STUDIUM SOCJOPEDAGOGICZNE - WARMIŃSKO-MAZURSKI KWARTALNIK NAUKOWY

Zainteresowanie problemem starości staje się obecnie wielokontekstowym i in-terdyscyplinarnym zjawiskiem . Konfrontacja stanowisk medycznego, społecznego i humanistycznego z wyznacznikami rozwijającej się od niedawna gerontologii po-kazuje różnorodność – czasem skrajność – oblicza starości . Ten fragment ludzkiej rzeczywistości potrafi być przepełniony humanitarną opiekuńczością, tolerancją i troskliwością, ale też skrywać dramat ludzkiej samotności, bezradności i cierpie-nia . Specyfikę tej różnorodności definiuje i bada Danuta Krzysztofiak w publikacji zatytułowanej „Oblicza starości w perspektywie lokalnej – studium socjopedago-giczne” . Danuta Krzysztofiak jako doktor nauk społecznych w zakresie pedagogiki i pracownik naukowo-dydaktyczny jest autorką wielu artykułów z obszaru pedago-giki społecznej, pracy socjalnej oraz gerontologii . Podejmowana przez nią proble-matyka badawcza obejmuje zagadnienia organizacji i funkcjonowania instytucjo-nalnych oraz nieformalnych sieci wsparcia człowieka w obliczu trudnych sytuacji życiowych, ujawniających się w finalnym okresie egzystencji . We wspomnianej pu-blikacji Danuta Krzysztofiak poprzez postawienie pytań: „jaka jest starość?, dlacze-go taka?, jaka może być a jaka powinna?”, analizuje sprawy fundamentalne i ważne nie tylko dla człowieka starszego . Poprzez ujęcie ogólnospołeczne podkreśla

zna-Danuta Krzysztofiak

Oblicza starości w perspektywie lokalnej – studium socjopedagogiczne

Oficyna Wydawnicza „Impuls”

Wydanie I Kraków 2016 Format B5 str . 262

Oprawa miękka, klejona, folia matowa ISBN 978 – 83 – 8095 – 103 – 7

czącą rolę polityki senioralnej, która – jak stwierdza autorka – „zapewni stabilność egzystencjalną sześciu milionom polskich seniorów oraz pozostałym pokoleniom – tym «jeszcze nie starym»” . Zwraca także uwagę na współzależność potrzeb osób starszych od tego, jaki etap starości reprezentują i w jakim środowisku rodzinnym ze swoją starością przychodzi im się mierzyć . Książka Danuty Krzysztofiak „Obli-cza starości w perspektywie lokalnej – studium socjopedagogiczne” podzielona jest na cztery rozdziały, które najogólniej mówiąc dotyczą jakości życia osób starszych i jego wspomagania, a w części badawczej przełożenia tej problematyki na konkret-ny region Polski – powiat średzki .

Pierwszy rozdział zatytułowany „Wokół problematyki jakości życia osób star-szych” rozpoczyna się próbą zdefiniowania i przybliżenia, czym jest starość z psy-chologicznego i socjologicznego punktu widzenia . Powołując się na teorie specjali-stów tych dziedzin – m .in . Jana Szczepańskiego, Jerzego Piotrowskiego czy Piotra Błędowskiego – autorka przytacza trzy podstawowe definicje starzenia się . Z bio-logicznego punktu widzenia jest to proces zmian zachodzących w ustroju w ciągu całego życia, przejawiający się, wraz z upływem późniejszych lat, osłabieniem funk-cji poszczególnych organów, co prowadzi ostatecznie do śmierci . W ujęciu psycho-logicznym starzenie to zespół zmian zachodzących w strukturze i funkcjonowaniu organizmu oraz w procesach przystosowawczych jednostki . Trzecia definicja starze-nia się uwzględstarze-nia jego socjologiczny aspekt i określa go jako proces uformowany przez społeczeństwo oraz w obrębie określonych struktur społecznych, w zależności od poziomu dochodów, wykształcenia, miejsca zamieszkania lub typu rodziny . Ge-rontolodzy, korzystając z dorobku wielu dyscyplin z dziedziny biologii, medycyny, demografii, socjologii, pedagogiki, psychologii, podkreślają konieczność odrębnego ujmowania starzenia się oraz starości . Owszem, są to pojęcia ściśle ze sobą związa-ne, jednak nietożsame . Starzenie traktować należy jako proces, podkreślając jego dynamiczny i wieloaspektowy charakter, nierozerwalnie zaś z nim związaną starość – jako fazę życia człowieka będącą efektem tego procesu . Należy przy tym podkre-ślić, że nie istnieją dwa organizmy, u których starzenie się będzie przebiegało w taki sam sposób i w takim samym tempie . Nawet granice tego etapu nie są sprawą oczy-wistą . Gerontolodzy dowodzą, że specyfika tej fazy zależy zarówno od czynników wewnątrzustrojowych, jak i zewnątrzustrojowych . Danuta Krzysztofiak, powołując się na rozważania Astrid Tokaj, przyjmuje, że najbardziej powszechnym sposobem służącym określeniu kto już, a kto jeszcze nie jest człowiekiem starym, jest kryte-rium metrykalne . Na tej podstawie za osobę starszą gerontolodzy uznają najczęściej człowieka, który osiągnął wiek 60 lat – w wypadku mieszkańców Europy – i 65 lat w odniesieniu do seniorów zamieszkujących Stany Zjednoczone . W tym wieku dochodzi do kumulacji zjawisk fizycznych, psychicznych oraz społecznych, które są właściwe starości . Jak jednak podkreśla autorka – ponownie powołując się na opinię Tokaj – dzięki postępowi współczesnej medycyny moment nadejścia tych zmian ulega systematycznemu przesuwaniu się w czasie .

