Інститут української мови Міністерство освіти і науки України
Київський національний університет імені Тараса Шевченка Інститут філології
Посольство Греції в Україні
Комісія зі слов’янського словотворення при Міжнародному комітеті славістів
У ПОШУКАХ ГАРМОНІЇ МОВИ
До 80-ліття від дня народження
члена-кореспондента Національної академії наук України, доктора філологічних наук, професора
НІНИ ФЕДОРІВНИ КЛИМЕНКО
Видавничий дім Дмитра Бураго
Київ 2020
У-11
Надруковано за ухвалою вченої ради Інституту української мови НАН України
(протокол № 11 від 4 грудня 2019 р.) Рецензенти: доктор філологічних наук, професор З.О. Валюх
доктор філологічних наук Т.А. Коць Видання здійснено за фінансової підтримки Посольства Греції в Україні
У-11 У ПОШУКАХ ГАРМОНІЇ МОВИ. До 80-ліття від дня народження члена-кореспондента Національної академії наук України, доктора філологіч- них наук, професора Ніни Федорівни Клименко / Упоряд. Є.А. Карпіловська, Л.П. Кислюк, Ю.В. Романюк, А.О. Савенко. – Київ: Видавничий дім Дмитра Бура- го, 2020. – 448 с.
ISBN 978-966-02-9122-5
Цим томом мовознавці України, Білорусі, Греції, Польщі, Сербії, Словач- чини та Словенії вшановують світлу пам’ять видатного українського вченого – члена-кореспондента Національної академії наук України, доктора філологічних наук, професора Ніни Федорівни Клименко з нагоди 80-ліття від дня її народження.
Розмаїта проблематика статей тому висвітлює широкий спектр наукових заці- кавлень і пошуків Ювілярки, її здобутки в різних галузях сучасного мовознавства: в україністиці і славістиці загалом, елліністиці, загальному, зіставно-типологічному та контрастивному мовознавстві, перекладознавстві, структурній і комп’ютерній лінгвістиці. Пошук гармонії у мові, який невтомно й успішно впродовж багатьох років здійснювала Н.Ф. Клименко, надихає її учнів та однодумців, озброює їх ціка- вими ідеями і прийомами аналізу.
Для науковців, викладачів, студентів, учителів і всіх, хто цікавиться проблема- ми гуманітаристики, зокрема тенденціями розвитку сучасних мов світу та збере- женням їхньої самобутності.
УДК 81-22:81’24
ISBN 978-966-02-9122-5 © Інститут української мови НАН України, 2020
© Київський національний університет імені Тараса Шевченка, 2020
© Посольство Греції в Україні, 2020
© Комісія зі слов’янського словотворення при Міжнародному комітеті славістів, 2020
© Видавничий дім Дмитра Бураго, 2020
Незгасне світло мудрості та доброти ... 7
ЕЛЛІНІСТИКА. КЛАСИЧНА ФІЛОЛОГІЯ. ГЕРМАНІСТИКА Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Άννα (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα).
Τα μετονοματικά επίθετα της νέας ελληνικής και η διδακτική τους ... 10 Головач Уляна В., Тимо Тарас М. (Львів, Україна).
Інтерпретаційне поле діатези passivum в богословській гносеології
Григорія з Назианзу ... 20 Καζάζης Ιωάννης Ν., Χαιρόπουλος Παύλος (Θεσσαλονίκη, Ελλάδα).
Επιστήμες του ανθρώπου, δεξιότητες και η ερμηνευτική
του H.-G. Gadamer ... 30 Любченко Тетяна В. (Київ, Україна). Перфект у новогрецькій мові ... 51 Перепльотчикова Світлана Є. (Київ, Україна). Стираючи кордони часу: Екфразис у романі Реї Галанакі «Апогей смиренності» ... 58 Пономарів Олександр Д. (Київ, Україна). Правописне засвоєння
грецизмів в українській мові (на прикладі особових імен) ... 67 Савенко Андрій О. (Київ, Україна). К. Кавафіс та поетика сумніву ... 72 Скибицька Надія В. (Київ, Україна). Модальна семантика
часових та способових форм дієслова в середньоанглійській мові ... 81
СЛАВІСТИКА
Banasiak Jakub (Warszawa, Polska). Procesy kondensacji treści na
przykładzie formalizacji argumentu przyczynowego ... 90
Waszakowa Krystyna (Warszawa, Polska). Charakterystyczne zjawiska w słowotwórstwie polszczyzny przełomu XX i XXI w. związane
z tendencją do internacjonalizacji ... 97 Драгићевић Раjна М. (Београд, Србиjа). О просветитељским
двојезичним речницима као посебном типу српске лексикографије у XVIII и XIX веку ... 108 Kleszczowa Krystyna (Katowice, Polska). Zjawiska burzące porządek
systemu słowotwórczego ... 116 Kowalski Paweł (Warszawa, Polska). Derywacja semantyczna
i neosemantyzacja (słów kilka o różnych aspektach derywacji
semantycznej) ... 124 Лукашанец Аляксандр А. (Мінск, Беларусь). Славянскія мовы
ў ХХІ стагоддзі: сацыялінгвістычныя аспекты развіцця
і функцыянавання ... 130 Pastuch Magdalena (Katowice, Polska). Czy wyrażenia funkcyjne
budują pojęcia? Między semantyką a pragmatyką jednostek wyrażających zgodę i/lub aprobatę ... 138 Stramljič Breznik Irena (Maribor, Slovenija). Funkcijska raznolikost
obrazila -ec v tvorjenkah iz besedja slovenskega knjižnega jezika
16. stoletja ... 150 Харитончик Зинаида А. (Минск, Белорусь). Синонимия
определительных конструкций в русском и английском языках ... 159 Janočková Nicol, Hašanová Jana (Bratislava, Slovensko). Číslovky
v slovníku súčasného slovenského jazyka ... 168
УКРАЇНІСТИКА
Вербич Святослав О. (Київ, Україна). Українська ономастична
термінологія: проблеми нормалізації та кодифікації ... 180 Вознюк Юлія О. (Київ, Україна). Науковий текст як джерело
семантичної деривації ... 189 Гірняк Світлана П. (Дрогобич, Україна). Соціолект галицької
інтелігенції та загальноукраїнська мова кінця ХІХ –
першої половини ХХ ст. ... 198 Гнатюк Лідія П. (Київ, Україна). З історії граматичних
варіантів світа / світу ... 211
Городенська Катерина Г. (Київ, Україна). Формально-граматична та семантико-синтаксична типологія розділових
складносурядних речень української мови ... 218 Ґрещук Василь В. (Івано-Франківськ, Україна). Комплексні
