3. PRZEGLĄD METOD I TECHNIK ANALIZY RYZYKA
3.4. Techniki stosowane w analizie ryzyka środowiskowego
Międzynarodowa norma IEC/ISO 31010 Risk management – risk assessment zawiera 31 technik, które należy stosować do przeprowadzenia analizy ryzyka. Nie wszystkie one nadają się do stosowania w trakcie prowadzenia prac poszukiwawczych gazu ziemnego ze złóż niekonwencjonalnych [45,100]. Techniki, które mogą być wykorzystywane do analizy ryzyka środowiskowego w prowadzeniu prac poszukiwawczych powinny uwzględniać: identyfikację ryzyka środowiskowego, konsekwencje wystąpienia danego zdarzenia, prawdopodobieństwo jego wystąpienia oraz pozwalać na ewaluację ryzyka poprzez wprowadzanie środków łagodzących ryzyko. Do najczęściej spotykanych technik analizy ryzyka stosowanych dla prac poszukiwawczych zaliczyć można [51,59,67]:
x matrycę konsekwencji i prawdopodobieństwa, x ocenę ryzyka środowiskowego – ERA,
x analizę scenariuszy, x wskaźniki ryzyka,
x analizę muchy - Bow Tie, x analizę zdarzeń i skutków, x analizę zdarzeń i konsekwencji.
3.4.1. Technika matryc konsekwencji i prawdopodobieństwa
Technika matryc konsekwencji i prawdopodobieństwa, jest najczęściej wykorzystywaną techniką w analizie ryzyka środowiskowego podczas prowadzenia prac poszukiwawczych [15]. Używana jest ona do identyfikacji ryzyka i jego klasyfikacji, hierarchizacji źródeł ryzyka i postępowania z ryzykiem [4]. Stanowi wsparcie w procesie ustalania, które ryzyka wymagają dalszej głębszej analizy, a wobec których należy podjąć działania zapobiegawcze, ponieważ przewidywane konsekwencje przy uwzględnieniu prawdopodobieństwa ich zaistnienia powodują, że poziom ryzyka przyjmuje wartości nieakceptowalne [26]. Identyfikacja ryzyka powinna rozpoczynać się już na etapie planowania prac poszukiwawczych i powinna być prowadzona na wszystkich etapach prac poszukiwawczych [5]. Określenie prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia niekorzystnego daje informacje wyjściowe do nakreślenia poziomu ryzyka, co zależy
od prawdopodobieństwa i konsekwencji, a parametry te zależą od dokładności informacji [147]. Kategorie konsekwencji oraz prawdopodobieństwa, jak również poziom ryzyka mogą zostać nazwane i zdefiniowane na wiele sposobów [147]. W dostępnych przykładach analiz ryzyka środowiskowego, autorzy szacują prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia w odniesieniu do przedziałów czasu – dni, miesięcy i lat [5, 18, 20, 23, 29]. W wielu przykładach analizy ryzyka środowiskowego wpływ na środowisko definiowany był w taki sam sposób dla każdego zdarzenia, które może mieć wpływ na środowisko [20,50,67]. Rozpiętość matryc ryzyka bywa różna i ulega modyfikacjom w zależności od potrzeb, mogą one przyjmować postać macierzy 3x3, 5x5 lub nawet 10x10 [1,59,84].
Tab. 3.1. Matryca ryzyka środowiskowego dla prac poszukiwawczych gazu ziemnego dla niekonwencjonalnych złóż gazu ziemnego w USA [60].
Konsekwencje Prawdopodobieństwo Zdarzenie nigdy niespotykane w przemyśle Zdarzenie spotykane w przemyśle Zdarzenie wydarzyło się w firmie Zdarzenie wydarzyło się kilkukrotnie w firmie Zdarzenie wydarzyło się kilkukrotnie w ciągu roku w danej lokalizacji Nieznaczny efekt Niewielki efekt Lokalny efekt Znaczny efekt Ogromny efekt
Po określeniu ryzyka i dokonaniu jego klasyfikacji kolejnym krokiem jest sprecyzowanie poziomu zaangażowania się w zarzadzanie ryzykiem [53]. Ryzyko może być również oceniane w różnych skalach. Najczęściej spotykaną skalą jest określenie ryzyka na poziomie: „małym-średnim-dużym” „małym, średnim, dużym i krytycznym” [25,53].
