Tłumaczenie dosłowne

Tłumaczenie dosłowne ma w krytyce przekładu tradycyjnie złą opinię i sta-nowi w różnych proto-teoretycznych aforyzmach wzorzec nieporadności:

„O imitatotores, servum pecus!” – tak okazywał swą pogardę wobec „nie-wolniczych” tłumaczeń Horacy. Już jednak Kwintylian zauważał, że przekład poszerza gamę dostępnych w języku przyjmującym środków – co z perspek-tywy historycznej okazuje się oczywiste, gdy spojrzymy na „przekładową re-wolucję” wieku Odrodzenia i niesłychany rozwój zasobów języków europej-skich dokonany dzięki tłumaczeniom Biblii, a następnie klasyków greckich i rzymskich. Działo się to jednak pod warunkiem, że przekład Biblii, zgodnie ze znaną sentencją św. Hieronima¹³, był bliski dosłowności. Pożytek płynący z przekładu bardziej czy mniej dosłownego zauważała zresztą w erze roz-kwitu „belles infi dèles” pani de Stäel, a po niej Schleiermacher, Hölderlin, w wieku XX zaś Benjamin, Rosenzweig i francuscy „sourciers”, do których można zaliczyć w okresie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych Klossow-skiego, w sposób bardziej refl eksyjny i krytyczny Meschonnica i Bermana, a nieco później również cytowanych tu Chevaliera i Delport czy (częściowo?) niezależnie od nich, Venutiego.

Tłumaczenie dosłowne naruszające normy poprawności

i przyzwyczajenia stylistyczne użytkowników języka docelowego Było ono, i jest nadal, niezależnie od powyższych opinii, procedurą częstą, powodującą niejednokrotnie szok, lecz z biegiem czasu równie często powo-dującą modyfi kację przyzwyczajeń stylistycznych w języku docelowym. Oto przykład z Wulgaty, jak sama nazwa wskazuje, tekstu powszechnie przyjętego jako podstawowy w Kościele katolickim, a w istocie przez długie wieki we wszystkich Kościołach chrześcijańskiego Zachodu¹⁴:

13 „(...) w tłumaczeniu pism greckich – wyjąwszy pismo św., gdzie i porządek słów kryje tajemnicę – wyrażam nie słowo za słowem, ale myśl za myślą” (Balcerzan, Rajewska 2007 : 40).

Należy zauważyć jednak, że fragment zaznaczony kursywą bywa najczęściej przez cytujących Hieronima pomijany...

14 Henri Meschonnic traktuje tłumaczenie św. Hieronima jako doskonały przykład décentre-ment: „Saint Jérôme avait eu toute l’attention qu’il pouvait à l’hébreu, et la force de construire un langage-système en rapport avec l’hébreu dans le latin de son temps. On voit mal comment aujourd’hui on peut justifi er des traductions qui (...) croient traduire la Bible en traduisant du latin” (Meschonnic 1973 : 415).

[69.] Miserunt Judei ab Jerosolimis sacerdotes et levitas (...) ut interrogarent eum: tu quis es.

(J 1,19; przekład św. Hieronima, za: Encyclopédie, 1779, 2 ed., za: Vega 1994)¹⁵ W XVIII wieku znajomość łaciny w kręgach intelektualnych była jeszcze powszechna, autorzy Encyklopedii nie mieli więc kłopotu z dostrzeżeniem, że Hieronim, wybrany do swej misji między innymi jako wybitny znawca autorów klasycznych, jak najbardziej świadomie wprowadza szokujący na tle cycerońskiej łaciny hebraizm. Niemniej – rozwój łaciny jako języka żywego w średniowieczu (między innymi za sprawą Wulgaty) wskazuje, że być może przed epoką Odrodzenia dla większości użytkowników tego języka ów nieco-dzienny szyk nie był już niczym szokującym.

Przykład ten jest w pełni zrozumiały dla osób znających łacinę, jednakże podobnych przykładów nie brak również w polskich tłumaczeniach Biblii.

Oto fragment 10,14–10,15 Ewangelii według św. Jana w tłumaczeniu bene-dyktynów tynieckich (Biblia Tysiąclecia, 1965):

[70.] Ja jestem dobrym pasterzem i znam owce moje, a moje Mnie znają.

To dosłowne tłumaczenie, zachowujące eliptyczność oryginału wzorem św. Hieronima, niewątpliwie razi dziś wielu; najlepszym dowodem niech bę-dzie fakt, że ceniona Biblia poznańska¹⁶ podaje w tym miejscu: „Ja jestem dobrym pasterzem. Znam moje owce, a moje owce znają Mnie (...)”.

