SZKOŁA DEKORACYJNO– ARTYSTYCZNA CHALUS I DUNIN

– ZAPOMNIANY ROZDZIAŁ ŻYCIA

ARTYSTYCZNEGO WARSZAWY

6]NRáD'HNRUDF\MQR±$UW\VW\F]QD&KDOXVL'XQLQLVWQLHMąFDZ:DUV]DZLHQDSRF]ąWNXGZXG]LHVWHJR ZLHNX]ZUyFLáDXZDJĊDXWRUDZWUDNFLHEDGDĔ]ZLą]DQ\FK]HG\WRUVNLPRSUDFRZDQLHPLOXVWURZDQHJRUĊNRSLVX MHGQHM]MHMDEVROZHQWHN.ROHMQ\PLPSXOVHPVNáDQLDMąF\PGRSRGMĊFLDWHJRWHPDWXVWDá\VLĊSUDFHQDGNDWDORJLHP LZ\VWDZąMistrzowie pastelu. Od Marteau do Witkacego. Kolekcja Muzeum Narodowego w WarszawieQDNWyUHM SR UD] SLHUZV]\ RG VWX ODW ]DSUH]HQWRZDQR SDVWHO MHGQHM ] ]DáRĪ\FLHOHN V]NRá\ 3U]HJOąG OLWHUDWXU\ Z\ND]Dá ĪH]DUyZQRSODFyZNDMDNLSRVWDFLHMHMSU]HáRĪRQ\FK±&HF\OLL&KDOXVL$QWRQLQ\'XQLQ±6XOJRVWRZVNLHM±QLH OLF]ąF GUREQ\FK Z]PLDQHN F]\ ODNRQLF]Q\FK KDVHá Z VáRZQLNDFK ELRJUD¿F]Q\FK ± QLH GRF]HNDá\ VLĊ GRWąG RSUDFRZDQLDLSR]RVWDMąSUDNW\F]QLHQLHREHFQHZSROVNLHMKLVWRULLV]WXNL=QDPLHQQHĪH]DUyZQRZSLHUZV]\FK ODWDFK G]LDáDOQRĞFL V]NRá\ MDN L Z QDVWĊSQ\FK GHNDGDFK GZXG]LHVWHJR ZLHNX PLDQR V]NRá\ RGF]\W\ZDQR QLHNLHG\MDNRGZXF]áRQRZHQD]ZLVNRMHGQHMRVRE\ÄSDQL'XQLQ±&KDOXV´OXEÄ&KDOXV±'XQLQ´F]\Ä&KDOXV± 'XQLQRZHM´DQDZHWWUDNWRZDQRRED]DZDUWHZMHMV]\OG]LHQD]ZLVNDa prioriMDNRPĊVNLH

7\PF]DVHPIDNW\F]QHPLHMVFHV]NRá\ZDUW\VW\F]Q\PVSRáHF]Q\PLHGXNDF\MQ\PSHM]DĪX:DUV]DZ\ SRF]ąWNyZ XELHJáHJR VWXOHFLD QLH E\áR E\QDMPQLHM PDUJLQDOQH &LHV]\áD VLĊ RSLQLą HOLWDUQHM L ÄZ\EUHGQHM Z GRERU]H XF]HQQLF´:HGOH GRW\FKF]DVRZ\FK XVWDOHĔ V]NRáD IXQNFMRQRZDáD RG  GR RNRáR  URNX 'RNáDGQLHMV]H NZHUHQG\ ZVND]XMą MHGQDN ĪH G]LDáDáD MHV]F]H GáXJR SR , ZRMQLH ĞZLDWRZHM FR QDMPQLHM GR URNX±DZLĊFSU]H]RNRáRüZLHUüZLHNX:\VRNLSR]LRP]DMĊüLUHQRPDV]NRá\SHGDJRJLF]Q\GRUREHN ZDUV]DZVNLHJRWDQGHPXX]DVDGQLDMąSRWU]HEĊEOLĪV]HMDQDOL]\G]LDáDOQRĞFLSODFyZNLLGRURENXMHMWZyUF]\Ĕ]H V]F]HJyOQ\PXZ]JOĊGQLHQLHPXF]HVWQLFWZDZyZF]HVQ\FKZ\VWDZDFKV]WXNLNRELHW

&HF\OLD D ZáDĞFLZLH &pFLOH &KDOXV E\áD )UDQFX]Ną XURG]LáD VLĊ Z 9DOHQFLHQQHV SUDZGRSRGREQLH RNRáRURNXMDNRFyUND)UDQoRLVD±;DYLHUD&KDOXVE\áHJRPHUDPLDVWD9LF±OH±&RPWHZ2ZHUQL:3DU\ĪX NV]WDáFLáDVLĊSRGNLHUXQNLHP(XJHQH¶D*UDVVHWD-XOHVD-RVHSKD/HIHEYUH¶D%HQMDPLQD&RQVWDQWDL7RQ\¶HJR 5REHUW±)OHXU\¶HJR'HELXWRZDáDQD6DORQGHV&KDPSV(O\VpHVZ3DU\ĪXZURNXREUD]HPROHMQ\PSW

