szkic zagadnienia - Z Dziejów Prawa. Tom 1 (9)

1.

Zagadnienie dziejów prawa cywilnego w Polsce Ludowej wzbudza coraz wiêksze zainteresowanie historyków prawa. Wœród autorów opracowañ na ten temat nale¿y wymieniæ miêdzy innymi: Adama Lityñskiego¹, Piotra Fiedorczyka²,

1A. L i t y ñ s k i: O prawie i s¹dach pocz¹tków Polski Ludowej. Bia³ystok 1999; I d e m: Pó³ wieku kodyfikacji prawa w Polsce (1919—1969). Wybrane zagadnienia. Tychy 2001; I d e m: Pierw-szy etap prac nad kodyfikacj¹ prawa cywilnego w Polsce ludowej. (Szkic dla dydaktyki). W: Z dzie-jów prawa. Czêœæ 2. Red. A. L i t y ñ s k i. Katowice 1999; I d e m: Na drodze do kodyfikacji pra-wa cywilnego w Polsce Ludowej. W: Prawo wczoraj i dziœ. Studia dedykopra-wane profesor Katarzy-nie Sójce-Zieliñskiej. Red. G. B a ³ t r u s z a j t y s. Warszawa 2000; I d e m: Organizacja wymiaru sprawiedliwoœci oraz prawo s¹dowe. W: A. L i t y ñ s k i, M. K a l l a s: Historia ustroju i prawa Pol-ski Ludowej. Warszawa 2000; I d e m: Z dziejów kodyfikacji prawa cywilnego w Polsce. Zagadnie-nia wybrane. W: Rozprawy prawnicze. Ksiêga pami¹tkowa dla uczczeZagadnie-nia pracy naukowej Profe-sora Antoniego Agopszowicza. Red. R. M i k o s z. Katowice 2000; I d e m: Kodyfikacja prawa kar-nego materialkar-nego w II Rzeczypospolitej. W: Tworzenie prawa w Polsce. Tradycja i wspó³czesnoœæ.

Red. D. T r e p k o w s k a. Warszawa 2000.

2P. F i e d o r c z y k: Z prac nad unifikacj¹ osobowego prawa ma³¿eñskiego w 1945 roku. W:

„Miscellanea Historico-Iuridica”. T. 1. Red. A. L i t y ñ s k i, P. F i e d o r c z y k. Bia³ystok 2003;

I d e m: Koœció³ katolicki i opozycja polityczna wobec unifikacji osobowego prawa ma³¿eñskiego w 1945 r. „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2004, z. 1; I d e m: Rozwód w zunifikowanym pra-wie ma³¿eñskim z 1945 r. Geneza, konstrukcja, orzecznictwo. W: „Miscellanea Historio-Iuridica”.

T. 2. Red. A. L i t y ñ s k i, P. F i e d o r c z y k. Bia³ystok 2004; I d e m: Stosunki prawne z pokre-wieñstwa w pracach nad unifikacj¹ prawa cywilnego w latach 1945—1946. W: „Miscellanea Hi-storico-Iuridica”. T. 3. Red. A. L i t y ñ s k i, P. F i e d o r c z y k. Bia³ystok 2005.

Aleksandrê Kozio³³ i Annê Stawarsk¹-Rippel⁴. Spora ju¿ literatura traktuj¹ca o unifikacji prawa cywilnego w Polsce w latach 1945—1946 pomija jednak pro-blem osób prawnych. W opracowaniu niniejszego artyku³u pomocne by³y materia³y archiwalne⁵.

2.

Konstrukcjê osoby prawnej wprowadzono ju¿ w prawie rzymskim, ale sto-sunkowo póŸno, bo dopiero w I wieku p.n.e.⁶ Dopiero kanoniœci wypracowali kon-cepcjê, ¿e korporacje i zak³ady koœcielne stanowi¹ pewne indywiduum i jako ta-kie s¹ osob¹ wyposa¿on¹ we wszystta-kie przymioty prawne osób fizycznych. Teo-riê tê przyjêli nastêpnie postglosatorzy⁷.

Wydawaæ by siê mog³o, ¿e zmiany gospodarcze i spo³eczne spowoduj¹ wiêk-sze zainteresowanie osobami prawnymi w XVIII i XIX wieku. Jednak Kodeks Napoleona pomija³ kwestiê osób prawnych. Dopiero w drugiej po³owie XIX

wie-3A. K o z i o ³: Nowa treœæ starej normy. W: Z dziejów prawa. Czêœæ 4. Red. A. L i t y ñ s k i.

