Bezpieczeństwo jest kategorią nierozłącznie związaną z rozwojem społecznym człowieka i dotyczy również tworzonych przez niego instytucji. W pierwotnym znaczeniu bezpieczeństwo miało wymiar indywidualny i wiązało się bezpośred-nio z organizatorem własnego bezpieczeństwa, czyli człowiekiem. Organizowanie bezpieczeństwa dotyczyło środowiska naturalnego, w którym funkcjonował czło-wiek, i skupiało się na zapewnieniu przetrwania podmiotu bezpieczeństwa w sen-sie biologicznym. Wraz z uspołecznieniem się człowieka i stworzeniem przez niego różnych struktur społecznych bezpieczeństwo zaczęło odnosić się do organizacji, w których funkcjonował. Zatem uspołecznienie się człowieka oraz rozwój cywiliza-cyjny spowodowały, że skupiano się na organizowaniu bezpieczeństwa człowieko-wi i jego instytucjom. Pierwotny wymiar bezpieczeństwa człoczłowieko-wieka kształtował się poprzez genetycznie zakodowane dążenie do przetrwania gatunku. Nie możemy temu wymiarowi przypisać cech zorganizowanego działania, ponieważ było to za-chowanie instynktowne.
Formowanie się struktur rodowych, plemiennych i podstaw państwa nadaje bezpieczeństwu szerszy kontekst, ponieważ dotyczy dużej liczby ludzi funkcjonują-cych w określonych organizacjach. Idea państwa jako suwerena dbającego o swych obywateli spowodowała, że ów suweren stał się naczelnym podmiotem i przed-miotem zainteresowania bezpieczeństwa. Podmiot społeczny zszedł na plan dalszy, ale efekty organizowanego bezpieczeństwa dotyczyły przede wszystkim jego. Stąd bezpieczeństwo państwa stało się jedną z ważniejszych kategorii społecznych i cy-wilizacyjnych, z których człowiek – jako badacz oraz organizator życia społecznego – uczynił przedmiot poznania naukowego. Nauki o bezpieczeństwie obejmują ca-łokształt problemów bezpieczeństwa w wymiarze pozamilitarnym1. Jeżeli to okre-ślenie przyjąć jako istotę nauk o bezpieczeństwie, to do ich obszaru zainteresowania powinny należeć sektory polityczny, ekonomiczny, ekologiczny, społeczny i kultu-rowy2. W ujęciu narodowym według sektorów bezpieczeństwa obiektem badań powinno być bezpieczeństwo zewnętrzne, wewnętrzne, obywatelskie, społeczne,
1 Por. S. Zajas, Nauki wojskowe a nauki o bezpieczeństwie i obronności [w:] Metodologia bezpie-czeństwa narodowego, Tom I, P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda (red. nauk.), Wyd. AON, Warszawa 2010, s. 14.
2 Por. S. Dębski, B. Górska-Winter (red. nauk.), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego pań-stwa, Wyd. PISM, Warszawa 2003, s. 22–25.
Podstawy badań nad bezpieczeństwem 29 ekonomiczne, ekologiczne, informacyjne i telekomunikacyjne3. Lista nie jest peł-na, ale obejmuje sektory głównych instytucji administracji rządowej.
,VWRWDQDXNREH]SLHF]HĔVWZLH
Pytanie, czym jest nauka i jaka jest jej klasyfikacja, nie jest rozstrzygnięte. Wy-jaśnienia wymaga słowo „nauka”, a przede wszystkim zidentyfikowanie jej cech charakterystycznych, które decydują o tym, że pewne zachowania postrzegamy jako naukę dotyczącą budowania wiedzy, natomiast inne – nie. „Nauka jest to określona i specjalna działalność ludzi w celu poznania obiektywnej prawdy o rze-czywistości, zaspokojenia ludzkich potrzeb poznawczych i polepszenia działań praktycznych ludzi; działalność ujawniająca się w określonych wytworach i wyni-kach tej działalności”4. Nauka jest interpretowana jako system wiedzy osiągniętej za pomocą metodologii naukowej5. Wytworem pracy naukowej jest system wiedzy adekwatnej do rzeczywistości i kierunków rozwoju danej dziedziny oraz dyscyplin naukowych. Stąd w aspekcie szeroko rozumianego bezpieczeństwa jako przedmio-tu badań powinna powstać nowa lub zakprzedmio-tualizowana wiedza z zakresu teorii bez-pieczeństwa rozpatrywana w aspekcie podstawowych cech nauki. Wiedza w obsza-rze bezpieczeństwa ma charakter poznawczy i pragmatyczny, ponieważ popw obsza-rzez jej założenia wpływamy na kształtowanie bezpieczeństwa.