Podobnie szokujący językowo przykład znajdujemy w Apokalipsie św.

Jana (Ap 11,9), również w tłumaczeniu benedyktynów tynieckich:

[71.] Oto wielki Smok ognisty; ma siedem głów i dziesięć rogów, a na głowach sie-dem diasie-demów. Ogon jego zmiata trzecią część gwiazd z nieba i rzucił je na ziemię.

W opisie tym niewątpliwie zaskakuje nielogiczne przejście od praesens historicum do czasu przeszłego. Być może anakolut służy tu do podkreślenia dynamiki i grozy zdarzeń, niemniej – konstrukcja ta pozostaje w niezgodzie z ogólnie przyjętymi normami poprawności.

I jeszcze jeden przykład z Biblii, odwzorowujący w dosłownym tłuma-czeniu niezborność syntaktyczną wypowiedzi, typową dla mowy potocznej („oralność”), nieoczekiwaną w tym korpusie tekstów (Łk 7,36):

15 Biblia Tysiąclecia nie zachowuje w tym miejscu hebrajskiego toku zdania: „(...) wysłali do niego z Jerozolimy kapłanów, i Lewitów, aby go zapytali: «Kto ty jesteś?»”.

16 Zaskakujący jest fakt, że najbardziej znane polskie przekłady protestanckie (Biblia war-szawska i Biblia gdańska) prezentują wersję zbliżoną do Biblii Tysiąclecia.

[72.] (...) mówił sam do siebie: „Gdyby On był prorokiem, wiedziałby, co za jedna i jaka jest ta kobieta, która się Go dotyka, że jest grzesznicą.

Być może styl niski został użyty w oryginale, by skontrastować go z za-wsze dostojnym, hieratycznym stylem Jezusa (mówiący do siebie to faryze-usz, człowiek źle oceniany w Nowym Testamencie), być może zaś, by od-wzorować chaotyczny tok „natłoku myśli”? Tak czy inaczej za odwzorowanie wyraźnej obecności funkcji emotywnej w tym, jak i w poprzednim fragmen-cie należą się chyba tłumaczom wyrazy uznania.

Dla egzemplifi kacji mechanizmu szoku stylistycznego, wynikającego z tłumaczenia dosłownego, nie trzeba jednak koniecznie sięgać do tekstów tak szacownych. Anna Majkiewicz zaproponowała swego czasu taki ryzykowny passus w tłumaczeniu Amatorek Elfriede Jelinek (Majkiewicz 2006 : 50):

[73.] Das heisst aber noch nicht, dass es das, was man nicht sieht, auch nich gibt.

Sofern es nicht vergangen un also vergeben und vergessen ist, ist es noch da.

Ale to jeszcze nie znaczy, że czego się nie widzi, to nie istnieje. Dopóki nie przeminęło, a więc nie zostało przebaczone i nie przeszło w niepamięć, to wciąż istnieje.

Sama tłumaczka, zwracając uwagę na semantyczną relewantność użytej przez Jelinek anafory, tak oto broni swoich racji:

Celem zachowania metaforycznej budowy zdania w polskim przekładzie zasadne by-łoby użycie niepoprawnej formy „nie przeszło w niepamięć”, dzięki czemu oddany zostałby ciąg czasowników o tym samym prefi ksie (...) Polski czytelnik z pewnością wychwyciłby celowość zastosowanego zabiegu mimo niepoprawności frazy. Niestety w ostatecznej wersji przekładu polskiego zwyciężyły zasady normatywne wobec faktu permanentnego łamania niemczyzny w oryginale (ibidem).

Argumenty tłumaczki (i teoretyka zarazem) wydają się przekonujące w świetle tego, co zostało powiedziane w rozdziale 3, poświęconym prob-lemowi strategii przekładu. Prawdopodobieństwo właściwego zrozumienia intencji tekstu wynika z faktu, że czytelnik prozy Jelinek jest bezustannie konfrontowany z nieortonimicznymi, świadomie prowokującymi sformuło-waniami na różnych poziomach organizacji tekstu, co omawiany przekład odzwierciedla programowo i konsekwentnie. Prawdopodobnie jednak dla pierwszego czytelnika, jakim zwykle jest redaktor wydawnictwa, granica „do-puszczalnej niepoprawności” została tu przekroczona.