Obecnie na uznanie kogoś za osobę starą oprócz wieku wpływa także starość za-wodowa . Danuta Krzysztofiak przytacza definicję Jerzego Modrzewskiego, według której osiągnięcie wieku emerytalnego i wynikająca z tego dobrowolna rezygnacja lub utrata roli zawodowej oraz zasilenie grupy społeczno-zawodowej emerytów po-woduje skategoryzowanie ich jako ludzi starych . Ważna grupa teorii wyjaśniających proces starzenia się wynika z aspektu biologicznego, a w szczególności z uwzględ-nienia procesu cytologiczno-histopatologicznego, biochemicznego i hormonalnego . Żadna jednak z powyższych teorii starzenia się, powstałych na gruncie biologii, nie stanowi jednoznacznej i całkowicie pewnej odpowiedzi na pytanie o czynniki warun-kujące wystąpienie oraz przebieg omawianego procesu .

W dalszej części rozdziału pierwszego Danuta Krzysztofiak przybliża tematykę starzenia się i starości z perspektywy koncepcji gerontologicznych oraz czynników nierozerwalnie z nimi związanych . Jakość życia i pomyślne starzenie się korespon-dują bowiem z sytuacją życiową seniorów, ich funkcjonowaniem w wymiarze makro-społecznym – tu autorka mówi o skrajnych sytuacjach prestiżu lub wykluczenia – oraz oczekiwaniami, jakie stawiają sobie seniorzy i ich najbliżsi na tym etapie życia . Przed seniorem stają charakterystyczne dla fazy finalnej życia zadania rozwojowe, wśród których psychologowie proponują wyróżnić: pogodzenie się z nieuchronno-ścią starzenia, zaakceptowanie własnej zależności, pogodzenie się z obniżeniem sprawności fizycznej i odwrócenie uwagi od problemów własnego ciała na rzecz twórczości i odnajdowania przyjemności w kontaktach z innymi ludźmi, panowa-nie nad własnym umysłem i utrzymywapanowa-nie go w sprawności po to, by kontrolować i hamować proces starzenia się, ale także zaakceptować śmierć . Autorka powołuje się tutaj na opinię Celiny Timoszczyk-Tomczak oraz Joanny Staręgi-Piasek, dla któ-rych adaptacja starości umożliwia przyjęcie konstruktywnej postawy wobec tego okresu życia . Podsumowaniem rozważań jest końcowy dla tego rozdziału wniosek, że przystosowanie się do starości, a także sposób jej przeżywania warunkowany jest przez szereg czynników osobowych i środowiskowych . Ciekawostką staje się tutaj przytoczenie myśli Zygmunta Freuda i Eliasza Miecznikowa . Według sławnego w dziedzinie psychoanalizy filozofa człowiek, aby złagodzić wszelkie lęki, w tym także ten przed śmiercią, stosuje mechanizmy obronne . Mogą one przybierać formę ucieczki polegającej na cofaniu się do wcześniejszych etapów rozwoju, określanej naukowo jako regresja lub formę przeciwstawną – opierającą się na zaprzeczeniu, czyli wypieraniu ze świadomości myśli o śmierci i jednoczesnym udowadnianiu, że ta kwestia jest odległa, a wręcz, że człowieka nie dotyczy . Pogląd biologa Mieczni-kowa sugeruje, że osoby starsze częściej niż młodsze snują refleksję na temat kwe-stii ostatecznych . Różnicuje jednak ludzkie podejście do śmierci twierdząc, że: „Po długim i zdrowym życiu nadchodzi moment takiego pragnienia śmierci, jakim jest senność pojawiająca się po długim i dobrze przepracowanym dniu” . Jednocześnie wyraża opinię, że człowiek boi się śmierci tylko dlatego, że wskutek różnych chorób żyje za krótko i nie dożywa momentu pojawienia się „instynktu śmierci” .