Ważnym elementem w tej technice jest również proces postępowania z ryzykiem i jego ewaluacja. Ryzyko, które zostało sklasyfikowane wysoko, powinno być poddawane ocenie i akceptowane lub też zmniejszane poprzez wprowadzanie odpowiednich procedur lub też środków łagodzących [8,59]
3.4.2. Technika oceny ryzyka środowiskowego – ERA
Ocena ryzyka środowiskowego zwana również oceną toksyczności polega na badaniu wpływu przedsięwzięcia na rośliny, zwierzęta oraz ludzi w związku
z narażeniem na działanie różnych związków chemicznych i mikroorganizmów [19,27,98,171]. Analiza ryzyka opiera się na podejmowaniu decyzji, wliczając ewaluację ryzyka i metody ograniczenia ryzyka. Technika opiera się na analizie źródła, które może w negatywny sposób oddziaływać na populację danego gatunku. Analiza składa się z pięciu kroków [15,35]:
x sformułowanie problemu, x identyfikacja zagrożenia, x analiza ryzyka,
x analiza ekspozycji organizmów na czynniki szkodliwe, x charakterystyka ryzyka.
Metoda ta znalazła zastosowanie w szczególności do oceny składników płuczek wiertniczych oraz cieczy szczelinujących wykorzystywanych do zabiegów hydraulicznego szczelinowania [54].
3.4.3. Technika analizy scenariuszy
Technika analizy scenariuszy opiera się na prognozowaniu zdarzeń, które mogą wystąpić w trakcie trwania prac poszukiwawczych [54]. Technika używana jest do pomocy w podejmowaniu decyzji i planowaniu, jak również do rozważania dotychczasowych działań. W trakcie analizy rozważa się trzy opcje: najlepszą, spodziewaną oraz najgorszą. Technikę tę stosuje się do identyfikacji zagrożeń niepożądanych oraz do analizy potencjalnych konsekwencji wystąpienia zdarzenia. Metoda ta obejmuje następujące etapy [72]:
x ustalenie zakresu analizy,
x identyfikacja czynników determinujących wyniki decyzji strategicznych, x określenie sił zewnętrznych,
x ustalenie logiki scenariuszy, x analiza skutków scenariuszy, x analiza skutków decyzji.
3.4.4. Technika wskaźników ryzyka
Technika wskaźników ryzyka może zostać użyta do sklasyfikowania różnych ryzyk towarzyszących pracom poszukiwawczym [54]. Umożliwia ona integrację wielu czynników, mających wpływ na poziom ryzyka, w jeden numeryczny wynik dla całego poziomu ryzyka. Może ona zostać użyta jako półilościowa metoda, określająca możliwość wystąpienia ryzyka, które określa się na podstawie punktacji. Metoda ta może być używana do oceny ryzyka, które występuje seryjnie i posiada podobne cechy [54]. Punkty przypisywane są do poszczególnych zdarzeń powodujących ryzyko. Technika ta może być pomocna w podejmowaniu decyzji, które zdarzenie wymaga redukcji poziomu ryzyka.
3.4.5. Technika analizy muchy - Bow Tie
Technika ta jest prostym, schematycznym sposobem polegającym na opisywaniu i analizowaniu ścieżek rozwoju zdarzenia, jego przyczyn i konsekwencji [54]. Koncentruje się na barierach między przyczynami i zdarzeniem oraz zdarzeniem i jego konsekwencjami.
