Tendencja do internacjonalizacji w słowotwórstwie

Intensywne zapożyczanie obcych (głównie anglo-amerykańskich) wyrażeń o zasię-gu międzynarodowym przyczynia się do wzrostu aktywności określonych modeli sło-wotwórczych lub utrzymania stabilnej produktywności mniej aktywnych. Rezultatem tych procesów jest utrzymywanie się od ponad trzydziestu lat wzmożonej tendencji do internacjonalizacji w słowotwórstwie. Zmieniają się – rzecz jasna – jej przejawy, ale natura zjawiska jest taka sama. Słowotwórcza adaptacja licznych nowych złożeń sprzyja powiększaniu się liczebności grup derywatów reprezentujących istniejące mo-dele słowotwórcze, świadczy też o ich produktywności.

O znacznym stopniu asymilacji zapożyczonych jednostek świadczą utworzone od nowych wyrażeń w języku-biorcy derywaty słowotwórcze, np. takie jak eventować, eventowiec, genderowiec, genderowy, genderówa, LGBTowiec, start-upowy, start-upo-wiec ‘twórca start-upu’ i nazwa żeńska start-uperka. Wyrazem asymilacji compositów są serie wyrazowe z danym członem, np. takie jak cyber- < cybernetyczny, e-, mega-, narko-, seks-, tele-, por. cybergazeta, cyberhandel, cyberprzestępczość; e-faktura, e-re-klama, e-kasyno, e-klient, e-lokata, e-uczelnia, e-pieniądze, e-praca; eurolokata, euro-bankomat, eurokurs, europlan; megaimpreza, megaprodukcja, megarynek, megasłow-nik, megasukces, megatelefon; narkobiznes, narkogang, narkopieniądze, narkodealer, narkomafi a, narkoprzemytnik, narkoterroryzm, narkopajęczyna; seksafera, seksklub, seksmasaż, seksoferta, sekspieniądze, seksprasa; telereklama, teleprzewodnik, teleza-kupy, teletekst, itp.

Szczególną aktywność wykazuje segment euro- w znaczeniu ‘związany z Unią Eu-ropejską’. Segment ten jest obecny w licznych zapożyczeniach typu eurobiznes, eu-rofarmer, eurokrata, eurokredyt, euroland, euromenedżer, eurosceptyk, eurostandard, kalkach, np. takich jak eurobutelka (ang. eurobottle), eurodopłaty (ang. eurosubsidies), eurorolnik (ang. eurofarmer), euromowa (ang. eurospeak) – por. Tulloch 1991 oraz hybrydach typu eurokomuch, euroobłęd, eurowróg – nacechowanych aksjologicznie ekspresywnych okazjonalizmach.

Do nowszych należą złożenia z segmentami takimi jak blog- /blogo-: blogospot, blo-gosfera, blogotest; emotiko-/emo- <emotikon: emotikoikonki / emoikonki, emoklon(y), emotrendy; -exit- ‘wyjście’ <ang. exit: Brexit /brexit, Grexit /grexit, Italexit /italexit, Polexit /polexit¹²; femi- <feministka, feministyczny, feminizm: femiaktywistka, femima-nifestacje, feminazizm; fi /fi tness- <fi tness: fi tbloger, fi tklub, fi tplan, fi tnessbloger, fi t-nessklub, fi tnessplan, fi tnessholik, fi tnessholiczka, gej- /gejo-: gejbar, gejklub, gejpara, gejpartner, gejparada, gejoślub, gejturystyka; homo-: homoparada, homoprowokacja, homorodzice, homorodzina, homoterror, homozwiązek; <korporacja / korpo-racyjny: korpoholik, korpoludek, korposzczur, korpoświat; web-: skrót od World Wide

12 Złożenia Grexit, Polexit nawiązują do ogólnie znanego internacjonalizmu Brexit, jak wiadomo, utworzonego na gruncie języka angielskiego w wyniku kontaminacji wyrazów Great Britain i exit, przy równoczesnej asystemowej (dowolnej) dezintegracji drugiego członu nazwy własnej Great Britain. O tego typu derywatach kontaminacyjnych więcej informacji zaineresowany Czytelnik znajdzie w pracy Waszakowa 2017.

