beuve’a, prekur sora gatunku, Taine’a i Brandesa. Metoda badawcza Sainte-Beuve’a, znana m.in. Siemieńskiemu28, uwrażliwiała autorów portretów literackich na sprawę powiązania dzieła z jego twórcą i epoką historyczną, zachęcała badaczy literatury do tropienia indywidualności portretowanego pisarza oraz rugowania sądów krytycznych na rzecz biografii psychicznej bohatera rozprawy czy tła historyczno-obyczajowego. W po szukiwaniu informacji o naturze i poglądach artysty twórca Poniedziałków sięgał do jego korespondencji, wspomnień i dokumentów rękopiśmiennych, a nawet, w miarę możliwości, relacji ustnych i bezpośrednich świadectw osób współczesnych bohate rowi opracowania. Przedmiotem analizy krytycznej były m.in. przekonania religij ne omawianego pisarza, jego stan majątkowy, tryb życia, słabostki czy upodobania pozaliterackie29. Podobne tendencje pojawiły się w ujęciach portretowych Taine’a, rodaka i następcy Sainte-Beuve’a. Autor Histońi literatury angielskiej wprowadził do portretu literackiego, poza refleksją o zależnościach między autorem i sztuką a jego rasą, środowiskiem i czasem, także praktykę porządkowania materiału biograficzno- -literackiego wokół dominanty psychicznej twórcy oraz zasadę postrzegania bohate rów literackich nie tylko w kategorii płodu wyobraźni artystycznej pisarza, ale i jako przejawu jego charakteru i doświadczeń życiowych30. Dążenie do ukazania szerokie go tła dla twórczości omawianego autora zdominowało również ujęcia portretowe Brandesa. Badacz przedstawiał dokonania pisarza w kontekście jego epoki, sytuacji politycznej czy psychospołecznej i wzbogacił praktykę badawczą o kontekst prądów literackich i historii31. Celem krytyki literackiej było, według Brandesa, pokazanie indywidualności artysty poprzez odtworzenie różnych stanów jego psychiki i cech osobowości.
Popularność portretu literackiego w krytyce i pracach historycznoliterackich powstałych po klęsce powstania styczniowego dowiodła żywotności jego schematu, który wyróżniał rozważania poświęcone biografii artysty oraz fragmenty objaśniają ce jego dzieła: ich tematykę, idee, wątki literackie. W pozytywizmie rys biograficzny wzbogacano o refleksję nad wpływem czynników socjologicznych na indywidualność pisarza, zwłaszcza w okresie jego dzieciństwa, zdobywania wykształcenia i pierw szych doświadczeń życiowych. Utwory literackie bohaterów opracowań naukowych
27 Zob. S. Morawski, Problem wartości i kryteriów w estetyce Taine’a, „Studia Filozoficzne” 1962, z. 2. 28 Zob. S. Sawicki, jw., s. 54-55.
29 Zob. A. Jakubiszyn-Tatarkiewiczowa, Metoda krytyczna Sainte-Beuve’a, [w:] K.A. Sainte-Beuve,
Wybór pism krytycznoliterackich, Wroclaw 1957, s. LII-LIX.
30 Zob. E. Warzenica-Zalewska, jw., s. 59. 31 Zob. E. Paczoska, jw., s. 121.
ukazywano przez pryzmat uwarunkowań geograficznych, historycznych i psycho fizycznych. Portret literacki funkcjonował również niesamodzielnie, włączony w obręb innych gatunków krytycznych: recenzji, listu o literaturze, monografii32.
Rozprawy o literaturze staropolskiej
Działalność naukowa Bełcikowskiego zapisała się w badaniach nad dziejami literatury polskiej w postaci tekstów poświęconych dziełom i autorom różnych epok i prądów literackich. Pisarz nie stworzył jednak własnej, oryginalnej koncepcji pe- riodyzacji dziejów piśmiennictwa polskiego, nie pokusił się też o jedno, syntetyczne ujęcie dorobku literackiego epok minionych i współczesności. Stanowisko krytyka wobec kwestii podziału wytworów twórczości literackiej na okresy i relacji między literaturą, kulturą, oświatą czy historią ulegało zresztą modyfikacjom, uwarunkowa nym m.in. czynnikami zewnętrznymi, zwłaszcza rozwojem nauk humanistycznych i estetyki. W wystąpieniu Bełcikowskiego, inaugurującym serię prelekcji publicz nych w Szkole Głównej, pobrzmiewały jeszcze echa koncepcji periodyzacyjnych wypracowanych w pierwszej połowie XIX w.: historia literatury polskiej była dla młodego prelegenta zapisem ducha narodu i ważnym ogniwem procesu kształto wania się samoświadomości narodowej, czas romantyzmu zapoczątkował, zdaniem wykładowcy, nową erę w dziejach piśmiennictwa polskiego, cezurami epok literac kich stały się fakty znane z historii oświaty i polityki państwa polskiego33. Podobne wątki pojawiły się też w następnych wykładach badacza podzielonych wprawdzie, jak wynika ze wspomnień Chlebowskiego, na cztery cykle tematyczne, utworzone na podstawie kryterium gatunkowego: epikę, satyrę, sielankę i lirykę, bez większych jednak konsekwencji dla specyfiki poszukiwań badawczych podjętych przez wykła dowcę i jego sposobu analizy poszczególnych epok, utworów i zjawisk literackich34. Pewną nonszalancję wobec kwestii periodyzacji dziejów piśmiennictwa polskiego ujawnił Bełcikowski również wiele lat później, podczas przygotowań do wydania Ze studiów nad literaturą polską. Badacz zamieścił w książce prawdopodobnie nie zmieniony tekst prelekcji inaugurującej jego wykłady w Szkole Głównej, lecz pozo stałe prace włączone do tomu uporządkował według podziału na kolejne stulecia35. Problem periodyzacji historii literatury polskiej nie stanowił widocznie według po ety sprawy godnej głębszych badań czy spekulacji, podobne tendencje pojawiły się
32 Zob. M. Głowiński, Portret literacki, [w:] tenże, Ekspresja i empatia. Studia o młodopolskiej krytyce
literackiej, Kraków 1997, s. 128-141.