словотвірні одиниці у текстотворенні ... 226 Дарчук Наталія П. (Київ, Україна). Дерево залежностей як параметр авторського стилю ... 232 Дідун Лілія І. (Київ, Україна). Фразеологізми на позначення людини в творах Григора Тютюнника ... 250 Жуйкова Маргарита В. (Луцьк, Україна). Дієслівна омонімія:
лінгвальні та екстралінгвальні аспекти ... 257 Карпіловська Євгенія А. (Київ, Україна). Комп’ютерний морфемно- словотвірний фонд української мови: підсумки та перспективи ... 264 Кислюк Лариса П. (Київ, Україна). Нові тенденції у творенні
складних іменників за працями Ніни Федорівни Клименко ... 274 Козирєва Зінаїда Г. (Київ, Україна). Юкстапозити в публіцистиці
Євгена Сверстюка ... 282 Колібаба Лариса М. (Київ, Україна). Реактуалізовані префіксально- суфіксальні моделі дієслів у системі української літературної мови
і сучасній мовній практиці ... 297 Колоїз Жанна В. (Кривий Ріг, Україна). Парадокс як лінгвістичний феномен (на матеріалі афористичних висловлень) ... 308 Кочерга Ольга Д. (Київ, Україна). Термінотворення та терміновжиток на перетині мовних і фахових проблем ... 315 Мовчун Лариса В. (Київ, Україна). Іншомовні вкраплення
і макаронізми в римовій позиції: визначення та класифікація ... 320 Романюк Юлія В. (Київ, Україна). Пояснювальний граматичний
словник українських дієслів: принципи укладання та перспективи
використання ... 327 Самойлова Ірина А. (Київ, Україна). Складні слова з основою само-.. 335 Скаб Марія В. (Чернівці, Україна). «Стійкий олов’яний солдатик» ... 344 Сніжко Наталія В. (Київ, Україна). Гармонія українського
світосприймання та лексикографування ... 346
Соколова Світлана О. (Київ, Україна). Вплив середовища на мовну
поведінку білінгва ... 356
комп’ютернолінгвістичних завдань засобами гурту r2u ... 367 Таран Алла А. (Черкаси, Україна). Динаміка семантичної структури слова як спосіб оновлення лексикону ... 374 Тищенко Оксана М. (Київ, Україна). Дві зауваги про добір первинних джерел до текстової бази лексикографа ... 381 Федурко Марія Ю. (Дрогобич, Україна). Морфонологічна
проблематика в лінгвістиці сьогодення (90-і роки ХХ – ХХІ ст.) ... 390 Фурса Валентина М. (Київ, Україна). Ієрархія керованих форм
дієслів переміщення в українській літературній мові ... 398 Цимбалюк-Скопненко Тетяна В. (Київ, Україна). Незамкнені
структури фразеологічних одиниць як об’єкт фразеографічного опису .... 408
Друковані праці Н.Ф. Клименко. Хронологічний покажчик ... 415
Автори цього тому – учні і колеги Ніни Федорівни Клименко, люди, які з нею працювали, товаришували, спілкувалися, радилися, консультувалися. Усі ми на власному досвіді відчули її підтримку, в складні хвилини життя дістали від неї мудру пораду й настанову, підказку, як підійти до непідкорної проблеми чи здо- лати, здавалось би, нездоланну перешкоду, пізнали світло справжньої доброти й мудрості, яке нас осявало за життя Ніни Федорівни і не згасло з її відходом у позасвіти. Цією книгою ми вшановуємо світлу пам’ять видатного вченого, педа- гога, організатора науки та освіти, палкого патріота й справжнього громадянина, яскравої творчої особистості, напрочуд цікавого співрозмовника й незламного оборонця Істини, Добра і Моралі в професії й повсякденні, дорогої для нас лю- дини з нагоди 80-ліття від дня її народження. Своїми працями ми підтверджуємо, що справа, якій Ніна Федорівна вірно й плідно служила все своє життя, має про- довження в її учнях та однодумцях в Україні та поза нею.
Ніна Федорівна Клименко привертала до себе людей з дуже різними науко- вими зацікавленнями й уподобаннями, різною вдачею, життєвим і науковим до- свідом завдяки рисі, яку вона успадкувала від своїх незабутніх учителів – Андрія Олександровича Білецького і Тетяни Миколаївни Чернишової, і яка їй була до серця: учити, не повчаючи, уміти вислухати людину, збагнути її шукання й по- мисли, допомогти знайти вірне рішення ненав’язливо, а підбадьорливо, де на- становою, а де й жартом, іронією, яскравим прикладом. Такі ситуації може при- гадати кожен з авторів цього тому, і ця мудра делікатність у спілкуванні з людьми горнула до Ніни Федорівни не менше, ніж її високий інтелект, енциклопедична ерудиція й неймовірна інтуїція дослідника.
Розмаїття тем і мов статей цього тому, його широка географія – свідчення розмаїття наукових пошуків Ніни Федорівни і її ставлення до життя в науко- вому співтоваристві. Вона не була кабінетним ученим, відстороненим від бур і вихорів повсякденного життя. Її завжди цікавило, чим і як живуть наукове й освітянське середовища в Україні й за кордоном, нові ідеї, підходи, методи до- слідження мови, загалом усе нове, цікаве, самобутнє в гуманітаристиці й житті суспільства. Вона любила дискусію і завжди її прагнула, сприймаючи професійне
вдумливе обговорення, суперечку як поштовх до дальших роздумів і пошуків, до випрацювання переконливіших аргументів на захист своєї позиції. Тому й раділа завжди можливості послухати колег по мовознавчому цеху не лише в Україні, а й за її межами. Упродовж багатьох років вона плідно працювала в Комісії зі слов’янського словотворення при Міжнародному комітеті славістів, підтриму- вала тісні професійні контакти з колегами в університетах Греції. І ми раді, що світлу пам’ять Ніни Федорівни Клименко з українськими мовознавцями в цьому томі вшановують своїми працями колеги з Білорусі, Греції, Польщі, Сербії, Сло- ваччини, Словенії. Для нас це свідчення того привабливого образу науки, освіти, мови, культури України, який уособлювала для зарубіжних колег Ніна Федорівна.