Katowice 2003; E a d e m: Projekty prawa spadkowego z 1945 roku. W: Z dziejów prawa. Czêœæ 6. Red. A. L i t y ñ s k i. Katowice 2005; E a d e m: System wspólnoœci dorobku czy rozdzielnoœci ma-j¹tkowej? Prawo ma³¿eñskie maj¹tkowe — polskie projekty dekretów z lat 1945—1946. W: „Mi-scellanea Iuridica”. T. 6. Red. A. L i t y ñ s k i, A. D r o g o ñ. Tychy 2005; E a d e m: Uwag kilka o pracach nad dekretem o aktach stanu cywilnego z 1945 roku. W: „Miscellanea Iuridica”. T. 7.

Red. M. M i k o ³ a j c z y k, A. D r o g o ñ. Tychy 2005; E a d e m: Organizacja prac nad prawem cywilnym w Polsce w latach 1945—1946. W: Z dziejów prawa. Czêœæ 7. Red. A. L i t y ñ s k i, M. M i -k o ³ a j c z y -k, W. O r g a n i œ c i a -k. Katowice 2005.

4A. S t a w a r s k a - R i p p e l: Prawo s¹dowe Polski Ludowej 1944—1950 a prawo Drugiej Rzeczypospolitej. Katowice 2006.

5Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Zespó³ Ministerstwa Sprawiedliwoœci, teczka nr 4060.

6We wczeœniejszym okresie nie zna³o jej ani prawo rzymskie, ani inne prawa antyczne.

W dawniejszym prawie rzymskim cel ustawodawczy, któremu s³u¿y³a nastêpnie kategoria osób prawnych, osi¹gano za pomoc¹ innej konstrukcji, tzn. rzeczy przeznaczone na potrzeby organi-zacji ¿ycia zbiorowego prawo przedmiotowe uwa¿a³o za rzeczy wyjête z obiegu, a równoczeœnie na mocy specjalnych norm publicznoprawnych przeznacza³o je na okreœlony cel zbiorowy, zaka-zuj¹c wszelkich dzia³añ, których nie mo¿na by pogodziæ z takim przeznaczeniem. Stworzona na-stêpnie przez Rzymian kategoria osobowoœci (univeritas personarum, universitas bonorum) ozna-cza³a przyjêcie zasady, ¿e pod pewnymi warunkami grupy zwi¹zanych z sob¹ ludzi (universitas) traktowano tak, jak jedn¹ osobê. Chodzi³o g³ównie o wydzielenie maj¹tku umo¿liwiaj¹ce realiza-cjê dzia³añ, jakie wspólnie podejmowa³a grupa ludzi. Kodyfikacja justyniañska utrwali³a pojêcie osoby prawnej, ale teorii nie ukszta³towa³a. Nie uczynili tego równie¿ glosatorzy. L. G ó r n i c k i:

Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919—1939.

Wroc³aw 2000, s. 172.

7L. G ó r n i c k i: Prawo cywilne..., s. 172; F. B o s s o w s k i: Osoby fizyczne i osoby prawne.

W: Encyklopedia podrêczna prawa prywatnego. T. 3. Warszawa 1937, s. 1324 i 1330; R. T a u -b e n s c h l a g: Rzymskie prawo prywatne na tle praw antycznych. Warszawa 1955, s. 82—84, 112—

114; E. S z y m o s z e k: Szko³a glosatorów w polskiej literaturze historycznoprawnej. Pogl¹dy Mi-cha³a Staszkowa. Czêœæ II. W: Z dziejów prawa. Czêœæ 4..., s. 15; I d e m: Szko³a glosatorów w pol-skiej literaturze historycznoprawnej. Pogl¹dy Micha³a Staszkowa. W: Z dziejów prawa. Czêœæ 3.

Red. A. L i t y ñ s k i. Katowice 2002, s. 23.

ku, wraz z burzliwym rozwojem wszelkiego typu zrzeszeñ, nast¹pi³y w tej mierze wa¿ne ustawowe zmiany⁸. Bürgerliches Gesetzbuch (BGB) poœwiêca³ temu za-gadnieniu a¿ 69 paragrafów, zreszt¹ w bardzo rozbudowanych koncepcjach dok-trynalnych. Teoria osób prawnych by³a jedn¹ z fundamentalnych kwestii nauki nie-mieckiej XIX wieku, a jednoczeœnie punktem kontrowersyjnym miêdzy dwoma jej g³ównymi od³amami — romanistycznym i germanistycznym⁹.

3.

Po odzyskaniu przez pañstwo polskie niepodleg³oœci w 1918 roku Komisja Kodyfikacyjna II RP niezw³ocznie przyst¹pi³a do unifikacji prawa w Polsce. Po-zostawi³a po sobie projekty, które mia³y stanowiæ czêœæ ogóln¹ kodeksu cywilne-go. Prace nad wybranymi zagadnieniami, które zaliczono wstêpnie do czêœci ogólnej kodeksu, rozpoczêto ju¿ w pierwszym okresie dzia³alnoœci Komisji¹⁰. Pracowali nad nimi: Stanis³aw Go³¹b, Ernest Till, Maurycy Allerhand oraz Ignacy Koschembahr--£yskowski¹¹.