Orphelins!UHSURGXNRZDQ\PQDRNáDGFHSLVPDLa France Illustrée:NROHMQ\FKODWDFKZ\VWDZLDáDSDVWHOH L REUD]\ ROHMQH JáyZQLH QD 6DORQV GHV &KDPSV (O\VpHV D WDNĪH QD ([SRVLWLRQ GHV %HDX[±$UWV Z UDWXV]X 9DOHQFLHQQHVPLQEnfant aux pieds nus 'ZXNURWQLHQDJURG]RQDPHGDOHPQD([SRVLWLRQG¶$PLHQV DRGE\áDF]áRQNLHP6RFLpWpGHV$UWLVWHV)UDQoDLV2GGDWXMHVLĊMHMG]LDáDOQRĞüLOXVWUDWRUVNDSRF]ąZV]\ RGRNáDGHNZ\GDZQLFWZQXWRZ\FK)UDQFXVNLHELEOLRJUD¿HQRWXMąG]LHVLĊüW\WXáyZNVLąĪHN]MHMV]DWąJUD¿F]Qą PLQ Le Petit don Quichotte +HQULHWWH 'DX[ 3DULV /LEUDLULHV±LPSULPHULHV 5pXQLHV  Par le courage (GJDUD0RQWHLO¶D3DULV6RFLpWp)UDQoDLVHG¶eGLWLRQVG¶$UW/±*0D\*0DQWRX[3RSU]\MHĨG]LH GR3ROVNLZSLHUZV]\FKODWDFKGZXG]LHVWHJRZLHNX&KDOXVQLHXWUDFLáDNRQWDNWyZ])UDQFMą:SUDVLHSLVDQR ÄNDĪGHJRURNXZUDFDQDSDURPLHVLĊF]Q\SRE\WGR3DU\ĪDGOD]DSR]QDQLDVLĊ]QRZ\PLSRP\VáDPLZXSUDZLDQHM SU]H]VLHELHV]WXFH´2GDUW\VWNDE\áDF]áRQNLHP7RZDU]\VWZD=DFKĊW\6]WXN3LĊNQ\FKZ:DUV]DZLH :SROVNLFK]ELRUDFKSXEOLF]Q\FK]QDQDMHVWMDNGRWąGW\ONRMHGQDSUDFD)UDQFX]NL±QLHGDWRZDQ\SDVWHOPortret

Cécile Chalus,

Portret kobiety w stroju japońskim, pastel

na płótnie, zbiory muzealne KUL, nr inw. MU KUL I–3, dar Olgi i Tadeusza Litawińskich z 1986 r. Fot. Ireneusz A. Marciszuk.

W pracowni pań Dunin–Chalus, ilustracja prasowa, Świat nr 44, 30 października 1909, 13.

Szkoła Dekoracyjno–Artystyczna C. Chalus i A. Dunin, ok. 1911–1914, fotografia, autor nieznany, zbiory prywatne. W górnym rzędzie od lewej: Rażniewska, Wanda Zażulińska, Krystyna(?) Ponikowska, Jezierska, Antonina Dunin–Sulgostowska, NN. U dołu od lewej: Wasilewska, Wanda Romeyko–Hurko, Katarzyna Zorza Matlakowska, Mergentaler, Zaleska, Cecylia Chalus.

Antonina Dunin–Sulgostowska,

Ofiara, ok. 1920, reprodukcja na karcie

pocztowej, Towarzystwo Naukowe Płockie.

Antonina Dunin–Sulgostowska urod]LáD sLĊ w Andrzejówce koáo KamieĔca Podolskiego w 1870.22

UczyáD sLĊ w Warszawie i w ParyĪu – najprawdopodobniej w Académie Julian, gdzie wystawLDáD swe prace okoáo 1896.23 W 1901 zosWDáD wybrana do Zar]ądu KoáD Literacko–Artystycznego w ParyĪu,24 X]\VNDáD SLHUZV]ą nagrodĊ w konkursie KoáD, którego jurorem byá m.in. Alfons Mucha.25 Od 1899 uczestniczyáD w F]áonkowskich wystawach zbiorowych w Towarzystwie ZachĊWy Sztuk PLĊknych w Warszawie (byáD F]áonkinLą od 1903),26