Уже понад рік Ніни Федорівни Клименко немає з нами фізично, але вона про- довжує жити в своїх працях, учнях, однодумцях і друзях, у нашій вдячній пам’яті.
Доказ цього – пропонована книга.
Автори висловлюють щиру подяку рецензентам тому – доктору філологічних наук, професору Зої Орестівні Валюх і доктору філологічних наук, старшому на- уковому співробітникові Тетяні Анатоліївні Коць за підтримку цього видання, а також аспірантці відділу лексикології, лексикографії та структурно-математичної лінгвістики Інституту української мови НАН України Юлїї Олександрівні Воз- нюк за допомогу в його підготовці до друку.
Щира подяка Посольству Греції в Україні за фінансову підтримку видання тому на пошану світлої пам’яті члена-кореспондента Національної академії наук України, доктора філологічних наук, професора Ніни Федорівни Клименко.
ЕЛЛІНІСТИКА.
КЛАСИЧНА ФІЛОЛОГІЯ.
ГЕРМАНІСТИКА
(Θεσσαλονίκη, Ελλάδα)
Τα μετονοματικά επίθετα της νέας ελληνικής και η διδακτική τους
Το άρθρο παρουσιάζει στο πλαίσιο της ονομασιοκεντρικής προσέγγισης τη μελέτη ενός υποσυ- νόλου επιθέτων που δηλώνουν τη χρόνο και/ ή χώρο και παράγονται στη νέα ελληνική γλώσσα με τα επίθηματα -ιν(ός), -ιάτικ(ος) και -ίσι(ος). Το καθένα απ’ αυτά τα επιθήματα έχει διαφορετικό χρηστικό επίπεδο και σημασία. Τέλος προτείνεται η στρατηγική του μορφολογικού τεμαχισμού για την επιτυχή διδασκαλία των κατασκευασμένων λέξεων (παράγωγων και σύνθετων).
Λέξεις-κλειδιά: επίθετα χρόνου, επίθετα τόπου, επίθετα προέλευσης, επιθήματα, στρατηγική μορφολογικού τεμαχισμού, [+/-λόγιο], ονομασιοκεντρική προσέγγιση.
1. Εισαγωγή
Στην εργασία αυτή θα εξετάσουμε1 ένα υποσύνολο των επιθέτων που παράγονται με επίθημα/παραγωγική κατάληξη που εφαρμόζεται επάνω σε μια βάση που ανήκει στη γραμματική κατηγορία του ουσιαστικού, όπως λ.χ. βράδυ → βραδινός, καλοκαίρι
→ καλοκαιριάτικος, βουνό → βουνίσιος.
Πρώτα θα αναφερθούμε στις έννοιες μετονοματικός και νόρμα, στο χαρακτηριστι- κό [+/-λόγιο], στη σημασιοκεντρική και ονομασιοκεντρική προσέγγιση, στη συνέχεια θα ασχοληθούμε με τα επίθετα με τα οποία η νέα ελληνική (ΝΕ) εκφράζει τον χώρο ή/και τον χρόνο. Στο τρίτο μέρος θα ασχοληθούμε με τη διδακτική των παράγωγων επιθέτων εστιάζοντας στη στρατηγική του μορφολογικού τεμαχισμού.
Μετονοματικό παράγωγο είναι η λέξη στην οποία ένα επίθημα εφαρμόζεται επάνω σε μια βάση που ανήκει στη γραμματική κατηγορία του ουσιαστικού, π.χ. πέτρινος, όπου το επίθημα -ιν(ος)2 εφαρμόζεται επάνω στη βάση πέτρ(α). Αν η βάση ήταν ρήμα,
1 Με βάση το θεωρητικό πλαίσιο της Κατασκευαστικής Μορφολογίας της Corbin (1987, 1991), το οποίο δεν θα παρουσιάσουμε εδώ λόγω έλλειψης χώρου (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1992).
2 Στην παρένθεση περιλαμβάνεται το κλιτικό μόρφημα.
θα επρόκειτο για μεταρηματικό παράγωγο, λ.χ. γραπτός, όπου το επίθημα -τ(ός) εφαρ- μόζεται επάνω στη βάση γράφ(ω).
Η ΝΕ, όπως και κάθε γλώσσα, αλλά σε διαφορετικό βαθμό, διαθέτει ποικιλία χρη- στικών επιπέδων (registers), που χρησιμοποιούν οι ομιλητές ανάλογα με τις περιστά- σεις επικοινωνίας. Τα επίπεδα αυτά δεν διακρίνονται μεταξύ τους με απόλυτα σαφή όρια, αλλά διατάσσονται σε ένα συνεχές στο κέντρο του οποίου τοποθετείται η ζώνη της νόρμας, δηλ. οι μη σημαδεμένοι, οι ουδέτεροι τύποι της γλώσσας, το [+/-λόγιο], εκατέρωθεν της οποίας απλώνεται η [+λόγια] και η [-λόγια] ζώνη, οι οποίες επικαλύ- πτονται στη ζώνη της νόρμας. Σχεδιαγραμματικά το αναπαριστάνουμε ως εξής [9]:
Σχήμα 1: ευρυζωνικό συνεχές λογιότητας
+τυπικό νόρμα -τυπικό
---λόγια ζώνη---
---μη λόγια ζώνη---
Στη ζώνη της νόρμας ανήκει ο καθημερινός λόγος, στη λόγια ζώνη ο τυπικός, επί- σημος λόγος και στη μη λόγια ζώνη ο λόγος που χρησιμοποιείται σε μη τυπικές περι- στάσεις επικοινωνίας.
Τέλος, η ονομασιοκεντρική προσέγγιση έχει ως αφετηρία την έννοια και καταλήγει στο γλωσσικό σημείο και το σημαινόμενό του, ενώ η σημασιοκεντρική έχει αντίθετη φορά [11∙ 18]. Στη λεξικογραφία λ.χ. τα ερμηνευτικά λεξικά ακολουθούν τη σημα- σιοκεντρική προσέγγιση, ενώ τα λεξικά όπως του Βοσταντζόγλου [12] ακολουθούν την ονομασιοκεντρική προσέγγιση. Ωστόσο ο συνδυασμός των δύο προσφέρει αφενός ενδελεχή ανάλυση για το κάθε επίθημα αφετέρου πλουσιότερα συμπεράσματα για το γλωσσικό σύστημα μέσω της σύγκρισης οντοτήτων που μοιράζονται ένα βασικό χαρα- κτηριστικό [βλ. και 7]. Για τον λόγο αυτό στην εργασία αυτή επιλέξαμε να ασχοληθού- με μόνο με επίθετα που δηλώνουν χώρο ή/και χρόνο.