E. Till przygotowa³ do przysz³ego kodeksu rozdzia³ o osobach prawnych wraz z uzasadnieniem. Sk³ada³ siê on z 33 paragrafów i zosta³ podzielony na trzy czê-œci:

a. Postanowienia ogólne

1. Korporacje prywatne (stowarzyszenia).

2. Fundacje.

Postanowienia nie obejmowa³y wszystkich osób prawnych, lecz tylko stowa-rzyszenia i fundacje. W projekcie nie omówiono kwestii dóbr osobistych osób praw-nych. Jak stwierdzi³ L. Górnicki, projekt ten zosta³ zarzucony w II Rzeczypospo-litej, a rozleg³e ustawodawstwo dotycz¹ce osób prawnych posz³o w zupe³nie innym kierunku ni¿ zak³ada³ E. Till. Jego propozycje regulacji osób prawnych nie zosta³y ostatecznie przyjête przez sekcjê i powróci³y do autora¹².

Najpe³niejszy i najwiêkszy — liczy³ bowiem a¿ 169 artyku³ów — by³ projekt ksiêgi pierwszej kodeksu cywilnego Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Koschem-bahra-£yskowskiego¹³. Podstawowe za³o¿enie owego projektu sprowadza³o siê do odrzucenia koncepcji praw podmiotowych.

Ksiêga pierwsza projektu kodeksu cywilnego Rzeczypospolitej Polskiej zawie-ra³a przepisy ogólne i sk³ada³a siê z czterech dzia³ów:

8K. S ó j k a - Z i e l i ñ s k a: Wielkie kodyfikacje cywilne XIX w. Warszawa 1973, s. 101.

9Ibidem, s. 181. W doktrynie romanistycznej przyjê³a siê teoria fikcji, która negowa³a real-ny byt osoby prawnej, a widzia³a w niej twór sztuczreal-ny, istniej¹cy tylko na zasadzie fikcji praw-nej. Teorie przeciwne — uznaj¹ce realny byt osoby prawnej — powsta³y wœród germanistycz-nego od³amu niemieckiej jurysprudencji. G³ównym jej rzecznikiem by³ Otto von Gierke. Ibidem, s. 182.

10L. G ó r n i c k i: Prawo cywilne..., s. 166.

11Ibidem, s. 166—177.

12Ibidem, s. 175.

13Ibidem, s. 177; W. Wo ³ o d k i e w i c z: Ignacy Koschembahr-£yskowski — romanista, cy-wilista, kodyfikator. „Studia Iuridica” [Warszawa] 1995, T. 29, s. 55.

a. Dzia³ I — „o prawie”, b. Dzia³ II — „o osobach”, c. Dzia³ III — „o rzeczach”,

d. Dzia³ IV — „o stosunkach prawnych”.

I. Koschembahr-£yskowski zaproponowa³ nastêpuj¹c¹ systematykê norm prawnych o osobach. W dziale II „o osobach”, w oddziale I „o osobie fizycznej”, umieœci³ przepisy traktuj¹ce o nastêpuj¹cych zagadnieniach: o pocz¹tku cz³owie-ka, o jego zdolnoœci prawnej i zdolnoœci do dzia³ania prawnego (art. 22—23), §2 o miejscu zamieszkania (art. 33—38), § 3 o pokrewieñstwie (art. 39—44), § 4 o ochronie osobistoœci cz³owieka (art. 45—50), §5 o nieobecnym i zaginionym, o uznaniu za zaginionego lub zmar³ego (art. 51—82), § 6 o koñcu cz³owieka (art.

83—84)¹⁴. W oddziale II unormowa³ kwestie zwi¹zane z osob¹ prawn¹. Oddzia³ II „o osobach prawnych” mia³ zawieraæ postanowienia dotycz¹ce osób prawnych:

§ 1 przepisy ogólne o osobie prawnej (art. 85—110), §2 o zbiorowoœci osób (art.

111—114), §3 o zak³adzie (art. 11—118), §4 o fundacji (art. 119—127), §5 o po-stêpowaniu s¹dowym (art. 128)¹⁵. Komisja uzna³a jednak, ¿e do czasu ukoñcze-nia poszczególnych czêœci kodeksu ustaleukoñcze-nia podkomisji mog¹ mieæ tylko charak-ter przygotowawczy. Projekt pozostawa³ wiêc w zawieszeniu a¿ do uchwalenia po-zosta³ych czêœci¹⁶.

4.