Web: webinterfejs, webstrona, websieć, webportal; wege- <wegetariański, wegański / wegetarianizm, weganizm¹³: wegedieta, wegejadłospis, wegeposiłek¹⁴.

Obecność języka angielskiego w polszczyźnie omawianego tu okresu zaznacza się ponadto w tworzeniu tzw. pseudoanglicyzmów – wyrażeń zbudowanych z morfemów genetycznie angielskich, ale nie występujących w angielszczyźnie bądź występujących w innych funkcjach lub/i znaczeniach, takich jak churching rzecz. ‘szukanie kościoła, w którym odprawiane są msze święte najbardziej odpowiadające szukającym’ (ang. chur-ching ‘jakakolwiek działalność osoby świeckiej związana z kościołem’); internetolik, sponsoring, szoking, wikiholik (por. Witalisz 2016: 155, 203-204). Tego typu struktury, w ogromnej większości tworzone na gruncie polszczyzny przez analogię do określonego schematu, a bywa, że do konkretnego wyrażenia, stały się modne w określonych śro-dowiskach. Jej świadectwem są powstające jak grzyby po deszczu twory okazjonalne w rodzaju łomżing ‘picie piwa Łomża’, odpoczing ‘odpoczywanie’, parawaning ‘ogradza-nie się parawanem na plaży, piwing ‘picie piwa’, smażing ‘opala‘ogradza-nie się, smaże‘ogradza-nie się na słońcu’, spacering ‘chodzenie na spacer’, uczing ‘uczenie się’ itp. Nie są to neutralne nomina actionis – zwykle są stylistycznie i aksjologicznie nacechowane.

Tegotypu formacje, wyglądające jak „prawdziwe anglicyzmy”, szczególnie wyraź-ne są w tzw. polszczyźnie młodych, która zasadniczo rozwija się w ramach kontak-tów przedstawicieli tej grupy; sporadyczne są wyrażenia, które przechodzą do ogólnej polszczyzny potocznej. Charakterystyczne dla tej grupy środowiskowej pseudoangli-cyzmy to np. takie rzeczowniki jak beforing (ang. before party), housing / homing

‘impreza w domu’ (ang, house /home, szoking +ang. -ing / shocking ‘to, co szokuje’

(ang. przymiotnik shocking ‘szokujący’) – por. Witalisz 2016: 137 – oraz czasowniki utworzone za pomocą derywacji paradygmatycznej takie jak kolnąć ‘zadzwonić’ (ang.

to call), lukać ‘szukać’ (ang. to look) lub pefi ksalno-paradygmatycznej przy moty-wacji pośredniej: oblukać < lukać, luk, por. Oblukamy jaką imprę.), wyautować (się)

< autować (się) < aut, (ang. to out) ‘wyjść z komputera, programu, gry’ w znaczeniu rozszerzonym ‘wyjść’, por. Parentsi wyautowali ‘rodzice wyszli’. Użyty w niniejszym przykładzie rzeczownik parentsi (ang. parents ‘rodzice’) został zaadaptowany fl eksyj-nie; można go też uznać za związany formalnie z derywatami z obcym segmentem -s(i) pełniącym w polszczyźnie funkcję jaką mają sufi ksy. Ten produktywny w polszczyźnie

13 Znaczenia przymiotników wegetariański i wegański i zaczynają się różnicować – wydaje się, że ich całkowita repartycja jest kwestią niedługiego czasu. Por. kontekst: „Zarówno wegetarianizm, jak i weganizm to rodzaj diety, która charakteryzuje się wyłączeniem z posiłków mięsa i zawierających je produktów. Jadłospis wegan i wegetarian jest podobny – opiera się głównie na spożywaniu warzyw oraz owoców pod różną postacią. Zwierzęce białko zastępowane jest białkiem, które zawarte jest w roślinach oraz nasionach. Zasadniczą różnicą jest to, że weganizm jest restrykcyjną odmianą wegetarianizmu.

Weganie nie spożywają produktów pochodzenia zwierzęcego: mięsa, mleka, nabiału, jajek oraz miodu”;

https://przegladdziennikarski.pl/wegetarianizm-a-weganizm-jakie-sa-roznice/; dostęp: 22.09.2019.