2. Το σύστημα παραγωγής
Η νέα ελληνική διαθέτει ευρύ σύστημα παραγωγής λέξεων, δηλ. διαθέτει μεγάλο αριθμό επιθημάτων και προθημάτων/αχώριστων μορίων, τα οποία κατασκευάζουν άλλες λέξεις με την εφαρμογή τους σε μια βάση που είναι ουσιαστικό, επίθετο, ρήμα ή επίρρη- μα. Από αυτό το ευρύ σύστημα θα εξετάσουμε τρία επιθήματα που κατασκευάζουν με- τονοματικά επίθετα. Ειδικότερα θα εξετάσουμε στο (2.1) το επίθημα -ιν(ός), στο (2.2) το επίθημα -ιάτικ(ος), και στο (2.3) το επίθημα -ίσι(ος), που κατασκευάζουν επίθετα χώρου ή/και χρόνου. Το υλικό αντλήθηκε κυρίως από το ΑΛΝΕ [4] και το ΣΕΚ [16].
2.1 Το επίθημα -ινός
Το επίθημα -ινός εφαρμόζεται σε βάση ουσιαστικό3 που δηλώνει χώρο (γήινο τοπίο, τοπωνύμιο, σύστημα δείξης στο «εδώ» του ομιλητή),4 π.χ. θάλασσα, όρος,5 Αλεξάν- δρεια, κοντά, ή χρόνο (ονόματα εποχών, εορτών, τμήματα του ημερονυκτίου, σύστημα δείξης στο «τώρα» του ομιλητή), π.χ. πρωί, βράδυ, καλοκαίρι, φθινόπωρο, απόγευμα, Πασχαλιά, τώρα, και επιλέγει από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά του ουσιαστι- κού-βάση εκείνα που σχετίζονται με την αναφορική, περιγραφική σημασία του, που είναι δηλ. απαλλαγμένη από πραγματιστικές σκέψεις και πρωτοτυπικές ή στερεοτυ- πικές αντιλήψεις, π.χ. βραδινό φόρεμα ‘φόρεμα που φοριέται το βράδυ’. Για τον λόγο αυτό τα επίθετα με το επίθημα -ιν(ός) τα συναντούμε σε επιστημονικά λεξιλόγια και αντικειμενικές περιγραφές, λ.χ. μεσημβρινός, βορινός, ορεινός, πεδινός, βυζαντινός, χοιρινός, στο λεξιλόγιο της εκκλησίας, λ.χ. ορθρινός, εσπερινός, πασχαλινός, τυρινός, καθώς και στο σύστημα δείξης (στο «εδώ» και «τώρα» του ομιλητή), π.χ. κοντινός, μπροστινός, αντικρινός – τωρινός, σημερινός, χτεσινός, φετινός, περσινός. Συνεπώς το επίθημα -ιν(ός) στη ΝΕ κατασκευάζει επίθετα που απλώς τοποθετούν στον χώρο ή στον χρόνο (χωροθετούν ή χρονοθετούν) [βλ. και 3].
2.2 Το επίθημα -ιάτικ(ος)
Το επίθημα -ιάτικ(ος) εφαρμόζεται σε βάση ουσιαστικό που δηλώνει μόνο χρόνο και συνδέεται με την καθημερινότητα του ανθρώπου και με βιωματικές καταστάσεις, π.χ. βράδυ, μεσημέρι, καλοκαίρι, άνοιξη, Δευτέρα, Πρωτομαγιά, Πρωταπριλιά, Πρωτο- χρονιά, Χριστούγεννα, Αποκριά. Επίσης βάση μπορεί να είναι μια υπερλεξική μονάδα, π.χ. Καθαρή Δευτέρα [βλ. και 2].
2.3 Το επίθημα -ίσι(ος)
Το επίθημα -ίσι(ος) κατασκευάζει επίθετα6 από βάση ουσιαστικό7 που αναφέρο- νται σε τόπο (γεωγραφικοί όροι, ανθρώπινη κατασκευή σταθερή σε κάποιο τόπο, πλεούμενο),8 π.χ. βουνίσιος, καμπίσιος, λιμνίσιος, ποταμίσιος, χωραφίσιος, σπιτίσιος, καραβίσιος, και προέρχεται από το λατινικό -ēnsis9 το οποίο επίσης κατασκευάζει
3 Αν το -ινός εφαρμοστεί σε τοπωνύμιο, λ.χ. Πάτρα, κατασκευάζεται το επίθετο πατρινός λ.χ. πατρινό καρναβάλι, το οποίο στη συνέχεια με τη διαδικασία της μετατροπής (conversion) μετατρέπεται σε ουσι- αστικό που δηλώνει τον κάτοικο, λ.χ. ο Πατρινός. Επίσης βάση μπορεί να είναι μια υπολεξική μονάδα, π.χ. έαρ-, ή και ένα τοπικό ή χρονικό επίρρημα, π.χ. κοντά, μακριά, πλάι, μπροστά, πίσω – σήμερα, χτες, πάντοτε, τώρα, πέρσι, φέτος.
4 Σε μικρό ποσοστό ως βάση εμφανίζονται ουσιαστικά που αναφέρονται σε ζώα, π.χ. αγελαδινός, γαϊ- δουρινός, βοδινός, χοιρινός, όπου ανιχνεύεται σχέση προέλευσης ανάμεσα στο ουσιαστικό-βάση και στο προσδιοριζόμενο ουσιαστικό π.χ. βοδινό κρέας «κρέας από βόδι», η οποία θα μπορούσε να αναχθεί στην τοπική σχέση.
5 Ορε-ινός.
6 Τα οποία ουσιαστικοποιούνται με τη διαδικασία της μετατροπής, π.χ. κάμπος → καμπίσιος → ο κα- μπίσιος.
7 Η βάση μπορεί επίσης να έχει τη μορφή υπερλεξικής μονάδας, π.χ. παλιός καιρός → παλιοκαιρίσιος.
8 Το επίθημα -ίσι(ος) συνδέεται γενικότερα με την έννοια της προέλευσης και αποτελεί ίχνος της δια- χρονίας, αφού το επίθημα της λατινικής -ēnsis από το οποίο προέρχεται το -ίσι(ος) συνδέεται με τη έννοια της προέλευσης, λ.χ. βουβαλίσιο (βούτυρο), βαρελίσια (μπίρα), πηγαδίσιο (νερό), θυμαρίσιο (μέλι), καλα- μποκίσιο (αλεύρι).