prezentuMąF poF]ąWkowo r]HĨby w brą]LH, nasWĊpnie obrazy i prace gra¿ czne. W 1905 wykonana ZHGáXJ rysunku Sulgostowskiej akwaforta Zo¿ i Stankiewiczówny StrumieĔ EUDáD XG]LDá w konkursie TZSP im. Józefa Kuryerowa.27 W 1906 obraz jej pĊdzla pt. Siewca, symbolicznie nawLą]uMąFy do twórczRĞci Elizy Orzeszkowej, zosWDá podarowany pisarce z okazji uroczystego jubileuszu jej 40–lecia pracy literackiej.28 W 1914 artystka EUDáD ud]LDá w drugim konkursie im. Henryka Grohmanna i towarzys]ąFHj mu wystawie Towarzystwa 3U]\MDFLyá Sztuk Gra¿ cznych w Warszawie oraz w Salonie Artystycznym „Sztuka”.29 Sulgostowska zajmowDáD sLĊ równLHĪ ilustrDFMą tworzyáD s]DWĊ gra¿ czną ksLąĪHk dla dzieci m.in. Marii Weryho, tomów rozm\ĞlaĔ Henryka Nusbauma oraz podrĊF]ników.30 ByáD aktywną d]LDáDF]ką spoáHF]ną uczestniczyáD w wystawach dobroczynnych (na przykáDd w Salonie Krywulta, 1905),31 F]áonkiem zar]ądu Stowarzyszenia na Rzecz Równouprawnienia Kobiet,32 F]áonkiem Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (pracowDáD w komitecie wystawy Krajobraz

Polski zorganizowanej w 1912).³³ Podczas wojny polsko–bolszewickiej tworzyáD w Ochotniczej Legii Kobiet patriotyczne plakaty, sztandary i organizowDáD kwesty na rzecz OLK.34 W latach dwudziestych SRGDURZDáD Towarzystwu Naukowemu w Páocku tryptyk O
ara, w 1929 w\SRĪ\F]RQ\ na proĞEĊ prezydentowej Michaliny MoĞcickiej do Pawilonu Pracy Kobiet na Pows]HFKQą WystawĊ Krajową w Poznaniu i od tego czasu zaginiony.35

Sulgostowska byáD autorką projektu sztandaru ZwLą]ku Legionistek PolskicKSRĞZLĊFonego w lutym 1931.36

Na poF]ąWku lat trzydziestych, zapewne z osLągnLĊFLHP wieku emerytalnego, obie artystki – Chalus i Dunin – wyprowad]Láy sLĊ do podwarszawskiej RaGRĞci, gdzie po dáugich i FLĊĪkich chorobach zmaráy w pierwszych latach wojny.37

PoznDáy sLĊ i zaprzyMDĨnLáy najprawdopodobniej w ParyĪu okoáo czterdzieĞci lat wczeĞQiej, na pr]Háomie stuleci, nasWĊpnie przybyáy do Warszawy, gdzie w 1903 otworzyáy szkoáĊ dekoracyjną dla kobiet. SzkoáD krótko mieĞFLáD sLĊ przy ul. Foksal, od 1906 przy ul. ĩurawiej 10, w latach 1918–1920 przy Ordynackiej 8.38 3RF]ąWNRZR d]LDáDáD pod szyldem samej Chalus. W obliczu licznej i zróĪnicowanej oferty edukacyjnej skierowanej do kobiet,39

cudzoziemVNRĞü wáDĞcicielki, jej paryskie wyks]WDáFHnie podkreĞlane w prasie nazwiskami jej profesorów, mogáy stanowLü silny atut i wyróĪnik. „Wprawdzie nie od wczoraj posiadamy szkoáy »artystyczne«, przewDĪnie dla kobiet. WLĊkszRĞü ich jednak PLDáD na widoku przepĊdzenie czasu przez panny »na wydaniu« w okresie PLĊdzy XNRĔczeniem DĪ 6–klasowej pensji a ostatecznym celem istnienia – wyjĞciem za PąĪ´ – ocenLDá kąĞliwie publicysta warszawskiej Prawdy – „Do nielicznych, powDĪnych prób w kierunku podniesienia stanu SU]HP\VáX artystycznego nDOHĪy istnLHMąFD od niedawna szkoáD p. Chalus.” 40

Program szkoáy byá wszechstronny i obejmowDá trzy lata nauki. Zgodnie z DNDGHPLFNą WUDG\FMą podstawĊ stanowLá kurs tzw. sztuki czysWHM rysunku i malarstwa, z wykorzystaniem Īywych modeli. Ta F]ĊĞü ]DMĊü stanowLáD domenĊ Sulgostowskiej. Chalus odpowiadDáD za kurs sztuki zdobniczej, który obejmowDá znajomRĞü tkaniny dekoracyjnej, ceramiki i szkáD, meblarstwa, brą]ownictwa, sztuki ksLąĪki.41 :áDĞFLFLHONL szkoáy przykáDdDáy duĪą wagĊ do zrozumienia specy¿ ki danego materLDáu i kierowania sLĊ jego logiką przy projektowaniu przedmiotów i ornamentów „Panna Chalus jest nieprzyjacióáką szablonu, naĞladownictwa i dyletantyzmu, z mózgów swoich uczniów usLáuje wykrzesDü iskrĊ twórF]ą, Īąda oryginalnych pomysáów i powDĪnej pracy” – charakteryzowDáD klimat szkoáy Zo¿ a Sokoáowska.42 Zo¿ a Skorobohata–Stankiewicz twierd]LáD, ĪH Chalus powinna káDĞü jeszcze wLĊkszy nacisk na rozwój inwencji i artystycznej indywidualQRĞci uczennic.43