Podobne opory zaawansowanych przecież użytkowników języka wobec zbyt wielkiego nowatorstwa nie są zjawiskiem nowym, aczkolwiek wciąż ak-tualnym – by wspomnieć przykład 65, w którym chodziło o pomijane przez tłumaczy neologizmy Fernanda Pessoi. W wypadku literatury wysokiej tego typu niechęć wobec nowatorstwa i kreatywności przekładu jest po prostu

nie-zrozumiała. Wydaje się wręcz, że barometrem tego, jaki stopień nowatorstwa językowego jest akceptowalny przez współczesny język, pozostaje... litera-tura popularna, w której „dopuszczalna granica niepoprawności” jest perma-nentnie przesuwana. To pewne, że literatura ta jest nieocenionym źródłem do badania żywego języka współczesnego. Oto dwa przykłady z tłumaczenia cytowanej już tu kilkakrotnie książki Terry’ego Pratchetta Niewidoczni aka-demicy w przekładzie Piotra Cholewy (Pratchett 2010a, 2010b : 48)¹⁷:

[74.] ‘That’s Trevor Likely’, Said Glenda. ‘And you don’t want anything to do with him’.

– To Trevor Likely – odparła Glenda – I nie chcesz mieć z nim nic wspólnego.

I ta sama konstrukcja, nieco jednak złagodzona przez tryb warunkowy (ibi-dem, s. 163/164):

[75.] – You would’nt want me to draw a picture, sir.

– A co dokładnie się z nim stało?

– Nie chciałby pan, żebym to opisywał, nadrektorze.

Drugi przykład pokazuje, jak cienka granica dzieli akceptowalność od zgrzytu; nieuprzedzony czytelnik (a taki zwykle jest czytelnik literatury popularnej) być może nie zwróci więc uwagi nawet na pierwszy cytowany przypadek. Piszący te słowa jest jednak, co oczywiste, uprzedzonym czytel-nikiem; konstrukcję tę – ewidentny anglicyzm, niewiele mający wspólnego z poprawnym stylistycznie językiem polskim – dostrzegłem już jakiś czas temu w polszczyźnie moich przyjaciół od lat mieszkających w Kanadzie. To oczywisty przykład interferencji; czy jednak za jakiś czas nie sklasyfi kujemy go jako „pozytywny transfer”? Tak stało się już bowiem z inną konstrukcją, powszechnie używaną przez moich studentów. Oto kolejny przykład z Niewi-dzialnych akademików (ibidem, s. 162/163):

[76.] Oh, pur-lease! Not her. Let it not be her.

– Ktoś tu musi robić zapiekanki (...) – No proszę cię... Nie ona. (...)

Zwrot „no proszę cię” jest w polszczyźnie czymś nowym, ale nie można powiedzieć, że narusza jakąkolwiek normę gramatyczną czy stylistyczną. Po-dobnie będzie w kolejnym przypadku:

17 Numery stron oryginału i przekładu pokrywają się; jeżeli nie, strona przekładu następuje po ukośniku.

[77.] Can I stay with you, please?

Mogę tu zamieszkać? Proszę?¹⁸

W przytoczonej wypowiedzi Osła ze Shreka w tłumaczeniu Bartosza Wierzbięty również trudno mówić o jawnym złamaniu jakiejś normy, nie-mniej – słowa „proszę” z pytajnikiem używa się po polsku rzadko, zwykle z intencją wyrażenia niedowierzania. W tym wypadku intonacja pytajna jest oczywistym odwzorowaniem struktury angielskiej, typowe dla polszczyzny byłoby tu użycie wykrzyknika.

Przypomina się więc defi nicja – już wcześniej przytaczana – Anny Maura-nen (2004 : 80), dotycząca interferencji językowej:

Jej [interferencji] przykładami będą kolokacje lub inne kombinacje, które nie łamią oczywistej normy języka docelowego, lecz których po prostu nie znajdujemy w teks-tach oryginalnych.

Trzymając się konsekwentnie terminologii Toury’ego, w miejsce „interfe-rencji” wolę podstawić „pozytywny transfer” – zjawisko, które ponad wszel-ką wątpliwość godne jest dalszej refl eksji.

Tłumaczenie dosłowne nienaruszające oczywistych norm języka docelowego, lecz wprowadzające innowację w jego ramach Jak można przypuszczać, jest to jeden z ważniejszych, a w pewnych okresach – gdy przekład pozostaje w centrum polisystemu: Rzym od czasów Liwiusza Andronika (por. Domański 2006, za: Stabryła 2007 : 271–273), wiek Odro-dzenia w całej Europie, druga połowa XVIII wieku w Niemczech¹⁹, przełom XIX i XX wieku w Polsce etc. – wręcz podstawowy mechanizm wzbogaca-jący frazeologię i zasób środków obrazowania w każdym języku docelowym.