33 Zob. A. Bełcikowski, O znaczeniu historii literatury i rzut oka na całość naszego piśmiennictwa.
Prelekcja wstępna miana d. 22 listopada 1866 r. w Szkole Głównej Warszawskiej, [w:] tenże, Ze studiów nad literaturą polską, Warszawa 1886, s. 1-11.
34 Zob. [B. Chlebowski], Adam Bełcikowski, [w:] tenże, Szkoła Główna Warszawska (1862-1869), t. I: Wydział Filozoficzno-Historyczny, Kraków 1900, s. 220.
33 Notatki Bełcikowskiego do zajęć w Szkole Głównej zob. Adam Bełcikowski, Notaty do wy kładów o literaturze polskiej. Poezja wie[ku] 17., BOss., rkps sygn. 12635/1; tenże, Notaty do wykła dów o literaturze polskiej XVII-XVIII w., BOss., rkps sygn. 12636/11 (tutaj także Program dla Szkoły Głównej pisany); tenże, Wyciągi z literatury wieku 16-18, BOss. 12637/1 (brak jednak szkicu prelekcji wstępnej).
zresztą w wielu innych pracach historyczno-literackich doby postyczniowej36, a wy nikały głównie z nobilitacji ujęć poświęconych jednemu pisarzowi, które na jakiś czas wyparły gatunki syntetyzujące i usunęły z pola refleksji badawczej problemy dotyczące całości literatury.
Koncepcja periodyzacyjna przyjęta przez poetę na potrzeby prelekcji w Szkole Głównej wiązała wiedzę o historii piśmiennictwa europejskiego z historią polityczną państw i narodów. Bełcikowski potraktował literaturę jako świadectwo umysłowości oraz idei okresów lub generacji literackich i zaakcentował potrzebę badania różnych zabytków piśmiennictwa polskiego, m.in. z zakresu wymowy i filozofii. Zadaniem historii literatury było, w opinii badacza, odkrywanie faktów z historii duchowości narodowej oraz wyjaśnianie ich przyczyn, przebiegu i charakteru. Wartość źródłową miały jednak dla Bełcikowskiego tylko utwory oryginalne, odbijające ducha narodu i wolne od naleciałości pozanarodowych. Ogląd dzieł literackich powinien też, we dług poety, uwzględniać prawa postępu dziejowego oraz dynamikę rozwoju państw i społeczeństw. Dzieje literatury polskiej były w ujęciu autora Patriarchy pasmem powolnego, trwającego przez stulecia procesu jej usamodzielniania się i docierania do pokładów ducha narodowego. W periodyzacji i charakterystyce poszczególnych okresów literackich ułożonej przez prelegenta kluczową rolę odgrywało pytanie o ich oryginalność i udział w rozwoju samoświadomości i myśli narodowej. Spojrzenie na literaturę przez pryzmat jej związków z życiem narodu skłoniło Bełcikowskiego do przyjęcia romantycznej tezy o dwóch różnych cyklach periodyzacyjnych: bardziej lub mniej kosmopolitycznych wiekach twórczości przedromantycznej i powrotu do dziedzictwa literatury ludowej, który stał się faktem dopiero w pierwszej połowie XIX w. Epoka piastowska była dla wykładowcy świadectwem nagłej ekspansji kultu ry chrześcijańskiej, przychodzącej z zewnątrz przede wszystkim za sprawą duchow nych i misjonarzy-cudzoziemców, to im też zawdzięczała literatura polska powstanie pierwszych utworów literackich, m.in. pieśni religijnych, żywotów, kronik i prze kładów Pisma Świętego. Religia chrześcijańska wniosła jednak do polskiej kultury i twórczości literackiej pierwiastek obcy, daleki od duchowości narodowej, którego pojawienie się doprowadziło w miarę upływu czasu do wyparcia z obszaru spuścizny i tożsamości polskiej znacznie słabszych płodów literatury i sztuki przedchrześcijań skiej. Pierwsze, nieśmiałe próby wzrostu samoświadomości narodowej pojawiły się już w epoce Kazimierza Wielkiego. Rozwój naukowości, zwłaszcza dzięki Akademii Krakowskiej, i późniejsza działalność m.in. Długosza i Kopernika, prowadziły na ród polski ku wiedzy oraz poznaniu własnych przymiotów duchowych i podnosiły ogólny poziom jego umysłowości i piśmiennictwa. Wyzwolenie literatury z więzów języka łacińskiego, teologii i scholastyki średniowiecznej nastąpiło w epoce odrodze nia i walk reformacyjnych. W XVI w. odżyła fascynacja starożytnością, jej estetyką i filozofią. Literatura renesansowa i reformacyjna uprawiana przez przedstawicieli różnych klas, stanów i kościołów stała się wyrazicielką ich poglądów, przeżyć i men talności. W piśmiennictwie epoki pojawił się język polski, umożliwiający poetom
J6 Zasadę sekularnego podziału historii literatury polskiej na kolejne okresy literackie stosował rów