Tym, co bez wąWpienia wyróĪnLDáo metodykĊ Szkoáy Dekoracyjno–Artystycznej na tle podobnych warszawskich placówek, byá szeroki zakres przedmiotów teoretyczQ\FK teorii kompozycji, harmonii barw, perspektywy. Regularny kurs historii sztuki od 1906 prowad]Lá Eligiusz Niewiadomski, bĊdąFy wówczas prekursorem ilustrowania ]DMĊü przezroczami.44 1RZRĞFLą na gruncie warszawskiej pedagogiki okD]Dá sLĊ takĪH system konkursów z nagrodami pienLĊĪnymi dla uczniów, autorów najlepszych prac rocznych.45

Z czasem – zapewne pod wpáywem koedukacyjQRĞci ]DáoĪonej rok póĨQLHM Warszawskiej 6]NRá\ Sztuk PLĊknych, w tym przypadku niejako à rebours – dopuszczono do uczestnictwa w kursach takĪH PĊĪF]yzn. Brak niestety informacji, kiedy ta zmiana nasWąpLáD nie znamy równiHĪ nazwisk uF]Ċs]F]DMąFych do szkoáy adeptów sztuki, ani ich liczby. O ich obecQRĞci ĞZiadF]ą jednak prasowe artykuáy Zo¿ i 6RNRáRZVNLHM (1910) i Lucyny KotarbiĔVNiej (1915), w których mowa o „pracach uczniów i uczennic” oraz „szkole dla kobiet i PĊĪF]yzn”.46

OdrĊbną grupĊ, ku której zwrDFDáD sLĊ SzkoáD Chalus–Dunin, stanRZLá\ dzieci i PáRG]LHĪ z ubogich warszawskich rodzin. W szkolnej pracowni Sulgostowska prowadziáa dla nich coniedzielne bezpáDWne ]DMĊFLD U\VXQNX']LHFLĊFH praceE\á\SUezentowane na doroczQ\cKZ\Vtawach obok prac dorosá\ch kursantów.47

SzkoáD Dunin–Chalus, nie OLF]ąF pokazów we wáDVQ\ch siedzibach, SUH]HQWRZDáD dorobek VZ\FK uczennic co najmniej na dziewLĊFLu Z\Vtawach, a jej wáDĞcicielki – odOLF]DMąF F]áonkowskie pokaz\ pojeG\Qcz\ch d]LHá na doroczQ\ch SalonacK±E\á\Xczestniczkami co najmniej trzech wLĊksz\ch ekspoz\cji zbiRURZ\ch.

Pierwsza prezentacja prac uczennic RGE\áD sLĊ wiosną 1904 w gmachu warszawskiej =DFKĊW\. „W\Vtawa ta jest niezmiernie znamieQQ\m zjawiskiem epoki i faktem bardzo doniosá\m dla Ī\cia naszego art\Vt\cznego. (…) Ocz\ZiĞcie panna Chalus jako Francuzka, uczennica sá\QQego Grasseta, tak na ZVNURĞ francuskiego duchem mistrza, w szkole swej nie moĪe w\WwDU]DüsW\OXSROsNLHJRMHĪHOLwRJyOHNLHG\NROwiek FDáNLHP RGUĊEQLH w\WwRU]\ü sLĊ on PRĪH´ – zasWU]HJDá w Kurierze Warszawskim Tadeusz Jaros]\Ĕski.48

Ów naURGRZ\ kontekst pobrzmiewDá w takĪH w recenzji Przeglądu Tygodniowego, którego autor SRGNUHĞODá ut\litarne – spoáHF]ne i gospodarcze – korz\Ğci zwLą]Dne z rozwojem rodzimego zdobnictwa: „Wszelkie usLáowania Z\tworzenia samodzielQ\ch pracowników na polu kompoz\FML do SU]HP\VáX DUW\VW\F]QHJR powiQQ\ sLĊ spotkDü z prawdziZ\m uznaniem ogóáu, JG\Ī dDMą one moĪQRĞü zasWąpienia sLáDPL krajRZ\mi FDáHgo szeregu zagraniczQ\ch pracowników´.49 Druga szkolna w\stawa, otwarta w siedzibie TZSP w 1905, GRF]HNDáD sLĊ omówienia na áDPDFK W\JRGQLND Bluszcz. Zo¿ a SRNRáRwska w\PLHQLáD najciekawsze jej zdaniem prace, G]LĊNL czemu SR]QDMHP\ nie W\ONR nazwiska pierws]\FK uczennic s]NRá\, ale WDNĪH dowLDGXMHP\ sLĊ o pierws]\FK sukcesach placówki w kontaktach z SU]HP\sáHP „SpoĞród okazów w\stawLRQ\FK w\UyĪQLá\ sLĊ prace: SDĔ Dziewulskiej ĪDUGLQLHUND wLWUDĪH aplikacje), =LHOLĔskiej (dzban\, ¿ ranki, SDWURQ\ na ĞFLDQĊ Bruinier (wLWUDĪH aplikacje, G]EDQ\ – dalej prace SDĔ Krassowskiej, Franckiej, Glotzówn\, Kowalewskiej, Nussbaumówn\, Znatowiczówn\, MLHF]\Ĕskiej, T\OLQJHr, a PLĊG]\ t\PL kaÀ e na posDG]NĊ praca oznaczona JRGáHP±ªM\sz«, odznaczona na konkursie ¿ UP\DziewulsNLL/DQJH´50