Dosłowne tłumaczenie żywej metafory to zwykle tak samo żywa metafora, dosłownie tłumaczony frazeologizm, zaskakujący świeżością, może w języku docelowym stać się „skrzydlatym słowem”, wkrótce już nieidentyfi kowanym ze swym oryginałem. Takie sformułowania miał niewątpliwie na myśli Ber-man, mówiąc o „cudownych strefach tekstu, w których obcość stapia się z ję-zykiem przyjmującym bez jakichkolwiek zgrzytów” (1994 : 66).

18 Przykład ten zaczerpnąłem z pracy magisterskiej mojej byłej studentki Anny Jankowskiej (2005).

19 Zagadnieniu temu poświęcona jest w większej części książka A. Bermana L’Épreuve de l’étranger. Culture et traduction dans l’Allemagne romantique(1984, 1995). Podobnie George Steiner komentuje: „Ewolucja współczesnej mowy niemieckiej wiąże się nierozerwalnie z Biblią Lutra, Homerem Vossa, kolejnymi wersjami Szekspira przygotowanymi przez Wielanda, Schle-gla i Tiecka” (Steiner 1975/2000 : 367).

Z oczywistych przyczyn jednak w niniejszym zestawie staram się zgroma-dzić przykłady, które nie stopiły się jeszcze z językiem docelowym, w prze-ciwnym bowiem wypadku nie byłoby mowy o „fi gurze”. Wypada zacząć od klasycznego przykładu Jerzego Ziomka (Zagórski, za: Ziomek 1980 : 65):

[78.] Mi fi gue – mi raisin Pół fi gi, pół rodzynka

Naturalnym ekwiwalentem (transkrypcją w terminologii Ziomka) tego sformułowania jest przysłowie „ni pies, ni wydra”; można sobie przecież wy-obrazić sytuacje – zwłaszcza kiedy obiekt porównania konotuje się pozytyw-nie, niech to będzie na przykład ładna kobieta – kiedy „rodzynek” okaże się ze wszech miar fortunniejszy od „wydry”.

Dobry przykład takiego dosłownego (syntagmatycznego) przekładu poda-je Krzysztof Hejwowski (2007 : 111), formułując konieczne warunki pozy-tywnego transferu: „ważne jest, by takie syntagmatyczne tłumaczenie rzeczy-wiście przypominało powiedzenie, było zwięzłe, zręczne i jasne”. Tak jest w poniższym przypadku, co potwierdza skądinąd fakt, że tym tropem poszli wszyscy trzej polscy tłumacze Przygód Tomka Sawyera (ibidem):

[79.] Can’t teach any old dog new tricks.

Starego psa nikt nowych sztuczek nie nauczy.

A oto kolejne, utrzymane w podobnym duchu przykłady z Niewidzialnych akademików (Pratchett : 2010a, 2010b : 69 i 62/63):

[80.] You are the clever one around here. And you can walk and think at the same time.

Ty tu jesteś mądralą. Wiem, że umiesz chodzić i myśleć równocześnie.

[81.] (...) saying that a lie could run around the word before Truth has got its, correc-tion, her boots.

(...) powiedzenie, że kłamstwo zdąży cały świat oblecieć, zanim prawda włoży buty.

Pierwsze z powyższych sformułowań nie było dotąd znane i używane w ję-zyku polskim: dowodem jest dla mnie całkowita jego nieobecność w Inter-necie. Sentencjonalność drugiego z nich sugeruje, jakoby istniało w naszym języku „od zawsze”. W istocie jednak aforyzm ten, zawsze identyfi kowany z jego autorem, znanym brytyjskim politykiem Jamesem Callaghanem, i fak-tycznie bardzo popularny, pojawił się w polskim Internecie dopiero w roku 2005 (n.b. jest to rok śmierci Callaghana – bardzo możliwe, że aforyzm został

„odkurzony” przy okazji licznych przy takich okazjach wspomnień publiko-wanych w prasie).

Kolejny, nieco bardziej kłopotliwy przykład pochodzi z tłumaczenia fi lmu Volver Pedro Almodovara:

[82.] Ya no podía con los cuernos.

Miałam już dosyć tych rogów.