Gdy zakoñczy³a siê druga wojna œwiatowa, zadanie unifikacji prawa powie-rzono Ministerstwu Sprawiedliwoœci. Prace skupia³y siê w Departamencie Usta-wodawczym. Wa¿n¹ rolê odgrywa³a Komisja Prawnicza, która by³a organem po-mocniczym Ministerstwa.

Mo¿na by przypuszczaæ, ¿e najwiêcej uwagi poœwiêcono regulacji kwestii osób prawnych. Czy faktycznie zastanawiano siê nad zakresem penalizacji osób prawnych przez kodeks cywilny? Prawdopodobnie problem ten nie przysporzy³ najwiêcej k³opotów: „W Polsce sprawa jest ju¿ do pewnego stopnia przes¹dzo-na. Prawo o stowarzyszeniach z 1932 roku przesunê³o ca³¹ tê dziedzinê na p³asz-czyznê prawa administracyjnego; prawo o fundacjach nie jest wprawdzie jesz-cze zunifikowane, ale zarówno w województwach centralnych, jak i po³udnio-wych dziedzina ta nale¿y do prawa administracyjnego i w tym te¿ kierunku sz³y tendencje unifikacyjne. Osoby prawne bêd¹ce spó³kami handlowymi znalaz³y swe unormowanie w kodeksie handlowym, a spó³dzielnie — w ustawie o spó³-dzielniach. Niewiele zatem materii pozosta³o dla prawa osobowego. Jednak¿e nie mo¿na by z tego stanu rzeczy wyci¹gaæ wniosku, ¿e sprawê osób prawnych nale¿y pomin¹æ zupe³nym milczeniem. Sprzeciwia³oby siê to zreszt¹ zapowiedzi zawartej w art. 32 kod. zobowi¹zañ, wed³ug którego przepisy zawarte w prawie

14L. G ó r n i c k i: Prawo cywilne..., s. 177.

15Ibidem.

16Ibidem, s. 167.

osobowym stanowi¹ o tym, w jaki sposób mog¹ sk³adaæ oœwiadczenia woli osoby prawne”¹⁷.

Sporo problemów wy³oni³o siê, jeœli chodzi o zdolnoœæ do czynnoœci prawnych osób prawnych, ich odpowiedzialnoœæ za czyny oraz ochronê dóbr osobistych osób prawnych.

5.

Departament Ustawodawczy Ministerstwa Sprawiedliwoœci w 1945 roku zaproponowa³ nastêpuj¹ce rozwi¹zanie owej kwestii: „Projekt mówi o organach osób prawnych, a nie o jej przedstawicielach. Ze wzglêdu na to, ¿e ustrój osób praw-nych unormowany zosta³ w ca³ej masie ustaw szczególpraw-nych, brzmienie art. 23 z natury rzeczy musi byæ bardzo ogólnikowe¹⁸. Dalsz¹ konsekwencj¹ przyjêtej w projekcie konstrukcji jest zasada, ¿e osoba prawna ponosi odpowiedzialnoœæ za szkodê wyrz¹dzon¹ przez jej organa. Je¿eli chodzi o odpowiedzialnoœæ za szko-dê w zakresie stosunków umownych, odpowiedzialnoœæ ta wynika ju¿ poœrednio z art. 241 kodeksu zobowi¹zañ. Brak natomiast wyraŸnego przepisu dotycz¹cego czynów niedozwolonych, gdy¿ nie zawsze bêdzie mo¿na uznaæ organ osoby praw-nej za podw³adnego w rozumieniu art. 145 kodeksu zobowi¹zañ. Oczywiste jest,

¿e odpowiedzialnoœæ osoby prawnej powstaje tylko wówczas, gdy szkodê wyrz¹-dzi³ organ osoby prawnej, dzia³aj¹cy w charakterze tego organu. Podobny przepis zawiera k.c.n., stosuj¹c go do wszystkich osób prawnych, nawet prawa publicz-nego, tylko w zakresie dzia³alnoœci prywatnoprawnej, a nie publicznoprawnej (por.

§§ 31, 86 i 89 k.c.n.)”¹⁹. Na konferencji Komisji Prawniczej sporo kontrowersji wzbudzi³a odpowiedzialnoœæ pañstwowych osób prawnych²⁰. Zagadnienie by³o

istot-17AAN, Min. Sprawiedl.: Uzasadnienie do projektu, s. 131. Z motywów ustawodawczych, cyt.

za: I. R ó ¿ a ñ s k i: Prawo osobowe. Postêpowanie o ubezw³asnowolnienie. Postêpowanie o uzna-nie za zmar³ego i stwierdzeuzna-nie zgonu. Komentarz. Kraków 1946, s. 89—90.

18A. K l e i n: Ewolucja instytucji osobowoœci prawnej. W: Tendencje rozwoju prawa cywilne-go. Red. E. £ ê t o w s k a. Wroc³aw—Warszawa—Kraków—Gdañsk—£ódŸ 1983, s. 59.