W W\P sDP\P niesSRNRMQ\P 1905 roku, S]NRáD Chalus–Dunin prezentowDáD swoje w]RU\ sztuki stosowanej w Lublinie, na „Amatorskiej w\stawie sztuki stosowanej, prac z G]LHG]LQ\ malarstwa i robót NRELHF\FKIRWRJUD¿ i i pocztówHNUĊF]QLHPDORwDQ\FK´51

Dwa lata SyĨQLHM w lipcu 1907, w gmachu warszawskiej =DFKĊW\ oGE\áD sLĊ zbiorowa w\stawa malarstwa kobiet, EĊGąFD F]ĊĞFLą obchodów Pierwszego Zjazdu Kobiet Polskich na czeĞü (OL]\ Orzeszkowej. Zarówno zjazd, jak i towDU]\s]ąFD mu eksSR]\FMD QDOHĪDá\ do najwDĪQLHMs]\FK przedsLĊw]LĊü polskiego ruchu kobiecego SRF]ąWNX stulecia. Malarz i NU\W\N sztuki Wilhelm Mitarski, FKRü NU\W\F]QLH RFHQLá sposób XU]ąG]HQLD w\staw\, X]QDá Mą za interesXMąFą poniewaĪ „daje GRZRG\ talentu i moĪH znieĞü niejeden przesąd i uprzedzenie´52

– zwáDszcza, ĪH jak zauwDĪD – oprócz Olgi BoznaĔVNiej „reszta nazwisk autorek obrazów z tej Z\VtaZ\ jest mniej lub wLĊFHM nieznanD´. W relacji opublikowanej w ĝwiecie, QDMZLĊFHM uwagi SRĞZLĊFLá jednej z nich – Antoninie Duninównie. Malarka zaprezentowDáD na Z\Vtawie DĪ piĊtnaĞcie páócien („portret\, studia i SUyE\ kompoz\FML´), w t\m obraz V\mbolizuMąF\ twórczRĞü Orzeszkowej pt. Siewca. Mitarski GRFHQLDMąF GąĪHQLH art\Vtki do poszukiwania wáDsnego st\lu i malarskiego MĊ]\Na, dostrzegá jednak mankament\ jej warsztatu: nieĞZiadoPą powtarzalQRĞü i monotonLĊ barw (upodobanie do barw ciepá\ch, c\QREURZ\ch i ĪóáW\ch), bĊdąFą rezultatem preferowania pracowni kosztem malowania w plenerze. W opinii recenzenta Duninówna z wLĊks]ą swobodą malowDáD portret\ kobiece nLĪ PĊskie. CechuMąFD prace malarki ogromna áDWZRĞü SRNRQ\Zania tUXGQRĞci techniczQ\ch, zdaniem NU\t\Na niesie zarazem U\z\NR „pobLHĪnego ]DáDWwienia sLĊ z obrD]HP´.53

OdĪHgnuMąF sLĊ od przesądów, Mitarski podsumowDá wrDĪHnia z Z\staZ\ jednak niewolQ\m od uprzedzeĔ dwuznaczQ\m komplementem: „W ogóle Z\Vtawa ta ĞZiadcz\ o t\m, Īe energia, sSU\W i SRP\sáRwoĞü kobieca, znajduje w malarstwie ujĞcie równie dobrze, jak wáDĞciwoĞci PĊskiego intelektu i charakteru.´54 Podzielone opinie o obrazach Sulgostowskiej zamieĞFLá Tygodnik Ilustrowany. Wedáug HeQU\Na PLąWkowskiego „portret\ i studia DuniQyZQ\ dDMą nam poznDü doskonDáHgo, Z\UREionego malarza, za to SUyE\ NRPSR]\FML jak ª6iewca« i fantaz\jna ilustracja wĊglowa, nie są na Z\VRNRĞci jej bezSRĞUednio z natXU\ malowaQ\ch prac.´55