Wieloznaczność pojęcia nauki nie pozwala jednoznacznie zdefiniować jej na użytek praktyczny. Stąd mówiąc o nauce, celowo należy postrzegać raczej jej aspek-ty – historyczno-geograficzny, staaspek-tyczny, dynamiczny, treściowy, metodologiczny, strukturalny, językowy, aksjologiczny, systemowy, psychologiczny, socjologiczny, organizacyjny, prawny, ideologiczny, polityczny, ekonomiczny6. Nie ulega wątpli-wości, że interpretacja aspektów i cech nauki na wielu płaszczyznach się przenika, ale rozważania o miejscu bezpieczeństwa, jako kategorii ogólnej, w nauce wyma-gają ich interpretacji. Bezpieczeństwo jest pojemną kategorią z semantycznego i metodologicznego punktu widzenia, stąd z jednej strony występuje duża łatwość w jego określeniu, a z drugiej strony powoduje to nieścisłości metodologiczne przy demarkacji jego granic. Współcześnie wszystkie problemy związane z cywilizacją, społeczeństwem i jego kulturą zaczynamy postrzegać w kategoriach bezpieczeń-stwa, co powoduje, że zamiast systematyzować obszar bezpieczeńbezpieczeń-stwa, wzmac-niamy nieokreślony zasięg entropii zjawiska. Bezpieczeństwo dotyczy podmiotu w ujęciu personalnym i ich sumy w ujęciu globalnym, stąd zwiększające się obszary
3 Zob. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Wyd. BBN, Warszawa 2007, s. 10–20.
4 J. Ratajewski, Elementy naukoznawstwa i główne kierunki rozwoju nauki europejskiej, Wyd. Uni-wersytet Śląski, Katowice 1993, s. 13.
5 Por. Ch. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metoda badawcza w naukach społecznych, Wyd.
Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 9.
6 Zob. T. Pszczołowski, Nauka [w:] Encyklopedia, PWN S. A.
niewiedzy są uzasadnione, ponieważ dotyczą złożonej struktury podmiotu bezpie-czeństwa postrzeganego w różnych aspektach.
Największe znaczenie miały problemy związane z bezpieczeństwem państwa – były one przedmiotem rozważań filozofów, polityków i dowódców. Problemami tego typu bezpieczeństwa zajmowała się filozofia w kontekście etyki, historii, poli-tyki, geografii i sztuki wojennej. W czasach nowożytnych problemy bezpieczeństwa dostrzegała ekonomia, socjologia, psychologia, a współcześnie trudno wykluczyć jakąkolwiek dyscyplinę naukową, która nie postrzegałaby bezpieczeństwa w jakiejś kategorii niszowej.
Nauki o bezpieczeństwie są odwzorowaniem potrzeb społecznych w teorii prob-lemu. Celem nauk o bezpieczeństwie jest dostarczenie ludziom wiedzy pomoc-nej w wyjaśnianiu, zrozumieniu, ocenieniu i przewidywaniu zjawisk związanych z bezpieczeństwem określonego podmiotu. Takie podejście koresponduje z funk-cjami nauki (deskrypcja, eksplantacja, diagnoza, prognoza). Jednocześnie nauki o bezpieczeństwie powinny dostarczyć argumentów na potrzeby usprawniania obecnego stanu rzeczy i tego, co w nim zmieniać. W aspekcie utylitarnym chodzi o określenie przyczyn wywołujących określony skutek bezpieczeństwa, warunku-jących stan bezpieczeństwa oraz rozstrzygawarunku-jących o osiągnięciu określonego stanu.
Takie podejście w naukach o bezpieczeństwie pozwoli wytworzyć system wiedzy w zakresie teorii bezpieczeństwa i metod – jak dochodzić do wiedzy, co odpowia-da funkcji metodologicznej i systematyzującej w nauce. Efektem końcowym nauk o bezpieczeństwie jest spójny system wiedzy opartej na naukowych przesłankach jej tworzenia. Wiedza z obszaru nauk o bezpieczeństwie powinna być sprawdzalna w praktyce społecznej podmiotu bezpieczeństwa. Dlatego w jej zakresie informa-cyjnym powinien znajdować się duży stopień użyteczności, co w rozumieniu prag-matyzmu jest wyznacznikiem prawdy naukowej, ponieważ wszystko to, co może-my przyswajać, uzasadniać, potwierdzać i weryfikować, jest prawdziwe7.