19Z motywów ustawodawczych..., s. 116.

20Omawiany by³ art. 26 projektu AAN, Min. Sprawiedl.: Protokó³ posiedzenia Komisji Praw-niczej z dnia 16 lipca 1945 r. w sprawie dekretu o prawie osobowym. Sygn. 4060, s. 158. E. Till w 1921 r. przygotowa³ projekt rozdzia³u o osobach prawnych i zaproponowa³ w nim tzw. teoriê organów, odrzucaj¹c teoriê przedstawicielstwa. Zgodnie z panuj¹c¹ równie¿ dziœ w naszej doktry-nie teori¹ organów, dzia³ania organów osoby prawnej i ich skutki przypisuje siê samej osobie praw-nej. Projekt E. Tilla w § 2 g³osi³: „Czynnoœci prawne, podjête przez organa osoby prawnej w za-kresie ich upowa¿nieñ, s¹ czynnoœciami samej osoby prawnej. Za czynnoœci bezprawne odpowia-daj¹ oni nadto osobiœcie i solidarnie”. W celu usuniêcia kontrowersji w nauce i jurysprudencji re-ferent podkreœla³ zdolnoœæ osób prawnych do odpowiedzialnoœci za przestêpstwa. Ogranicza³a siê ona do sfery maj¹tkowej, bo „konsekwencje kryminalne, o ile odnosz¹ siê do osoby przestêpcy, wymagaj¹ przymiotów naturalnych cz³owieka”. E. T i l l: Osoby prawne. Projekt rozdzia³u kodeksu cywilnego z uwagami. Poznañ 1921, s. 20. Dziêki teorii organów dobra lub z³a wiara organu (a œci-œlej — piastuna organu) traktowana jest tak, jak gdyby to by³a dobra lub z³a wiara samej osoby prawnej. To samo odnieœæ mo¿na do wad oœwiadczenia woli. Prawo cywilne — czêœæ ogólna. Red.

Z. R a d w a ñ s k i. T. 2. Warszawa 2002, s. 467.

ne tym bardziej, ¿e coraz wiêkszy udzia³ w ¿yciu gospodarczym mia³y przedsiêbior-stwa pañstwowe i ich zjednoczenia.

Przyjrzyjmy siê, jak przebiega³a dyskusja, w jakim kierunku zmierza³a i czy sta-rano siê uprzywilejowaæ pañstwowe osoby prawne.

Przedstawicielka Prezydium Rady Ministrów wypowiedzia³a siê za skreœleniem przepisu, który mówi³ o odpowiedzialnoœci pañstwowych osób prawnych²¹. Przy-toczy³a opiniê Biura Prawnego Prezydium, wed³ug której przepis ten móg³by byæ zamieszczony jedynie w kodeksie zobowi¹zañ. Rz¹d by³ zatem przeciwko zamiesz-czaniu ogólnych przepisów o odpowiedzialnoœci pañstwowych osób prawnych.

Wydaje siê, ¿e nie wszyscy uczestnicy podzielali to zdanie, gdy¿ A. Wolter stwier-dzi³, ¿e „dyskusje na ten temat nale¿y raz na zawsze przeci¹æ”²².

Podobnego zdania by³ przedstawiciel Prokuratorii Generalnej: „[...] trzeba po-wiedzieæ wyraŸnie, czy te osoby odpowiadaj¹, czy te¿ nie odpowiadaj¹”²³.

Uwa-¿a³ on, ¿e naleUwa-¿a³o konsekwentnie tak¹ sam¹ odpowiedzialnoœæ wprowadziæ dla osób prawa publicznego, ale tylko, jeœli chodzi³o o czynnoœci prywatnoprawne.

Zaproponowa³ zmodyfikowanie proponowanych artyku³ów przez uzupe³nienie na-stêpuj¹cego zdania: „[...] o ile prawo szczególne inaczej nie stanowi”. Jednak nawet w przypadku braku takiego przepisu — zdaniem przedstawiciela Prokuratorii Ge-neralnej — mo¿na by dojœæ do takiego wniosku w drodze interpretacji proponowa-nego przepisu o odpowiedzialnoœci osób prawnych. Przedstawicielka Prezydium Rady Ministrów sprzeciwi³a siê temu pomys³owi i opowiedzia³a siê za wy³¹czeniem osób prawa publicznego spod odpowiedzialnoœci z art. 26, gdy¿ — jak argumen-towa³a — wzrasta³a liczba przedsiêbiorstw pañstwowych i ich zjednoczeñ²⁴. Przed-stawiciel Prokuratorii Generalnej zaproponowa³ nastêpuj¹c¹ redakcjê przepisu:

„Przepis ten stosuje siê (odpowiednio) do osób prawnych prawa publicznego w zakresie ich dzia³alnoœci prywatnoprawnej, o ile przepisy szczególne nie stano-wi¹ inaczej”²⁵. Drugiego dnia obrad przedstawicielka Prezydium Rady Ministrów ponownie wnios³a o wykreœlenie art. 26, poniewa¿ nale¿a³ on, jej zdaniem, do ko-deksu zobowi¹zañ, i przeredagowanie art. 25 w nastêpuj¹cy sposób: „§1. Osoba prawna dzia³a przez swoje organa. §2. Sposób ustanowienia tych organów i sk³a-dania przez nie oœwiadczeñ woli okreœlaj¹ przepisy szczególne lub statuty normu-j¹ce ustrój osoby prawnej”. Kwestia okaza³a siê tak skomplikowana i kontrower-syjna, ¿e mimo chêci obraduj¹cych, nie zosta³a rozstrzygniêta. Przewodnicz¹cy

21Stwierdzi³a jednoczeœnie, ¿e osobiœcie jest za tym przepisem. AAN, Min. Sprawiedl.: Pro-tokó³ posiedzenia Komisji Prawniczej z dnia 16 lipca 1945 r..., s. 158.

22Ibidem, s. 15.

23Przedstawiciel stwierdzi³, ¿e art. 26 daje podstawy do stworzenia doktryny. Ibidem, s. 158.

24Ibidem; A.W. K a r a s s: Jednoœæ pañstwowej w³asnoœci socjalistycznej a osobowoœæ prawna przedsiêbiorstw pañstwowych. „Pañstwo i Prawo” [dalej: PiP] 1952, z. 7, s. 31; H. D a w i d o -w i c z: Pañst-wo-we osoby pra-wne. PiP 1951, z. 12, s. 907.

25AAN, Min. Sprawiedl.: Protokó³ posiedzenia Komisji Prawniczej z dnia 16 lipca 1945 r..., s. 158.

A. Wolter poprosi³ o przedstawienie tej sprawy Ministrowi Sprawiedliwoœci, aby ten podj¹³ ostateczn¹ decyzjê²⁶.

6.

Z problemem osób prawnych w nowym polskim prawie wi¹¿e siê równie¿

zakres i sposób ochrony prawnej ich dóbr. Jedn¹ z cech charakterystycznych roz-woju prawa cywilnego w drugiej po³owie XX wieku by³ wzrost znaczenia ochro-ny dóbr osobistych²⁷. Ochrona dóbr osobistych zosta³a czêœciowo uregulowana w kodeksie zobowi¹zañ z 1933 roku. Wœród przepisów kodeksu zobowi¹zañ o na-prawieniu szkody maj¹tkowej znalaz³y siê unormowania dotycz¹ce zadoœæuczynie-nia pieniê¿nego. Zabrak³o natomiast ogólniejszych regulacji chroni¹cych dobra oso-biste²⁸. Ostatecznej wersji projektu przepisów ogólnych kodeksu cywilnego Komisja Kodyfikacyjna II RP nie opracowa³a²⁹.

Analizuj¹c sprawozdania z prac Departamentu Ustawodawczego z okresu uni-fikacji prawa, odnosi siê wra¿enie, ¿e sposób ochrony dóbr osobistych i samo ich pojêcie nie wzbudzi³y g³êbszych dyskusji merytorycznych. Komisja Prawnicza mia³a tylko w¹tpliwoœci co do sposobu regulacji ochrony nazwiska w prawie osobowym³⁰.

26AAN, Min. Sprawiedl.: Protokó³ posiedzenia Komisji Prawniczej z dnia 17 lipca 1945 r.

w sprawie dekretu o prawie osobowym. Sygn. 4060, s. 164.

27J. P i ¹ t o w s k i: Ewolucja ochrony dóbr osobistych. W: Tendencje rozwoju prawa cywilne-go..., s. 9.

28M. L i j o w s k a: Koncepcja ogólnego prawa osobistoœci w niemieckim i polskim prawie cy-wilnym. „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2001, z. 4, s. 767. Moc¹ przepisu 157 §3 mo¿na ¿¹daæ by³o zadoœæuczynienia za cierpienie i krzywdê moraln¹, niezale¿nie od naprawienia szkody ma-j¹tkowej. Prawa podmiotowe chronione by³y równie¿ Ustaw¹ z 29 marca 1926 r. o prawie autor-skim, w której wyró¿niono autorskie prawa podmiotowe maj¹tkowe oraz prawa osobistoœci twór-cy. W dniu 2 sierpnia 1926 r. zosta³a uchwalona ustawa o nieuczciwej konkurencji. Ibidem.