W nasWĊSQ\m numerze Tygodnika reprodukcja Siewcy zosWDáD opatrzona juĪ zgoáD odmieQQ\m, pochleEQ\m komentarzem: „Na Z\Vtawie kobiet–malarek w Tow. Z. Sz. P. obraz SRZ\Īsz\ Z\UyĪnLá sLĊ korz\Vtnie pLĊNQ\m pom\VáHP i nastrojową treĞFLą. Siewca ma pLĊkną gáowĊ, a rĊka jego, UR]VLHZDMąFD ziarno, GXĪR Z\PRZ\. &DáRĞü robi harmonijne wrDĪHnie.´56

Latem 1909 SzkoáD Chalus i Dunin brDáD ud]LDá w W\Vtawie Przem\VáX i Rolnictwa w &]ĊVWRFKRZLH najwLĊkszej Z\Vtawie na ziemiach polskich przed I wojną ĞZiatową W Pawilonie 2JyOQR±.XOWXUDOQ\P pomieszczono m.in. ekspoz\FMĊ dorobku z zakresu szkolnictwa, w t\m równLHĪ „wzRU\ sztuki stosowanej dla przem\Váu´ stworzone w Warszawie prz\ ul. ĩurawiej.57 Sama szkoáD nie znDOD]áD sLĊ w gronie nagrodzRQ\ch

wystawców, lecz jej prace zosWDáy uhonorowane SRĞUednio, dyplomem dla warszawskiego zakáDdu inkrustacji i mozaiki Natalii Bober, wykorzystuMąFHgo projekty uczennic Chalus i Dunin.58

Niemal równoczeĞQie, we wrzeĞQiu 1909, w ZachĊFLH odbyá sLĊ kolejny pokaz dorobku V]NRáy. Franciszek Siedlecki docenLDá w nim metodĊ dochodzenia do wyabstrahowania ornamentu: „Wystawione studia z natury wskazuMą drogĊ, jaką uczeĔ dochodzi do stylizowania motywu. Ten sam kwiat lub owad, narysowany i podkolorowany najdokáDdniej z natury, przez stopniowe uogólniHQLHSU]H]ZNUHĞODQLHZNRQLHF]QąKDUPRQLĊ kompozycyjną, staje sLĊ elementem dekoracyjnym, przypominDMąFym tylko symbolicznie naturĊ, a ĪyMąFym samoistnie nowym, stworzonym przez artysWĊ Īyciem dekoracyjnym.”59

„Do udatnych rzeczy wystawy nDOHĪą barwne pomysáy na witrDĪH, XPLHMĊWQLH stylizowane RNáDGNL ksLąĪHk oraz ciekawe inLFMDáy do holenderskich ksLąĪHk dla dzieci” – notowDáD swoje wrDĪHnia Zo¿ a Skorobohata– Stankiewicz w Bluszczu.60 W jej teNĞcie znDOD]áD sLĊ WHĪ informacja o projekcie dywanu sP\UQHĔVNLHJR który doczekDá sLĊ realizacji przez tkalnLĊ w Hadze, a nasWĊpnie zostDá zakupiony do zbiorów tamtejszego artysty i kolekcjonera Hendrika Willema Mesdaga.61

Póá roku po wystawie szkolnej, w marcu 1910, w TZSP odbyáD sLĊ wspólna wystawa „triumwiratu”62

zaprzyMDĨnionych ze sobą artystek, Duninówny, Chalus i Bruinier, na której pierwsza z nich prezentowDáD m.in. pastel zachowany do dziĞ w zbiorach MNW.63 Wystawa z 1910 jest jednym ze Ğladów zapomnianego warszawskiego epizodu w Īyciu holenderskiej malarki i ilustratorki Jeanne–Marie Bruinier zw. „Sanne” (1875– 1951), o której jak doWąd polskie opracowania zdDMą sLĊ milczeü. Artystka byáD obecna w warszawskim Īyciu artystycznym przez dáuĪszy czas, choü fakt, ĪH byáD wzmiankowana jedynie nazwiskiem lub inLFMDáDPL imion sprawLDá, ĪH nieraz pisano o niej jako o PĊĪF]yĨnie.64 NaURGRZRĞü malarki zdaje sLĊ WHĪ wyjaĞQLDü genH]Ċ wspomnianych wyĪHM holenderskich realizacji w d]LDáDOQRĞci szkoáy. Warto dodDü, ĪH Bruinier byáD zwLą]Dna m.in. z Rudolfem Steinerem (wspóápracowDáD przy dekoracji malarskiej Goetheneum)65 i QDOHĪDáD do NUĊJX kolonii artystycznej w Worpswede.66 WczeĞniej studiowDáD w Académie Colarossi w PDU\ĪX gdzie przyMDĨQLáD sLĊ z PauOą Modersohn–Becker67 i zapewne w tym okresie poznDáD równLHĪ Chalus i DuninównĊ. W 1912 XND]DáD sLĊ drukiem ksLąĪka wspólnie ilustrowana przez Dunin i Bruinier – Przygoda Jasia Elizy Orzeszkowej (jedyny XWZyUSLVDUNLGODG]LHFLZ\GDQD]HVSXĞFL]Q\SRĞPLHUWQHMSU]e]MHMZLHOROHWQLąSU]\MDFLyáNĊLSRSXODU\]DWRUNĊ WandĊ Nusbaum.68 RodzinĊ Nusbaumów áąF]yáy z Dunin wLĊ]L bliskiej przyMDĨni, a PáRGV]D siostra Wandy, Halina, byáD uczennLFą szkoáy Chalus–Dunin.69