14 Por. przykładowy kontekst: „Chciałbyś zostać wegetarianinem, ale nie wiesz, jak zacząć?

[…] Dzięki naszej kampanii codziennie będziesz otrzymywał na skrzynkę pocztową maila z wszystkimi niezbędnymi informacjami dotyczącymi wegetarianizmu – przykładowym jadłospisem, ciekawostkami, poradami żywieniowymi i nie tylko! […] Dołącz do naszej kampanii. Zostań wege na 30 dni!”; https://

www.zostanwege.pl; dostęp: 22.09.2019. Dokładniej zjawisko to omawiam na dużo większej liczbie przykładów w artykule Nowe derywaty jako wymierne skutki zróżnicowanych oddziaływań zapożyczeń leksykalnych na słowotwórstwo polszczyzny XXI w., por. Waszakowa 2018.

typ słowotwórczy wzbogaciły m.in. trzy leksemy: zapożyczone milenialsi o parafrazie

‘osoby urodzone między 1980 a 2000 rokiem, przed Millenium’¹⁵, trolersi < troling oraz rodzimy terytorials(i) ‘Wojska Obrony Terytorialnej’¹⁶.

Morfologiczna adaptacja (oprócz fonetycznej i ortografi cznej w młodej polszczyź-nie, (podobnie jak w języku potocznym i ogólnym) jest jednym z środków swobodnie wykorzystywanych por. formacje: debeściak < debest (ang. the best) oraz debeściarski / debeściacki < debeściak, a także destrojka (ang. to destroy ‘niszczyć’) czy ekspre-sywne sorki / soreczki / sorunie ‘przepraszam’ < sorry (ang. sorry). Użytkownicy mło-dej polszczyzny chętnie posługują się też językowymi wtrętami takimi jak np. cool, dzięks / dzięx, full, wow! (por. Waszakowa 2009b, Witalisz 2016).

Aktywność słowotwórczą elementów obcych (podstaw, formantów, członów zło-żeń) i ich wpływ na rodzime środki słowotwórcze w szerszym zakresie unaoczniają gniazda słowotwórcze powstałe na gruncie polszczyzny od zapożyczeń. W omawia-nym tu okresie gniazda takie „urosły” lub „rozrosły się” wokół wielu zapożyczonych leksemów. Jako przykład podam trzy interesujące gniazda. W pierwszym podstawą jest rzeczownik empatia¹⁷:

empatia

empatyk / empatysta empatyczka / empatka hiperempatyk hiperempatia pseudoempatia autoempatia empatyczny empatyczność nieempatyczny superempatyczny empatycznie

15 Por. Wikipedia “pokolenie ludzi urodzonych w Polsce od 1984 do 1997 roku […], a w innych krajach, np. USA, pokolenie wyżu demografi cznego z lat 80. i 90. XX wieku. […] Nazywane jest również

„pokoleniem Milenium”; dostęp: 25.08.2018.

16 Proces adaptacji słowotwórczej i fl eksyjnej zapożyczonego z języka angielskiego leksemu millennials polega na podwojeniu liczby mnogiej poprzez dodanie do formy angielskiej rzeczownika w liczbie mnogiej jej wykładnika fl eksyjnego (-i). Ten rodzaj adaptacji zapożyczeń angielskich z fl eksyjnym wykładnikiem liczby mnogiej cechuje produktywność; językoznawcy (por. Fisiak, 1961, Kreja, 1963) zwrócili uwagę na przejmowanie form typu Eskimos do polszczyzny jako singularis i włączanie ich w polską odmianę, co skutkuje tym, że forma ta staje się tematem fl eksyjnym, do którego dołączane są końcówki fl eksyjne będące wykładnikami lm, por. forma Eskimos(i).