Rozdział drugi publikacji Danuty Krzysztofiak pt . „Oblicza starości w perspek-tywie lokalnej – studium socjopedagogiczne” uzupełnia wcześniejsze rozważania na temat starzenia i starości o kontekst społeczny . Opieka, pomoc, wsparcie – to terminy, które zostały tutaj obszernie i wielokontekstowo wyjaśnione . Podmiotem stają się wyznaczniki pedagogiki społecznej, która stara się wypracować optymalne sposoby takiej organizacji przestrzeni życia człowieka – w tym starego – aby jego po-trzeby mogły zostać zaspokojone . Służą temu właśnie opieka międzyludzka, pomoc i wsparcie społeczne, zaliczane do podstawowych form działania humanitarnego . Autorka zwraca jednak uwagę na warunkowość tych postaw, powołując się przy tym na opinię Władysława Dykcika wyjaśniającego, że opieka to nie warunki ani też określone funkcje, nie pomoc, lecz działalność, której w istocie nie wyznaczają potrzeby podopiecznego w ogóle, ale jego podstawowa cecha, to jest określona nie-zdolność do samodzielnego zaspokajania i regulowania tych potrzeb . Teoria ta zo-staje skonfrontowana z poglądami Jerzego Materne’a . Uzupełnieniem rozważań jest podkreślenie, że opieka jako zjawisko zapewnienia odpowiednich warunków życia ludzi powinna cechować się życiową niezbędnością, konkretnością, polimorfizmem, uspołecznieniem, uniwersalizmem i profesjonalizmem .

Następnej konfrontacji teoretycznej Danuta Krzysztofiak poddaje pojęcie po-mocy . Jednoznaczne zdefiniowanie tej formy działania jest o tyle trudne, że każdy z teoretyków – a padają tu nazwiska Ewy Wysockiej i Mikołaja Winiarskiego – przyj-muje inne kryterium . Przykładowo, wyznacznikiem staje się tutaj źródło pomocy – które może być rodzinne, sąsiedzkie, instytucjonalne – lub czynnik socjalizacyjny, czy też różnorodność klasyfikacji tej pomocy dzieląc ją na doraźną, długotrwałą, prewencyjno-profilaktyczną i optymalizacyjną . Rodzina jako naturalne środowisko życia i rozwoju ma dla człowieka w każdym wieku olbrzymie znaczenie . To właśnie na rodzinie – większości Polaków – spoczywa powinność sprawowania opieki nad najstarszym pokoleniem . W kontekście zagadnień związanych z istotą rodzinnego wsparcia szczególnie ważna jest kwestia podejmowania opieki nad chorą czy niepeł-nosprawną osobą starszą . To członkowie rodziny stają się najczęściej pierwszymi i – nierzadko – jedynymi opiekunami seniora . Merytorycznie pomocne staje się na tym etapie rozważań przywołanie z publikacji Ewy Wysockiej tabelarycznego zesta-wienia różnic między relacją pomocy a relacją opieki .

Kolejne, poruszane w tym rozdziale zagadnienie, to – pozornie synonimiczne – pojęcie wsparcia, które zawiera w swej definicji ujęcie ogólnospołeczne . Autorka kierując się teorią Johna Barnesa przywołuje definicję, w której wsparcie odnosi się do terminu sieci społecznej jako określenie aktualnie istniejących relacji i więzi spo-łecznych . Wsparcie społeczne, będące zarówno pewnym rodzajem altruistycznego działania, jak i relacji społecznej, jednostka może uzyskać z trzech źródeł: osobiste-go, formalnego oraz profesjonalnego . Najważniejsza jednak w tym wszystkim jest – według „dawców” – skuteczność, wyrażająca się w sprawnym pokonaniu trudności oraz wzmocnieniu jednostki poprzez wyposażenie jej w umiejętności radzenia sobie