29Miêdzywojenna doktryna cechowa³a siê wielkim bogactwem pogl¹dów na temat praw pod-miotowych. Nale¿y podkreœliæ, ¿e autor projektu ksiêgi I kodeksu cywilnego — przygotowane-go w³aœnie dla Komisji Kodyfikacyjnej — I. Koschembahr-£yskowski opowiada³ siê przeciwko koncepcji praw podmiotowych osobistych, podkreœlaj¹c, i¿ „w zagadnieniu o ochronie osobisto-œci nie chodzi o ochronê praw podmiotowych jednostki [...], lecz o uznanie donios³ego stanowi-ska cz³owieka w ustroju prawnym”. J. K o s c h e m b a h r - £ y s k o w s k i: Kilka uwag o zadaniach naszego prawnictwa w dziedzinie prawa cywilnego. „Gazeta S¹dowa Warszawska” 1927, z. 44, s. 606—607. F. Zoll zaj¹³ stanowisko opozycyjne wobec przewa¿aj¹cego w doktrynie austriac-kiej prawa cywilnego pogl¹du o braku podstaw do wyró¿nienia wœród praw podmiotowych praw osobistych. F. Z o l l: Prawo cywilne opracowane g³ównie na podstawie przepisów obowi¹zuj¹cych w Ma³opolsce przy wspó³udziale Jana Gwiazdomorskiego, Leona Oberlendera i Tomasza So³tysi-ka. T. 1. Poznañ 1931, s. 121. Do zwolenników koncepcji praw podmiotowych osobistych

nale-¿a³ te¿ S. Grzybowski. S. G r z y b o w s k i: Ochrona stosunku do dzie³a po œmierci twórcy. Kra-ków 1933, s. 29, 32.

30AAN, Min. Sprawiedl.: Protokó³ posiedzenia Komisji Prawniczej z dnia 16 lipca 1945 r..., s. 158, 159. Biuro Prawne Prezydium Rady Ministrów zaproponowa³o swój w³asny przepis w brzmieniu: „Osoba, której prawo do nazwiska (pseudonimu, nazwy) zosta³o naruszone przez bezprawne jego u¿ywanie lub zaprzeczenie tego prawa, mo¿e ¿¹daæ zaniechania naruszenia, co nie wy³¹cza dalej id¹cych roszczeñ, przewidzianych w innych przepisach”. AAN, Min. Sprawiedl.:

Poprawki do projektu prawa osobowego. Sygn. 4060, s. 150. A. Wolter jednak nie chcia³

zamiesz-W trakcie obrad Komisji Prawniczej pad³a propozycja, aby regulacje dotycz¹ce ochrony nazwiska umieœciæ w przepisach o nazwiskach. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e przepisów tych nie stosowano by do osób prawnych. Zaproponowane rozwi¹za-nie pozostawia³oby dobra osobiste osób prawnych w zasadzie poza ochron¹ pra-wa cywilnego³¹.

Prawo osobowe unormowa³o jedynie prywatnoprawn¹ ochronê nazwiska jako wynik przyjêtej powszechnie konstrukcji, ¿e prawo do nazwiska stanowi odrêbne prawo podmiotowe. Wzorem dla ustawodawcy by³y przepisy BGB i Allgemeine Bürgerliches Gesetzbuch (ABGB). Dekret umo¿liwi³ stosowanie przepisu do nazw osób prawnych, gdyby dotychczasowe przepisy (o firmie, o zwalczaniu nieuczci-wej konkurencji itp.) okaza³y siê w konkretnym przypadku niewystarczaj¹ce³². Jednak trudno oprzeæ siê wra¿eniu, ¿e problem ochrony dóbr osobistych by³ mar-ginalizowany przez ówczesnego ustawodawcê.

7.

Na dekret Prawo osobowe z 1945 roku³³ sk³ada³y siê trzy dzia³y, z których pierwszy dotyczy³ osób fizycznych, drugi osób prawnych, a trzeci — ochrony na-zwiska. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e a¿ dwadzieœcia jeden artyku³ów poœwiêcono osobom fizycznym, a tylko dwa osobom prawnym³⁴. W przeciwieñstwie do BGB, stowa-rzyszenia i fundacje normowa³o prawo administracyjne, a spó³ki handlowe i spó³-dzielnie regulowane by³y w kodeksie handlowym i w ustawie o spó³dzielniach. Pra-wo osobowe ogranicza³o siê do dwóch podstaPra-wowych zasad, stanowi¹cych „pod-k³ad konstrukcyjny” osobowoœci prawnej³⁵. Dekret rozró¿nia³ dwa rodzaje osób:

a) osoby fizyczne, b) osoby prawne.

Prawa i obowi¹zki wed³ug dekretu Prawo osobowe mogli nabywaæ nie tyl-ko ludzie, ale i organizacje oraz instytucje³⁶. Nie wszystkie instytucje by³y

osoba-czaæ unormowañ dotycz¹cych ochrony prawnej dóbr osobistych w przepisach prawa osobowe-go. Wola³ tê kwestiê pozostawiæ orzecznictwu. Ibidem, s. 159.