17 Elementy składające się na niniejsze gniazdo zaczerpnęłam z przygotowywanej przez Martę Falkowską monografi i językoznawczej poświęconej wieloaspektowemu opisowi empatii. Wymienione w gnieździe jednostki autorka omawia szczegółowo, m.in podając liczbę ich wystąpień w uwzględnianych przez badaczkę źródłach, tj. korpusach. Materiał autorski pokazuje z jednej strony możliwości systemu polszczyzny, z drugiej – świadomość tych możliwości ujawniającą się w kompetencji językowej użytkowników. Nie podaję w gnieździe derywatów o pojedynczych poświadczeniach, np. takich jak czasowniki naempatyzować się, rozempatycznić, wempatyzować się, wyempatyzować się, zaempatyzować się, ani terminów.

empatyzować / empatować empatyzer

empatyzacja specj.

Podstawa rzeczownikowa empatia stała się punktem wyjścia dla nazw wykonaw-ców czynności /nosicieli cech: empatyk (empatysta rzad.), przymiotnikowego derywa-tu empatyczny i czasownikowego empatyzować (empatować rzad.). Gniazdo nie jest bardzo „rozłożyste”; ukazuje wariancję form w ramach tej samej kategorii (por. wska-zane nomina agentis i nazwy żeńskie empatyczka (empatka rzad.) Formacje prefi ksalne z super- i hiper-, podobnie jak z pierwszym członem obcym auto-, pseudo- powielają produktywne modele słowotwórcze.

W drugim przykładzie zapożyczony leksem celebryta nie jest podstawą gniazda; na gruncie polszczyzny może być uznany za odczasownikowy derywat słowotwórczy o motywacji semantycznie osłabionej, ściślej: asocjacyjnej. Związek ten pozwala ukazać gniazdo słowotwórcze czasownika celebrować₂ ‘robić coś uroczyście, z namaszcze-niem’ jako odrębne od opartego na czasowniku celebrować₁ ‘uroczyście odprawiać nabożeństwo, obrzęd’, por.¹⁸

celebrować₂ celebra celebracja celebracyjny celebryta asocj.

celebryś celebrytka celebryśka

antycelebryta /acelebryta onkocelebryta

celebrycki / celebrytowy celebrytyzm

celebrytować / celebrycić

Niektóre z form wydają się synonimiczne, np. celebrycki / celebrytowy czy celebry-tować / celebrycić, jednakże konteksty pokazują, że derywaty te mogą się różnić stop-niem ustabilizowania w polszczyźnie, frekwencją i nacechowastop-niem aksjologicznym, podobnie jak pary celebryta vs celebryś, celebrytka vs celebryśka.

Jeszcze inny charakter ma trzecie (najnowsze) gniazdo słowotwórcze oparte na wy-odrębnionej z przymiotnika wegetariański i/lub rzeczownika wegetarianin samodziel-nie już funkcjonującej jednostce wege, występującej w kontekstach typu kuchnia wege,

18 Leksem celebryta charakteryzuję pod wieloma względami w osobnym artykule, por.

Waszakowa 2012.

posiłki wege. Derywatów motywowanych przez wege i compositów z segmentem wege przybywa¹⁹, por.

wege / weg

wegetarianin / weganin wegetariański / wegański wegeburger

wege-bliski wegedieta wegeguru wegejedzenie wegekanapka wegemiejsce wegepizzeria wegowy wegować

Tego typu gniazda słowotwórcze nie zawsze w takim samym stopniu świadczą o asymilacji zapożyczonych jednostek. Jak wiadomo, tworzenie derywatów przymiot-nikowych i czasowprzymiot-nikowych typu start-upowy, wegowy, celebrycić /celebrytować, empatyzować / empatować, wegować wynika bardziej z potrzeb składniowych niż sło-wotwórczych.

Przykładów „młodych” gniazd skupiających derywaty słowotwórcze motywowane przez zapożyczone rzeczowniki można podać więcej; por. dwa gniazda oparte na eks-pansywnych rzeczownikach: gender > genderowy, genderyzm, genderowiec, genderó-wa, genderować (się), genderowanie; selfi e > selfi k, selfi ak, selfi czek, selfi aczek, self-ka, selfi arz, selfi ara. Ich pojawienie się, owszem, można interpretować jako zjawisko związane z internacjonalizacją polszczyzny; odpowiedzialne wypowiadanie sądów na temat przyszłości tego typu struktur jest jednak niemożliwe.