NiewąWpliwie za kulminacyjny moment w dziejach omawianej szkoáy PRĪQD X]QDü jej XG]LDá w najwLĊkszym przedsLĊw]LĊFLu kulturalnym i propagandowym polskiego ruchu kobiecego przed I wojną ĞZiatową, jakim byáD Wystawa Pracy Kobiety Polskiej w Pradze w 1912.70 Nowoczesne, interdyscyplinarne uMĊFLH tytuáowego zagadnienia odróĪnLDáo Mą od prezentowanych wczeĞQiej nad WHáWDwą wystaw buágarskiej i serbskiej o tematyce kobiecej, PDMąFych charakter wyáąF]nie etnogra¿ czny.71 Nad UHDOL]DFMą wystawy F]XZDá Komitet, na czele którego stanĊáD Zo¿ a Stankiewiczówna, odpowiedzialna takĪH za d]LDá sztuki. W obrĊELH tej grupy kuratorką d]LDáu sztuki stosowanej zosWDáD Antonina Dunin.72 WHGáXJ opinii .RWDUELĔVNLHM F]ĊĞü przygotowana przez DuninównĊ pod wzgOĊdem poziomu artystycznego w niczym nie XVWĊSRZDáD wystawom z tej dziedziny we WroFáDwiu, w Berlinie, Monachium czy ParyĪu: „OtóĪ kiedy zobaczyáDP juĪ gotową, ur]ądzoną niewielką sDOĊ w Pradze, zawieszoną makatami Rychter–Janowskiej, ĞZietnymi dekoracyjnymi rysunkami Gramatyki–Ostrowskiej, intarsMą Bobrówny, Ğlicznymi robotami p. Papieskiej, rysunkami i wzorami U\VXQNyZXF]HQQLFV]NRá\SS'XQLQL&KDOXVPDMROLNDPL'XQLQywnySRP\ĞODáDPVRELHPRĪQDE\ĞPLDáRWH roboty pokD]Dü na Champs–Elysées.”73

Praska wystawa kobieca stanowLáD jeden z ostatnich uchwytnych ĨUyGáRZR akordów G]LDáDOQRĞFL szkoáy. Z wąWáych prasowych wzmianek i reklam wiadomo tylko, Īe od 1911 do 1914 szkoáD prezentowDáD swe doroczne wystawy w Salonie Feliksa Richlinga, galerii sztuki otwartej jesienLą 1911 przy ul. Mars]Dákowskiej 131 i prezentuMąFHM wystawy w rytmie comiesLĊF]nym.74 W 1913 prasa donosLáD o sukcesie artystycznym i duĪym zbycie prac prezentowanych na szkolnej ekspozycji: „znaOD]á\ nabywców, oprócz pomniejszych rzeczy, nasWĊpuMąFH utwory: »RóĪH bLDáH«, »RóĪH czerwone«, »Kwiaty«, »àabĊdzie«, »Zimowy pHM]DĪ«, a SRĞUyG wycinanek: »Szum drzew«, »motylki«, »Bajka«, »Ballada«”.75 W 1915 ostatnLą odnotowaną wystawĊ szkoáy otwarto w sąsiednim lokalu, w Kamienicy pod Husarzem przy ul. Mars]Dákowskiej 74.76 5yZQLHĪ w 1911 szkoáD nawLą]DáD sWDáą wspóáprDFĊ z redagowanym wówczas przez LucynĊ KotarbiĔVNą pismem Nasz Dom.

Tygodnik Mód i PowieĞci, oferuMąF czytelniczkom porady, pokazy wzorów i konsultacje w siedzibie redakcji.77

Prawdopodobnie wáDĞQie z tego okresu, poF]ąWku drugiej dekady dwudziestego wieku, pochodzi jedyna zidenty¿ kowana jak doWąd uczniowska praca sygnowana pLHF]ĊFLą szkoáy z ĩXUDZLHM – projekt obrusu (?) autorstwa Wandy =DĪuliĔVNiej.78