Cytowane zdanie pochodzi z tłumaczenia podpisów, które polski dystrybu-tor fi lmu przypisuje Marzenie Chrobak. W istocie jednak jest to retusz adap-tatora podpisów, osoby, która zwykle pozostaje anonimowa (i tak jest w tym wypadku), lecz która podejmuje ostateczne decyzje o kształcie podpisów – czasem tylko dokonując „technicznych” skrótów, czasem w sposób bardziej lub mniej uzasadniony wkraczając w kwestie merytoryczne. W tym wypadku poprawka wydaje mi się wartościowa, choć zdania wśród moich studentów były podzielone (a wypada dodać, że moja koleżanka Marzena Chrobak rów-nież wybrała wersję „bezpieczną”: Miałam już dosyć jego zdrad).

Chodzi bowiem o to, że osobą mówiącą w tej scenie jest kobieta. Kobieta i rogi? Tak się nie mówi... a raczej nie mówiło się dotąd. Bo przecież rogi jako atrybut zdradzanego mężczyzny to tylko metafora, czemuż więc nie rozciągnąć jej na drugą część ludzkości, zapewne nie rzadziej zdradzaną niż mężczyźni? Nie jest również przypadkiem, że słowa te padają w fi lmie Almo-dovara (który jest zarazem autorem scenariusza), najbardziej feministycznego reżysera współczesnego kina. Kobiety w tym fi lmie przyjmują na siebie role typowo „męskie” (utrzymanie domu; wymierzanie sprawiedliwości), czemu więc nie podkreślić tego symbolicznie w warstwie językowej?

Wypada wreszcie dodać, że mechanizm ten działa – co oczywiste, choć rzadziej dostrzegane – w tłumaczeniach literatury polskiej na języki obce. Oto prosty przykład pochodzący z tłumaczenia Chrztu ognia Andrzeja Sapkow-skiego na hiszpański, znaleziony przez mojego byłego studenta L. Szulika (2009):

[83.] Strach ma wielkie oczy.

(A. Sapkowski, Chrzest ognia, 2001 : 119) El miedo tiene grandes ojos.

(przekład José María Faraldo) Podobnie jak w przypadku fi gi i rodzynka, mamy do czynienia z przysło-wiem, którego w języku hiszpańskim dotąd nie było, istniała wersja „el miedo ve con gafas aumento” (strach patrzy przez powiększające okulary) – jednak-że hiszpański tłumacz, często i pomysłowo stosujący ekwiwalenty naturalne polskich zwrotów idiomatycznych, tu decyduje się na transfer – może dlatego,

by uniknąć anachronizmu: gafas, okulary. Akcja powieści rozgrywa się w bli-żej nieokreślonym czasie przeszłym, na pewno jednak przed wynalezieniem broni palnej i okularów, co podkreślają liczne zabiegi archaizacyjne w war-stwie językowej.

Jak już podkreślałem wcześniej, odkrywanie takich przypadków transferu jest trudne z samej natury rzeczy – zwykle, jeśli jest on udany, natychmiast wtapia się w nurt języka przyjmującego, jak miało to miejsce z aforyzmem Callaghana o prawdzie i kłamstwie. Większość cytowanych przykładów po-chodzi z ostatnich lat, ich import dokonywał się na naszych oczach – a wery-fi kacja intuicyjnej hipotezy o dotychczasowej nieobecności danego wyrażenia w języku docelowym odbywała się za pomocą Internetu.

I wreszcie, podsumowując ten wątek rozważań: poszukiwanie pozytywne-go transferu, jak w powyżej opisanych przykładach, oddaje chyba sprawied-liwość postulatom cytowanego tu wielokrotnie Antoine Bermana, ponieważ nie dokonuje się tu „niszczenie zwrotów i wyrażeń idiomatycznych” (Berman 1985/2009 : 261–262). Mimo dogmatyzmu ówczesnych sformułowań fran-cuskiego badacza – przesada w jego krytyce kierowanej przeciw stosowaniu naturalnych ekwiwalentów może zrazić niejednego – sądzę, że częściej, niż dzieje się to obecnie, warto pokusić się o tłumaczenie dosłowne frazeologi-zmów. Perspektywa dokonania udanego transferu pozytywnego jest z pew-nością warta ryzyka. Jak pisał wspomniany wyżej Hans-Georg Gadamer (1979/1997 : 140):

(...) jest oczywiste, że język wiedzie swój pełen napięć żywot zawsze w antagonizmie między konwencjonalnością a rewolucyjnym przełomem (...) język żyje na przekór wszelkiemu konformizmowi.