31H. Adler zwróci³ uwagê na projekt dekretu o nazwiskach, w którym problem ten by³ regu-lowany. Uzna³ on zamieszczanie takowej instytucji w prawie osobowym za zbêdne. Materiê tê regulowaæ mia³y szczegó³owo przepisy o nazwiskach. Ibidem, s. 159. Kszta³t przepisu wy³oni³ siê dopiero w trakcie debaty nad prawem osobowym. Artyku³ 24 brzmia³: „Ka¿dy, któremu za-przeczono prawa do u¿ywania nazwiska lub którego interes zosta³ naruszony przez bezprawne u¿ywanie nazwiska lub pseudonimu, mo¿e ¿¹daæ zaniechania tych dzia³añ”. AAN, Min. Sprawiedl.:

Protokó³ posiedzenia Komisji Prawniczej z dnia 17 lipca 1945 r..., s. 164, 165. „Przepis ten sto-suje siê odpowiednio do ochrony nazwy osoby prawnej”. AAN, Min. Sprawiedl.: Protokó³ po-siedzenia Komisji Prawniczej z dnia 16 lipca 1945 r..., s. 159.

32AAN, Min. Sprawiedl.: Uzasadnienie..., s. 133; Z motywów ustawodawczych..., s. 130.

33Dekret Prawo osobowe z 29 sierpnia 1945 r. Dz.U. nr 6, poz. 52.

34Z. F e n i c h e l: Próba charakterystyki ustawodawstwa polskiego za okres 1944—1946. „De-mokratyczny Przegl¹d Prawniczy” 1947, nr 1—2, s. 78.

35A. Wo l t e r: Prawo osobowe i przepisy wprowadzaj¹ce. Zabrze 1946, s. 7, 8.

36A. S t e l m a c h o w s k i: Czy kryzys osoby prawnej? „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i So-cjologiczny” 1968, nr 3, s. 203. E. Till, projektuj¹c rozdzia³ poœwiêcony osobom prawnym,

zde-mi prawnyzde-mi, lecz tylko takie, które odpowiada³y warunkom okreœlonym w usta-wie³⁷.

Dekret przyzna³ zdolnoœæ do dzia³añ prawnych osobom prawnym³⁸. Ustawo-dawca uzna³, ¿e wyraŸne przyznanie osobie prawnej zdolnoœci do dzia³ania za¿e-gna nieskoñczone spory doktrynalne na ten temat³⁹. Dekret wzorowa³ siê na pra-wie szwajcarskim, które ho³dowa³o teorii realistycznej⁴⁰. Ta konstrukcja przyœwie-ca³a równie¿ autorom kodeksu zobowi¹zañ z 1934 roku⁴¹. Prawo osobowe nie zawiera³o ogólnych przepisów o likwidacji osób prawnych. Nale¿a³o ich szukaæ w przepisach tego aktu ustawodawczego, który by³ podstaw¹ powstania danej oso-by prawnej, lub w szczególnych przepisach wydanych dla danego typu osób praw-nych (np. przepisy kodeksu handlowego)⁴².

8.

Skromny zakres regulacji osób prawnych przez dekret móg³ mieæ dwoja-kie pod³o¿e. Faktycznie osoby prawne by³y ju¿ uregulowane przez przepisy prawa handlowego czy administracyjnego. Jednak mo¿na siê te¿ by³o spodziewaæ niechêci nowego rz¹du do wszelkich zorganizowanych, poza oœrodkami w³adzy, form ¿ycia spo³ecznego, stowarzyszeñ, fundacji. St¹d mog³a wynikaæ niechêæ regulacji tego

cydowanie wyst¹pi³ przeciwko teorii fikcji. Wed³ug za³o¿eñ referenta, osobom prawnym

nale¿a-³o siê miejsce równorzêdne z osobami fizycznymi. Jeszcze jako komentator ustawodawstwa au-striackiego E. Till podkreœla³, ¿e prawo nie ogranicza przecie¿ przymiotu osoby do jednostki ludz-kiej, dlatego te¿ osoby prawne maj¹ równ¹ zdolnoœæ prawn¹ z osobami fizycznymi. W przysz³ym polskim kodeksie cywilnym jedne i drugie powinny zostaæ uregulowane w tym samym miejscu.

Oczywist¹ konsekwencj¹ zrównania obu kategorii osób by³ przepis odnosz¹cy siê do osób praw-nych, ¿e ich zdolnoœæ prawna obejmuje wszelkie prawa i obowi¹zki, które „nie wymagaj¹

W dokumencie Z Dziejów Prawa. Tom 1 (9) (Stron 132-142)