= QLQLHMV]HJR NUyWNLHJR SU]HJOąGX G]LDáDOQRĞFL 6]NRá\ 'HNRUDF\MQR±$UW\VW\F]QHM Z\QLND ĪHWZyUF]\QLHLXF]HQQLFHWHMNDPHUDOQHMLQVW\WXFMLE\á\REHFQHZQLHPDOZV]\VWNLFKIRUPDFKSU]HGVLĊZ]LĊü Z\VWDZLHQQLF]\FK HSRNL SRF]ąZV]\ RG SDU\VNLFK 6DORQyZ SU]H] HNVSR]\FMH Z NUDMRZ\FK WRZDU]\VWZDFK DUW\VW\F]Q\FK Z\VWDZ\ V]NROQH L FKDU\WDW\ZQH Z JDOHULDFK SU\ZDWQ\FK SRND]\ WZyUF]RĞFL DPDWRUVNLHM DĪ SR SURJUDPRZH Z\VWDZ\ V]WXNL NRELHW ± ]DUyZQR VDPRG]LHOQH MDN L EĊGąFH F]ĊĞFLą SURSDJDQGRZR± HGXNDF\MQ\FKZ\VWDZSU]HP\VáRZ\FKLSDĔVWZRZRWZyUF]\FK

1DGHU XERJD ED]D ĨUyGáRZD QLH SR]ZDOD QD Z\F]HUSXMąFą RFHQĊ VWRVRZDQHM Z SODFyZFH PHWRG\NL QDXF]DQLDLDQDOL]Ċ]PLDQ]DFKRG]ąF\FKZQLHMQDSU]HVWU]HQLODW=W\P]DVWU]HĪHQLHPZĞZLHWOH]DFKRZDQ\FK QDáDPDFKSUDV\RSLQLLZVSyáF]HVQ\FKUHFHQ]HQWyZLSXEOLF\VWyZRUD]Z\SRZLHG]LVDP\FKSU]HáRĪRQ\FKDWDNĪH JDUĞFLUHSURGXNFMLV]NROQ\FKSUDFPRĪQDMHGQDNSRGMąüSUyEĊXV\WXRZDQLDSHGDJRJLF]QHJRGRURENX&KDOXV L'XQLQQDWOHURG]LPHJRV]NROQLFWZDDUW\VW\F]QHJRGODNRELHW6]NRáDNWyUHMJáyZQ\PSUR¿OHPNV]WDáFHQLD E\áDW]ZV]WXNDVWRVRZDQDGODSU]HP\VáXZ]ERJDFLáDJáyZQ\NXUVRQLH]EĊGQHHOHPHQW\W]ZV]WXNLF]\VWHM SRGVWDZ\WHRULLNRPSR]\FMLLKLVWRULLV]WXNLFRUyĪQLáRMąRGNRELHF\FKV]NyáLNXUVyZRFKDUDNWHU]HUDF]HM RGWZyUF]HJRÄU]HPLRVáDDUW\VW\F]QHJRDQDZHWUyĪQ\FKUREyWHNUĊF]Q\FKQLĪV]WXNL´=NROHLDNFHQWRZDQLH SU]H]&KDOXV]QDMRPRĞFLSRV]F]HJyOQ\FKPDWHULDáyZWHFKQLNLG\VF\SOLQU]HPLHĞOQLF]\FKRUD]]DVDGVW\OL]DFML L]GREQLFWZDRSLHUDáRVLĊ±MDNZROQRSU]\SXV]F]Dü±QDQDXF]DQLXWHRUHW\F]Q\PLüZLF]HQLDFKU\VXQNRZ\FK %UDN Z]PLDQHN R X]XSHáQLDQLX ]DMĊü SUDNW\F]Q\PL üZLF]HQLDPL Z ZDUV]WDWDFK U]HPLHĞOQLF]\FK VXJHUXMH ĪH Z SU]\SDGNX WHM V]NRá\ PRGHO NRQWDNWyZ ] SU]HP\VáHP PyJá RJUDQLF]Dü VLĊ GR GRVWDUF]DQLD JRWRZ\FK Z]RUyZ 6]NRáD 'HNRUDF\MQR±$UW\VW\F]QD ± RERN NXUVyZ QS /HRNDGLL 0LURVáDZVNLHM L 0DULL =DUHPE\ Z 0X]HXP 5]HPLRVá L 6]WXNL 6WRVRZDQHM± VWDQRZLáDE\ ZyZF]DV RJQLZR SRĞUHGQLH PLĊG]\ WUDG\F\MQLH DGUHVRZDQąGRNRELHWHGXNDFMąSDUDDUW\VW\F]QąDQRZRF]HVQ\PZ\ZRG]ąF\PVLĊ]P\ĞOL0XWKHVLXVDQXUWHP Z\PDJDMąF\P RG SURMHNWDQWD EDUG]LHM SUDNW\F]QHJR GRĞZLDGF]HQLD ZDUV]WDWRZHJR SRGMĊW\P QD QDV]\P JUXQFLHSU]H]PLQ:DUV]WDW\.UDNRZVNLHL:RMFLHFKD-DVWU]ĊERZVNLHJR

= XSá\ZHP ODW UDQJD V]NRá\ &KDOXV L 'XQLQ QLHXFKURQQLH PDODáD ZUD] ] UR]ZRMHP :DUV]DZVNLHM