9 Το επίθημα στη λατινική αποκτά επίσης τη διευρυμένη μορφή -iensis, αφετηρία της οποίας προφανώς ήταν η μετατόπιση των ορίων των μορφημάτων (επανανάλυση) σε περιπτώσεις όπου αρχικά βάση ήταν
μετονοματικά επίθετα που αναφέρονται σε τόπο, π.χ. castrensis «του στρατοπέδου», atheniensis < Athenae «Αθήνα». Τα επίθετα σε -ίσι(ος) συνδέονται με την καθημερι- νότητα του ανθρώπου, με την παράμετρο της ταυτότητάς του10 που συνδέεται με τον τόπο καταγωγής και σταθερής διαμονής του, με τη διατροφή του, με τον τρόπο ζωής του όπως είναι λ.χ. τα πανηγύρια, με τις πολιτισμικές σχέσεις γενικότερα καθώς και με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις του [15, σ. 30]. Τα επίθετα αυτά μπορούν να αναπτύξουν και μεταφορική σημασία, π.χ. στρουθοκαμηλίσια συμπεριφορά, φιδίσιο κορμί, αετίσια μάτια, αλεπουδίσια πονηριά, μουλαρίσιο πείσμα, σκυλίσια ζωή, παλληκαρίσια λόγια, γε- ροντίσια φωνή.
Σε αντίθεση με τα -ιν(ός) και -ιάτικ(ος) το επίθημα -ίσιος εμφανίζεται με περιορι- σμένη διαθεσιμότητα, δηλ. δυνατότητα να κατασκευάζει νεολογισμούς [13, σ. 177].11 Για το λόγο αυτό το επίθημα -ίσι(ος) απουσιάζει από πολλές Γραμματικές της ΝΕ. Η πρόταση αυτή επιβεβαιώνεται από τα δεδομένα του ΣΕΚ: Από το ηλεκτρονικό σώμα κειμένων 4.000.000 λέξεων, βρέθηκαν μόνο 649 λέξεις12 σε -ήσιος/-ίσιος,13 από τις οποίες μόνον 151 είναι παράγωγες με το επίθημα -ίσι(ος), που ανήκουν μόνο σε 32 λήμματα [βλ. και 5].
Πίνακας 1. Η διαθεσιμότητα των επιθημάτων -ιν(ός), -ιάτικ(ος, -ίσι(ος)
Διαθέσιμο
-ιν(ός) +
-ιάτικ(ος) +
-ίσι(ος) -
2.4 Σύγκριση των επιθημάτων
Αν γίνει χρήση της διάκρισης ανάμεσα σε κατηγορίες εμπειρογνωμόνων και σε λα- ϊκές κατηγορίες ή κατηγορίες της καθημερινής πρακτικής [19, σ. 72], θα διαπιστώσου- με ότι τα επίθετα που κατασκευάζονται με το -ιν(ός) ανήκουν στην πρώτη κατηγορία, ενώ τα επίθετα που κατασκευάζονται με τα -ιάτικ(ος) και -ίσι(ος) ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία. Έτσι, επειδή διαφέρουν ως προς το είδος της χρονικής σημασίας το -ιν(ός) από το -ιάτικ(ος) και ως προς το είδος της τοπικής σημασίας το -ιν(ός) από το -ίσι(ος),
ουσιαστικά με χαρακτήρα -i, π.χ. eretriensis < Eretria, macedoniensis < Macedonia, romaniensis < Roma- nia.
10 [Βλ. 10].
11 Εξάλλου πολλές λέξεις παράγωγες με το επίθημα αυτό υποχωρούν στη χρήση μπροστά σε λέξεις παράγωγες με άλλα επιθήματα που ανήκουν στο ίδιο σημασιολογικό πεδίο, π.χ. αγγελίσιος-αγγελικός, αγελαδίσιος-αγελαδινός, αυγουστίσιος-αυγουστιάτικος, γαϊδουρίσιος-γαϊδουρινός, γεναρίσιος-γεναριάτικος, γιδίσιος-γίδινος, κριθαρίσιος-κριθαρένιος.
12 Έναντι 5.406 με το -ιν(ός).
13 Ορισμένοι καταγράφουν το επίθημα αυτό ως -ήσιος, εμείς όμως ακολουθούμε την πρόταση του Μ.
Τριανταφυλλίδη [20] που επιλέγει τη γραφή -ίσιος, επειδή είναι δάνειο.
δεν είναι δυνατό να είναι συνώνυμα αφενός τα βραδιάτικος και βραδινός, λ.χ. στα βραδιάτικη επίσκεψη (όπου υπονοείται η ενόχληση αυτού που υφίσταται την επίσκε- ψη) και βραδινό δελτίο ειδήσεων, και αφετέρου τα αγελαδινός και αγελαδίσιος λ.χ. στα αγελαδινό γάλα και αγελαδίσιο βλέμμα. Συνεπώς διαφορετικά επιθήματα συνδεόμενα με την ίδια βάση επιλέγουν διαφορετικά χαρακτηριστικά από αυτήν. Για τον ίδιο λόγο το επίθημα -ιν(ός) τοποθετείται στη [+λόγια] ζώνη, ενώ τα -ιάτικ(ος) και -ίσι(ος) στη [-λόγια] ζώνη,14 με αποτέλεσμα να διαφέρουν και ως προς το είδος κειμένου στο οποίο απαντούν, λ.χ. μόνο το -ιν(ός) απαντά σε επιστημονικά κείμενα και σε τυπικό λόγο, π.χ. μεσημβρινός, βορινός, ορεινός, πεδινός, βυζαντινός, χοιρινός, ή στον εκκλησιαστι- κό λόγο, π.χ. ορθρινός, εσπερινός, πασχαλινός, κρεατινός, τυρινός. Αντίθετα τα επίθετα με το -ιάτικ(ος), επειδή χρονοθετούν με τρόπο υποκειμενικό και βιωματικό, απαντούν σε κείμενα λογοτεχνικά,15 λαογραφικά, προφορικού λόγου. Παρόμοια τα επίθετα με το -ίσι(ος), επειδή χωροθετούν με τρόπο υποκειμενικό και βιωματικό, απαντούν σε κείμε- να λογοτεχνικά, λαογραφικά, προφορικού λόγου. Έτσι θα πούμε ανοιξιάτικος καιρός αλλά εαρινή ισημερία, θερινός κινηματογράφος και όχι *καλοκαιριάτικος κινηματογρά- φος, θερινές αλλά και καλοκαιρινές διακοπές και όχι *θεριάτικες διακοπές.