Technika ta służy do zobrazowania zagrożenia, które może wystąpić podczas trwania prac poszukiwawczych, wraz z zakresem możliwych przyczyn oraz konsekwencji danego zdarzenia. Wymaganą informacją początkową w analizie ryzyka przy pomocy tej techniki są informacje na temat przyczyn i konsekwencji zdarzenia, jak również czynników, które mogą być zastosowane w celu ograniczenia lub całkowitego wyeliminowania ryzyka. W procesie analizy ryzyka techniką muchy uwzględnia się założenia takie jak [54,55]:
x zidentyfikowane ryzyko znajduje się w centralnym punkcie diagramu – jako zdarzenie główne,
x określenie potencjalnych niebezpieczeństw lub przyczyn zdarzenia – zapisywane po lewej stronie,
x określenie potencjalnych skutków zdarzenia – zapisywane po prawej stronie, x określenie barier (reakcja, prewencja), które powinny zapobiec każdej
Efektem analizy ryzyka techniką muchy jest schemat przedstawiający główne szlaki ryzyka oraz bariery, które mają zapobiegać skutkom zagrożenia lub powodować jego minimalizację. Na rysunku 3.1. przedstawiono schemat analizy muchy.
Rys. 3.1. Diagram analiza muchy - Bow Tie [34].
3.4.6. Technika analizy zdarzeń i skutków
Technika pozwala określić możliwe przyczyny zdarzenia, przedstawiając je za pomocą diagramu Ishikawy lub drzewa. Polega ona na uzupełnianiu diagramu wpisując przyczynę wystąpienia ryzyka należy równocześnie odpowiedzieć na pytanie: „dlaczego?” oraz określić skutek: „co się stanie?” [54].
Technika ta opiera się na opracowaniu katalogu przyczyn i konsekwencji zdarzenia oraz graficznym przedstawieniu wyniku. Na wykresie przedstawia się różne przyczyny dla zarówno pozytywnych, jak i negatywnych skutków zdarzenia (rys. 3.2).
Technika ta najczęściej wykorzystywana jest do rozważenia wszystkich możliwych scenariuszy i przyczyn zdarzenia. Zespół kryzysowy za pomocą „burzy mózgów” ustala najbardziej prawdopodobne przyczyny, które mogą być badane doświadczalnie lub ocenione na podstawie danych historycznych. Analizę zdarzeń i skutków stosuje się, gdy zachodzi potrzeba [169]:
x identyfikacji potencjalnych przyczyn, głównych powodów określonego zdarzenia lub problemu,
x uporządkowania niektórych interakcji wśród czynników wpływających na zachodzący proces,
x dokonania analizy istniejących problemów, w wyniku której mogą zostać podjęte działania naprawcze,
3.4.7. Technika analizy zdarzeń i konsekwencji
Technika analizy zdarzeń i konsekwencji jest kombinacją dwóch technik analizy ryzyka: metody drzewa błędów i metody drzewa zdarzeń. Rozważane są tutaj przyczyny i konsekwencje zdarzenia inicjującego (zdarzenia krytycznego), czyli zdarzenia rozpoczynającego serię zdarzeń. Analiza rozpoczyna się od zdefiniowania zdarzenia krytycznego, a następnie analizuje się jego konsekwencje za pomocą bramek logicznych (tak lub nie), które przedstawiają sytuacje, mogące mieć miejsce podczas trwania projektu. Technika ta może być skutecznie stosowana jako narzędzie zapewnienia systemów krytycznych, czyli takich, które mają bezpośredni wpływ na środowisko i pozwala przewidzieć awarie, które mogą wystąpić w procesie. Analiza zdarzeń i konsekwencji obejmuje pięć etapów [169]:
x wybór zdarzenia lub sytuacji do analizy,
x identyfikacja bezpieczeństwa dla poszczególnych elementów systemu,
x określenie ścieżek zdarzenia, począwszy od zdarzenia inicjującego (drzewo zdarzeń),
x wyznaczenie zdarzenia, począwszy od zdarzenia inicjującego (drzewo konsekwencji),