z problemami życia codziennego . Dalszą część rozdziału autorka poświęca sprecy-zowaniu, na czym polega we wspomnianej wyżej sieci funkcja rodziny, instytucji publicznych, sektora pozarządowego, a także podmiotów prywatnych . Angażując się we wszelkie rodzaje pomocy i współpracy z placówkami pomocowymi trzeba mieć na uwadze możliwości, z których warto i należy skorzystać, ale jednocześnie pamiętać o granicach, które są niewielkie między pomocą i wsparciem a altruizmem i filantropią . Na to również w końcowej części tego rozdziału zwróciła uwagę autor-ka . Powołała się przy tym na ewolucję procesu opieki nad osobami starszymi . O ile sytuacja ludzi starszych w XVI czy XVII wieku pozostawała zróżnicowana w zależ-ności od stanu majątku człowieka starego, to XVII-wieczni starcy pozostający bez rodziny i źródła utrzymania wpisywali się na rozległą i bliżej nieokreśloną kategorię podopiecznych szpitali prowadzonych najczęściej przez zakony . W dalszych eta-pach teoretyzowania nad ewolucją form pomocowych wobec ludzi starszych autor-ka dochodzi do daty 22 lipca 1952 roku, kiedy zostały określone w Konstytucji PRL funkcje socjalne państwa socjalistycznego . Działania pomocowe na rzecz osób star-szych w Polsce realizowane są w ramach czterech głównych podsystemów: niefor-malnego, publicznego, ochotniczego oraz rynkowego . Uruchomienie ich zasobów w procesie wsparcia powinno przebiegać według określonej kolejności . Zasadniczo mowa jest o zasadzie pomocniczości nadającej pierwszeństwo pomocy nieformalnej nad pomocą publiczną oraz dostosowaniu formy i zakresu udzielanego wsparcia do aktualnych potrzeb osób starszych .

Podobnie jak formy opieki i pomocy ewaluowały jeśli chodzi o podmiot odpo-wiedzialny za ich świadczenie, tak również rozwijał się zakres dostępnych świadczeń oraz motywy ich udzielania . Obecnie istnieją wyraźne perspektywy rozwoju pol-skiego rynku usług opiekuńczych w postaci korzystania z całodobowych placówek opieki – szczególnie prywatnych . Niestety, niesie to za sobą negatywne stereoty-py, że decyzja o zamieszkaniu w placówce opiekuńczej jest niełatwym wyzwaniem . Adaptacja do życia w nowym środowisku psychospołecznym, niezależnie od tego, jak dobre i komfortowe będą warunki sanitarno-techniczne nowego „domu”, zawsze stanowić będzie dla osoby starszej wyzwanie .

Powyższe teoretyczne rozważania stały się wykładnią części badawczej książki Danuty Krzysztofiak w rozdziale trzecim . Autorka podkreśla, że w badaniach geron-tologicznych przyjmuje się przesłanki społeczne, które pozwalają osiągnąć efekty zarówno poznawcze, jak i praktyczne . Wzbogacenie wiedzy o specyfice starzenia się i jakości życia ludzi starszych służyć ma celom praktycznym – czyli przekształceniu tej wiedzy na rzeczywistość przyjazną seniorom, ulepszone środowisko z innowacyj-nymi formami wspomagania . Przyjęciu zarysowanej powyżej koncepcji towarzyszy-ło przeświadczenie, że ilościowe i jakościowe dane na temat wyznaczników jakości egzystencji seniorów w poszczególnych wymiarach – biologicznym, materialnym, społecznym, kulturowym i psychicznym – ukazane na tle i w powiązaniu z prze-biegiem ich biografii, ujawnione przez nich potrzeby oraz dostępne środowiskowo

rozwiązania podejmowane w celu ich zaspokajania, stworzą w miarę pełny obraz sytuacji życiowej ludzi starych . Dlatego w dociekaniach badawczych autorka oparła się na koncepcjach pozytywistycznych: aksjologiczno-humanistycznej oraz herme-neutycznej, podejmując próbę łączenia jednej z drugą w obszarach obserwacji fak-tów, indukcji hipotetycznej i weryfikacji doświadczalnej .