Πίνακας 2: Τα επιθήματα στο συνεχές της λογιότητας
[+λόγιο] [+/-λόγιο] [-λόγιο]
-ιν(ός)
-ιν(ός) -ιάτικ(ος) -ίσι(ος)
-ιάτικ(ος) -ίσι(ος)
Έτσι τα τρία επιθήματα με σημασιολογικά κριτήρια κατανέμονται ως εξής:
Πίνακας 3: Σημασιολογική κατανομή των επιθημάτων
βιωματικός αντικειμενικός
χώρος -ίσι(ος) -ιν(ός)
χρόνος -ιάτικ(ος)
3. Διδασκαλία των παράγωγων μετονοματικών επιθέτων 3.1 Εισαγωγικά
Η λεπτομερής ανάλυση του ρόλου των επιθημάτων στη ΝΕ συμβάλλει στην ενδε- λεχή περιγραφή και ερμηνεία και άλλων θεμάτων της Γλωσσολογίας όπως η νεολογία,
14 Με επικαλυπτική κατανομή στη ζώνη της νόρμας.
15 [Βλ. και 17, σ. 255].
ο δανεισμός, η συνωνυμία, η γραμματικότητα. Μόνον έτσι μπορούμε να ελπίζουμε όχι μόνο σε βελτίωση των βιβλίων Γραμματικής και των λεξικών της ΝΕ αλλά και στην αποτελεσματικότερη διδασκαλία της ΝΕ ως μητρικής, ως δεύτερης και ως ξένης γλώσ- σας καθώς και στην αρτιότερη μετάφραση ΝΕ κειμένων.
Ωστόσο, λόγω έλλειψης χώρου θα επικεντρωθώ στη συνέχεια στις στρατηγικές, που η διεθνής βιβλιογραφία θεωρεί ως την αποτελεσματικότερη μέθοδο στη διδακτι- κή. Οι στρατηγικές διδασκαλίας γλωσσικών φαινομένων αποτελούν ιδιαίτερες εμπρό- θετες ενέργειες με βάση τις οποίες ο διδάσκων επιδιώκει να μεθοδεύσει τη μάθηση.
Η διδασκαλία με στρατηγικές θεωρείται μια μαθητοκεντρική προσέγγιση, στόχος της οποίας είναι να διδάξει με σαφήνεια το πώς, πότε και γιατί οι στρατηγικές μπορούν να εφαρμοστούν, ώστε οι μαθητές να διευκολυνθούν στις προσπάθειές τους να διεκπε- ραιώσουν τις δραστηριότητες που τους έχουν ανατεθεί και να βελτιώσουν την επίδοσή τους. Παράλληλα, σκοπός μιας τέτοιου είδους διδασκαλίας είναι να βοηθήσει τους μαθητές να έχουν επίγνωση του τρόπου με τον οποίο μαθαίνουν πιο αποτελεσματικά.
Τέλος, η διδασκαλία με στρατηγικές πάνω από όλα στοχεύει να καταστήσει τους μα- θητές υπεύθυνους των μαθησιακών τους πράξεων και αυτόνομους, προκειμένου να ελέγχουν, να αυτορυθμίζουν, να αυτοαξιολογούν τη μάθησή τους αυξάνοντας ταυτό- χρονα την αυτοπεποίθησή τους στη χρήση της γλώσσας εντός και, κυρίως, εκτός της σχολικής αίθουσας.
Οι στρατηγικές διδασκαλίας είναι πολλών ειδών και ανταποκρίνονται τόσο στην κατανόηση και παραγωγή προφορικού όσο και γραπτού λόγου. Π.χ. ειδικά για τη δι- δασκαλία του λεξιλογίου προτείνω να δίνεται έμφαση στις εξής τρεις στρατηγικές:
α) στην αξιοποίηση των συμφραζομένων για την κατανόηση του μηνύματος, β) στη χρήση πηγών και ειδικότερα βιβλίων αναφοράς όπως τα λεξικά και γ) στον μορφολο- γικό τεμαχισμό. Εδώ λόγω έλλειψης χώρου θα εστιάσω στην τελευταία στρατηγική, αφενός γιατί ενισχύει αποτελεσματικά την κατανόηση και παραγωγή στο λεξιλόγιο και αφετέρου γιατί είναι φτωχή η σχετική βιβλιογραφία ακόμη και σε διεθνές επίπεδο. Για τη στρατηγική του μορφολογικού τεμαχισμού, δηλ. την κατάτμηση μιας παράγωγης ή σύνθετης λέξης στα σημασιολογικά ενεργά συστατικά της, κρίνω αναγκαία τη ρητή διδασκαλία της.
3.2 Στρατηγική του μορφολογικού τεμαχισμού
Ως στρατηγική μορφολογικού τεμαχισμού ορίζουμε την ανάλυση μιας λέξης με εσωτερική δομή στα συστατικά της, προκειμένου να εξαγάγουμε τη συνολική σημασία της σε μεγάλο βαθμό συνθετικά από τη σημασία των επιμέρους συστατικών της και τις μεταξύ τους σχέσεις, με στόχο την αποτελεσματικότερη διδασκαλία και εκμάθηση.
Η στρατηγική αυτή εφαρμόζεται τόσο σε λέξεις της καθημερινής γλώσσας όσο και σε επιστημονικούς όρους. Αν και η στρατηγική του μορφολογικού τεμαχισμού εφαρμόζε- ται περιστασιακά και μη συστηματικά κατά τη διδασκαλία της ελληνικής ως μητρικής γλώσσας, όπως συνάγεται από τα νέα βιβλία της Γλώσσας του Δημοτικού και του Γυ- μνασίου, η αξιοποίησή της έχει ήδη προταθεί ως στρατηγική διδασκαλίας του λεξιλο- γίου σε αλλοδαπούς μαθητές στο πλαίσιο της διδασκαλίας μιας γλώσσας ως δεύτερης/
ξένης. Η στρατηγική αυτή συμβάλλει στο:
(α) να καταστούν σημασιολογικά διαφανείς οι παράγωγες και σύνθετες λέξεις, ακό- μη κι αν είναι άγνωστες, δηλ. πρόκειται για διαδικασία κατά την οποία ο μαθητής ανακαλύπτει τη λέξη χωρίς τη βοήθεια κάποιου τρίτου,
(β) να γίνει κατανοητή η πολύπλοκη διαδικασία της παραγωγής λέξεων και (γ) να αιτιολογηθεί και να ερμηνευτεί η ορθογραφία των λέξεων, γιατί η ορθή και συνεπής μορφολογική ανάλυση οδηγεί στη σωστή ορθογραφική επιλογή. Κατά συνέ- πεια, αν αυξήσουμε στους μαθητές τον βαθμό επίγνωσης της μορφολογικής δομής, θα βελτιωθεί και η επίδοσή τους στην ορθογραφία.