Jeżeli dana dyscyplina naukowa jest uprawiana i rozwijana, świadczy to o za-potrzebowaniu społecznym na wiedzę z tego obszaru, dlatego zasadne jest jej wy-twarzanie w procesie badań naukowych. „Teoria jest rezultatem rozważań na temat oglądanego przedmiotu”8. Zatem teoria bezpieczeństwa jest usystematyzowanym zbiorem informacji, praw i twierdzeń dotyczących deskrypcji, eksplantacji, diagno-zy, prognodiagno-zy, metodologii oraz systemu pojęć w aspekcie jego podmiotu, obiektu i przedmiotu badań. Podmiotami bezpieczeństwa są człowiek, społeczeństwo, na-ród i ludzkość. Obiektami badań są organizacje, w których funkcjonują podmioty bezpieczeństwa, oraz ich środowisko społeczne, a przedmiotami cechy obiektu jego właściwości oraz relacje, które wytwarza.
W typologii bezpieczeństwa zasadne jest przyjęcie założenia, że jeżeli podmiot bezpieczeństwa to człowiek występujący w różnych relacjach interpersonalnych do zbiorowości ludzi, to przedmiotem jest to wszystko, co on stworzył do „[…]
7 Por. W. James, Pragmatyzm, Wyd. Zielona Sowa, Kraków 2005, s. 86–103.
8 A. Grobler, Metodologia nauk, Wyd. Aureus – Wyd. Znak, Kraków 2008, s. 139.
Podstawy badań nad bezpieczeństwem 31 zapewnienia możliwości przetrwania, rozwoju i swobody realizacji własnych inte-resów w konkretnych warunkach, poprzez wykorzystywanie okoliczności sprzyja-jących (szans), podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów”9. Tworzenie struktur państwowości w różnych okresach rozwoju cywilizacyjnego człowieka powodowało ewolucję państwa przez dostosowanie się do wymagań obywateli. Zatem to podmiotowość obywatela była wyznacznikiem bez-pieczeństwa, a wszystko to, co stworzył człowiek, było i jest przedmiotem służącym do zagwarantowania podmiotowi bezpieczeństwa. Dlatego uzasadnione jest postrze-ganie państwa i badania jego bezpieczeństwa w kontekście przedmiotowym, a nie podmiotowym, ponieważ poprzez powołane organizacje oraz tworzone systemy prawne człowiek stwarza sobie przesłanki do utrzymania i poprawy bezpieczeństwa.
Postrzeganie założeń poznawczych bezpieczeństwa państwa należy sytuować w pięciu obszarach. „Po pierwsze, bezpieczeństwo państwa jest pochodną ewolucji struktur społecznych wyrażanych ich określoną organizacją. Po drugie, bezpieczeń-stwo państwa składa się ze struktur tworzących systemy bezpieczeństwa społeczne-go, które zawierając w sobie władzę, stanowią tę władzę i są jej pochodną. Po trze-cie, bezpieczeństwo państwa jest nietrwałe i podlega destabilizacji jako zmienna zależna ewolucji stosunków społecznych, struktur, które tworzy. Po czwarte, insty-tucje państwa dążą do posiadania i kreowania najbardziej adekwatnych, synergicz-nie powiązanych instrumentów swej polityki i strategii. Po piąte, jako rezultat koń-cowy, instytucje polityczne państwa kreują właściwe im rozwiązania organizacyjne i normatywne determinujące ich zdolność do działań”10. W określonych obszarach poznawczych organizujemy i prowadzimy badania bezpieczeństwa. Zatem właś-ciwe wydaje się udzielenie odpowiedzi na podstawowe pytanie o to, co badamy.
Badamy zachowania indywidualne lub społeczne, normy prawne, funkcjonowanie systemów bezpieczeństwa, organizacje w aspekcie warunków bezpieczeństwa, po-ziom zagrożeń, warunki, jakie należy spełnić, aby utrzymać bezpieczeństwo okre-ślonego podmiotu, akceptowany poziom zagrożeń, ewolucję bezpieczeństwa, pro-cesy bezpieczeństwa, itp. Jeżeli bezpieczeństwo postrzegamy jako stan psychiczny lub prawny, w którym jednostka ma poczucie pewności, oparcie w drugiej osobie lub w działającym systemie prawnym, dostrzegamy przedmiot badań. Bezpieczeń-stwo to również uświadomiony poziom ryzyka wystąpienia zagrożeń i umiejętność radzenia sobie z ich negatywnymi skutkami.
Wnioski z analizy pojęć bezpieczeństwa wskazują, że zasadne jest jego postrze-ganie w kategoriach procesu jako możliwość:
– przetrwania podmiotu bezpieczeństwa;
– swobodnego rozwoju i realizacji interesów podmiotu bezpieczeństwa;
– zapobiegania zagrożeniom dla podmiotu bezpieczeństwa i jego interesów.
9 S. Koziej, Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Wyd. Adam Mar-szałek, Toruń 2006, s. 7.
10 J. Gryz, Bezpieczeństwo państwa. Władza – polityka – strategia, Wyd. AON, Warszawa 2013, s. 9.