W odniesieniu do przedstawionych celów badań autorka sformułowała ogólny problem: Jak przedstawia się sytuacja życiowa ludzi starszych o rozmaitych rodza-jach i zakresach potrzeb, zamieszkujących współczesne, zróżnicowane demograficz-nie, kulturowo, cywilizacyjnie wiejskie oraz miejskie mikroprzestrzenie egzystencjal-ne centralegzystencjal-nej części województwa wielkopolskiego i na ile wyznaczyły ją przebiegi ich biografii społecznych, czynniki sytuacji materialnej, zdrowotnej, społecznej, kul-turowej, subiektywne podejście do procesu starzenia się i własnej starości, a także funkcjonowanie sieci wsparcia w środowisku życia badanych i poza nim, a w kon-sekwencji, jeśli owa sieć zapewnienia właściwych warunków egzystencji seniorów ujawni jakieś niedomogi, to w jakim kierunku należałoby je optymalizować . Danuta Krzysztofiak na tym etapie rozważań prezentuje przejrzystą i merytorycznie boga-tą tabelę wskaźników definicyjnych kategorii globalnej zmiennej zależnej, według której odczytuje się sytuację życiową osób starszych w badanym rejonie Wielko-polski . Wskaźnikami zmiennych służących uzupełnieniu tej tabeli były odpowiedzi osób starszych na pytania zadawane w wywiadzie kwestionariuszowym oraz biogra-ficzno-narracyjnym, treści pozyskane w wyniku rozmów z pracownikami lokalnych instytucji i organizacji wspomagających seniorów, a także fakty zaobserwowane w trakcie rozpoznawania środowiska badanego rejonu . Badania zrealizowano na przestrzeni lat 2011 – 2012 w miejsko-wiejskim rejonie Wielkopolski usytuowanym na terenie powiatu średzkiego .

Rozdział czwarty książki Danuty Krzysztofiak, zatytułowany „Diagnoza sytu-acji życiowej starszych mieszkańców badanego rejonu”, jest efektem analizy treści uzyskanych w wyniku przeprowadzonych badań socjologicznych oraz wniosków opracowanych na ich podstawie . Poszczególne podrozdziały stanowią wstępne podsumowanie zagadnień zawartych w badaniach . Mowa jest o specyfice miejsko--wiejskiego rejonu powiatu średzkiego jako przestrzeni życia seniorów oraz charak-terystycznych cechach społeczno-demograficznych respondentów . Autorka opisuje wspomniany rejon badawczy pod kątem funkcjonalności społeczno-instytucjonalnej w odniesieniu do życia i potrzeb ludzi starszych . Scharakteryzowała placówki, insty-tucje i ośrodki tworzące system wspomagania egzystencji starszych mieszkańców rejonu . Tabelarycznie przedstawiła także cechy społeczno-demograficzne badanych seniorów – czyli płeć, wiek, typ środowiska zamieszkania, stan cywilny, wykształce-nie, wykonywany wcześniej zawód .

W dalszej części diagnostyki w rozdziale czwartym Danuta Krzysztofiak pre-zentuje wyniki badań uwzględniające aspekt egzystencjalny badanych – ich funk-cjonowanie w określonej kondycji zdrowotnej, socjalno-bytowej, integrację lub

wykluczenie społeczne czy rodzinne, negację lub akceptację przeżywanej starości . Zachowanie dobrego zdrowia oraz sprawności w podeszłym wieku to nie tylko kwe-stia uwarunkowań genetycznych . Kondycja psychofizyczna człowieka starszego jest również uzależniona od podejmowanych przez niego zachowań wpisujących się w realizowany styl życia oraz warunków egzystencjalnych związanych ściśle z jako-ścią środowiska, w którym przebywa . Autorka przy okazji prezentowania wyników nadmienia, że na kondycję psychofizyczną ludzi w podeszłym wieku wpływają także zachowania prozdrowotne oraz profilaktyka zależna niestety od dostępu do opieki medycznej i środków finansowych . Poruszony został również aspekt współuczestni-czenia w życiu społecznym czy rodzinnym . Każdy człowiek odczuwa potrzebę utrzy-mywania kontaktów z innymi osobami, bowiem to właśnie „bycie z ludźmi i wśród ludzi” sprawia, że możliwe staje się zaspokojenie wielu potrzeb psychospołecznych ludzi starszych . Analiza wyników badań w obrębie tego zagadnienia doprowadziła do opracowania odrębnego podrozdziału zatytułowanego „Osoby w podeszłym wie-ku jako członkowie małych ojczyzn” . Autorka wskazuje tutaj takie elementy funkcjo-nowania seniorów, jak charakter relacji sąsiedzkich, rola i funkcja jaką osoba starsza pełni w obszarze tej grupy, a także to, czy uczestnictwo w danej grupie jest dobro-wolne i bezinteresowne . Na zakończenie tego etapu autorka stwierdza, że codzienne obserwacje rzeczywistości społecznej uwidaczniają stopniowo rosnącą aktywność i obecność seniorów w przestrzeni publicznej .