Βέβαια, ο εκπαιδευτικός, για να διδάξει τον μορφολογικό τεμαχισμό στους μαθη- τές, ο οποίος δεν έχει καμία σχέση με τον συλλαβικό τεμαχισμό (συλλαβισμό), θα πρέ- πει να γνωρίζει τις επιστημονικές αρχές που τον διέπουν. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει ο εκπαιδευτκός α) να ενημερωθεί σχετικά και β) να προκρίνει τη δραστηριοκεντρική συμμετοχή των μαθητών.
Προκειμένου να είναι πιο αποτελεσματική η διδασκαλία της στρατηγικής του μορ- φολογικού τεμαχισμού, προτείνω η στρατηγική να εφαρμόζεται μετά την έκθεση των μαθητών σε κείμενα (προφορικά και γραπτά) που διαθέτουν μεγάλη συγκέντρωση του προθήματος/επιθήματος στην εκμάθηση του οποίου στοχεύουμε. Στη συνέχεια, ο μα- θητής καλείται να εστιάσει τόσο στη μορφή όσο και στη σημασία του υπό διδασκαλία στοιχείου, γιατί είναι γνωστό ότι η ανάλυση των μορφολογικών και σημασιολογικών όψεων μιας λέξης συμβάλλει στη μακροπρόθεσμη διατήρησή της στη μνήμη. Ειδικά για τη σημασία θα εφαρμοστεί η στρατηγική «μάντεμα από τα συμφραζόμενα», που χρησιμοποιείται στη διδακτική, προκειμένου ο μαθητής να αποκομίσει οφέλη όσον αφορά τη σημασία των λέξεων. Συστήνεται ο μαθητής να εστιάσει την προσοχή του στη λέξη, στη σημασία των συμφραζομένων, να μαντεύει το μέρος του λόγου, να μα- ντεύει την ανάλυση της λέξης στα μορφήματά της και να ανατρέχει στο λεξικό για να επαληθεύσει αν μάντεψε σωστά. Η γνώση κυρίως των προθημάτων και επιθημάτων, επειδή είναι σε πεπερασμένο αριθμό, αλλά και των λεξικών μορφημάτων έχει διπλή αξία, αφού μας βοηθά να κατανοήσουμε βαθύτερα τη σημασία λέξεων που ήδη γνωρί- ζουμε, αλλά και να μαντέψουμε τη σημασία άγνωστων λέξεων. Τέλος θα ακολουθήσει ο μορφολογικός τεμαχισμός, ο οποίος θα συμβάλει στην παγίωση των σημασιών μέσω της μορφολογικής ανάλυσης και θα εφοδιάσει τους μαθητές με κανόνες ευρέως εφαρ- μόσιμους.
Η αναγνώριση των προθημάτων, επιθημάτων και λεξικών μορφημάτων έχει αφετη- ρία τη μορφή, αλλά στηρίζεται στη σημασία. Έτσι μια λέξη που λήγει σε -ισμός, όπως ορισμός και ανθρωπισμός μπορεί να αντιστοιχεί σε δύο διαφορετικές δομές: μετονομα- τικά παράγωγα ανθρωπ-ισμός (< human-isme), ρουχ-ισμός, αλκοολ-ισμός, κυβ-ισμός, μαρξ-ισμός, ελλην-ισμός, αλλά μεταρηματικά παράγωγα ορισ-μός, σημαιοστολισ-μός, χωρισ-μός, αφανισ-μός. Συνεπώς, παρά την ταυτότητα της μορφής (-ισμός) πρόκει- ται για δύο διαφορετικά επιθήματα, -μός και -ισμός. Παρόμοια και τα παράγωγα σε -ιστής: τα μετονοματικά κατασκευάζονται με το επίθημα -ιστής, λ.χ. μαρξ-ιστής, ελλην- ιστής, σλαβ-ιστής, ποδοσφαιρ-ιστής, επικοντ-ιστής, βαδ-ιστής, και τα μεταρηματικά με το επίθημα -της, π.χ. τραγουδισ-τής, τροχισ-τής. Ανάλογη περίπτωση και τα παράγωγα σε -ωμα: τα μεταρηματικά κατασκευάζονται με το επίθημα -μα, π.χ. βίδω-μα, διόρ- θω-μα, κάρφω-μα, όργω-μα, μπάλω-μα, τελείω-μα, ένω-μα, μέλω-μα, γιαούρτω-μα,
ξεχείλω-μα, πλάκω-μα, και τα μετονοματικά με το επίθημα -ωμα, π.χ. αδέν-ωμα, τεράτ- ωμα, κονδύλ-ωμα, λίπ-ωμα, λέμφ-ωμα, μελάν-ωμα, τρίχ-ωμα, φύλλ-ωμα, γονιδί-ωμα.
Επίσης με βάση τη σημασία τεμαχίζω ως εξής: παιδ-άκι, τραπεζ-άκι αλλά βαμβάκ-ι, σοκάκ-ι - αυγουστ-ιάτικος, ανοιξ-ιάτικος, βραδ-ιάτικος, μεσημερ-ιάτικος, αλλά χωριάτ- ικος, μυκονιάτ-ικος, μπαγιάτ-ικος, που κατασκευάζονται πάνω στα χωριάτης, μυκονιά- της, μπαγιάτης αντίστοιχα. Το ίδιο και το αρκτικό υπερ- μπορεί να υποκρύπτει τρία είδη τεμαχισμού: α) υπ-έρυθρος, υπ-εργολάβος, β) υπέρ-λευκος, υπερ-αστικός, υπερ-πηδώ, υπερ-αγαπώ, γ) υπερ-ο-ειδής «που μοιάζει με ύπερο». Για τον λόγο αυτό λέμε ένα βρο- ντερό «όχι» στον τυφλό τεμαχισμό, δηλ. στον τεμαχισμό που δεν λαμβάνει σοβαρά υπόψη τη σημασία.