Kolejna część rozdziału czwartego konkretyzuje wyniki badań uwzględniając doświadczanie starości przez pryzmat wybranych biografii . Tabelaryczne zestawie-nia ukazują dane liczbowe w odniesieniu do badanej grupy, w której okres życia jest lub był związany z zamieszkiwaniem w obecnym środowisku . Tutaj także po-przez badania narracyjne opisane są przykłady najszczęśliwszych i najtrudniejszych okresów w życiu badanych . W przeważającej części były to wspomnienia z dzieciń-stwa, młodości związanej z okresem narzeczeństwa oraz wczesnego okresu pożycia małżeńskiego, obfitującego w wielki emocjonalny i fizyczny potencjał życiowy . Ich uzupełnieniem było równoległe uzyskanie wykształcenia, podjęcie pierwszej pracy zawodowej, wczesne macierzyństwo czy wdowieństwo . Przeżycia te w ambiwalent-ny sposób wpłynęły na przyszłość osób starszych – a w konsekwencji na ich wypo-wiedzi podczas badań . Skrajności odpowypo-wiedzi przełożyły się na skrajność wniosków . Ciekawym i wartościowym merytorycznie elementem rozważań stają się osobiste zwierzenia starszych osób mówiących o relacjach w związku małżeńskim, stosun-kach z dziećmi, sąsiadami, bliższą i dalszą rodziną, relacjach w pracy, a nawet tych etapach życia, kiedy doświadczone są odejściem najbliższej osoby w wyniku rozwo-du czy śmierci oraz związaną z tym samotnością .

Narracyjny charakter tej części rozważań umożliwił autorce wyznaczyć efekty działań wspomagających, świadczonych seniorom przez instytucje wspierające roz-wój i aktywność . Znaczące w tej kwestii stało się podsumowanie rozdziału – wska-zanie propozycji, które w ramach potrzeby przeprowadzenia konkretnych działań

środowiskowych na rzecz poprawy jakości życia starszych mieszkańców rejonu czę-ści województwa wielkopolskiego przełożą się na uzupełnienie ich niedogodnoczę-ści i niedostatków . Prezentowane analizy akcentują rolę wspomagania egzystencji osób w okresie późnej dorosłości w zakresie kształtowania starości godnej, na miarę po-trzeb i stwarzającej możliwości dalszego rozwoju . Zakończenie publikacji zatytuło-wane „W stronę optymalizacji położenia egzystencjalnego ludzi starszych w środo-wisku ich życia” finalizuje kierunek rozważań . Autorka podsumowuje zrealizowane cele, wyjaśnia skuteczność poszczególnych etapów badań i ich wpływ na wyjaśnienie przyjętej hipotezy, że choć osoby starsze zamieszkujące wiejskie i miejskie mikro-przestrzenie egzystencjalne rejonu przeżywają tę samą, finalną fazę biografii, to jed-nak okoliczności i warunki jej doświadczania są zróżnicowane . Podkreśla przy tym, że przeprowadzone przez nią badania nie wyczerpują problematyki podejmowanego zagadnienia, a jedynie stanowią pewną propozycję zobrazowania kluczowych ele-mentów decydujących o stabilności położenia egzystencjalnego, a także próbę uka-zania jego zróżnicowania ze względu na określone cechy społeczno-demograficzne, biograficzne seniorów, jak i cechy środowisk lokalnych, w których żyją . Na tym tle Danuta Krzysztofiak zaznacza także potrzebę prowadzenia badań gerontologicz-nych, wyniki których służyłyby rozpoznawaniu problemów i trosk dnia codziennego seniorów w ich mikroprzestrzeniach egzystencjalnych, a także efektywnemu progra-mowaniu przedsięwzięć mających na celu podnoszenie jakości ich życia .

W dokumencie WARMIŃSKO-MAZURSKI KWARTALNIK NAUKOWY (Stron 107-120)