Επιπρόσθετα, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στη θέση του τόνου, ο οποίος διαφοροποιεί τα στοιχεία μεταξύ τους ως προς τη μορφή αλλά και ως προς τη σημα- σία, π.χ. η ΝΕ διαθέτει το επίθημα -ινός, που κατασκευάζει επίθετα χώρου και χρόνου, λ.χ. πατρ-ινός, θαλασσ-ινός, βραδ-ινός, καλοκαιρ-ινός, και το επίθημα -ινος, που κατα- σκευάζει επίθετα υλικού, λ.χ. ατσάλ-ινος, αέρ-ινος, κρυστάλλ-ινος, πύρ-ινος, μολύβδ- ινος. Παρόμοια, η ΝΕ διαθέτει το επίθημα -ίστικος, που κατασκευάζει μετονοματικά επίθετα που συνδέονται με κοινωνικά στερεότυπα, λ.χ. αγορ-ίστικος, θεατριν-ίστικος, δασκαλ-ίστικος, αλλά και το επίθημα -τικός που κατασκευάζει μεταρηματικά επίθετα, π.χ. ανακουφισ-τικός, αηδιασ-τικός. Τέλος, όσον αφορά τα σύνθετα, πιο εύκολα αναλύ- ονται σύνθετα που απαρτίζονται από λεξικά μορφήματα που απαντούν ελεύθερα, π.χ.
ποντικ-ο-παγίδα, παρά σύνθετα που απαρτίζονται από δεσμευμένα λεξικά μορφήματα, π.χ. πατρ-ο-κτόνος, ριν-ο-ρραγία [βλ. και 8].
4. Επίλογος
Παρουσιάζοντας ως δείγμα την ανάλυση των τριών μετονοματικών επιθημάτων -ιν(ός), -ιάτικ(ος) και -ίσι(ος) που επιλέξαμε με την ονομασιοκεντρική προσέγγιση, αφού και τα τρία κατασκευάζουν επίθετα χώρου ή/και χρόνου, προτείνουμε ο εκπαι- δευτικός να διδάσκει ρητά τη στρατηγική του μορφολογικού τεμαχισμού, η οποία βελ- τιώνει τις επιδόσεις των μαθητών τόσο όσον αφορά τις λέξεις όσο και τους όρους16 με εσωτερική δομή στη ΝΕ γλώσσα (κατανόηση και παραγωγή προφορικού και γραπτού λόγου και ορθογραφία), γιατί είναι γνωστό ότι οι μαθητές που εφαρμόζουν κατάλληλες στρατηγικές κατά τη διαδικασία εκμάθησης μιας γλώσσας γίνονται αυτόνομοι μαθητές και ικανοί χρήστες της γλώσσας που μαθαίνουν.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α. 1992. «Η νεοελληνική παραγωγή κατά το μοντέλο της D. Corbin», Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 13, Θεσσαλονίκη, σ. 505-526.
2. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α. 1993. «Μια πρώτη προσέγγιση του επιθήματος -ιάτικ(ος)».
Μελέτες για την Ελληνική Γλώσσα 14, Θεσσαλονίκη, σ. 238-257.
3. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α. 1999. «Το επίθημα -ιν(ός) στη νέα ελληνική». Α. Μόζερ (επιμ.) Ελληνική Γλωσσολογία ’97 – Πρακτικά του Γ΄ διεθνούς γλωσσολογικού συνεδρίου για την ελληνική γλώσσα, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ελληνικά Γράμματα, σ. 315-323.
16 Για προχωρημένα επίπεδα γλωσσομάθειας.
4. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α. 2002. Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, http://www.
greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/reverse/index.html.
5. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α. 2009. «Το μόρφημα -ίσι(ος) στη νέα ελληνική». Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 29, Θεσσαλονίκη, σ. 58-73.
6. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α. 2015. «Επιθηματοποίηση και η έκφραση του χώρου και του χρόνου στη Νέα Ελληνική». K. Fragkopoulou, F. Kalamida, T. Kardamas, K. Kordouli, M. Marinis, Ch. Panagiotou & N. Vassalou (eds.). Theoretical and Applied Linguistics, Proceed- ings of PICGL3, 1-27, (https://picgl3.wordpress.com/)
7. Anastassiadis-Symeonidis A. 2016. «Suffi xation and the expression of time and space in Modern Greek». Lingue e Linguaggio XV.1, 57-82.
8. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Α. 2019. «Η διευρυμένη μορφή της προσέγγισης της Ολοκλη- ρωμένης Μάθησης Περιεχομένου και Γλώσσας» Φιλόλογος 174-175, Αφιέρωμα στην προσέγ- γιση CLIL, σ. 27-45.
9. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. & Φλιάτουρας Α. 2019. «Το λόγιο επίπεδο της σύγχρονης Νέας Ελληνικής: Συγχρονικές και διαχρονικές τάσεις». Α. Φλιάτουρας & Α. Αναστασιάδη-Συ- μεωνίδη (εκδ.) Από τον οίκο στο σπίτι και τάμπαλιν... Το λόγιο επίπεδο στη σύγχρονη νέα ελληνι- κή: Θεωρία, ιστορία, εφαρμογή, Αθήνα, Πατάκης, σ. 15-56.
10. Αρχάκης Α. & Τσάκωνα Β. 2011. Ταυτότητες, αφηγήσεις και γλωσσική εκπαίδευση, Αθή- να, Πατάκης.
11. Baldinger K. 1964. «Sémasiologie et onomasiologie». Revue de linguistique romane 28, σ. 249-272.
12. Βοσταντζόγλου Θ. 19622. Αντιλεξικόν ή Ονομαστικόν της νεοελληνικής γλώσσης, Αθήνα, Πατρίς.
13. Corbin D. 1987. Morphologie dérivationnelle et structuration du lexique. Villeneuve d’Ascq: Presses Universitaires de Lille 19912.
14. Corbin D. 1991. “Introduction - La formation des mots : structures et interprétations”.
Lexique 10, σ. 7-30.
15. Geeraerts D. 1985. “Les données stéréotypiques, prototypiques et encyclopédiques dans les dictionnaires”. Cahiers de Lexicologie 46/1, σ. 27-43.
16. Γούτσος Δ. 2003. «Σώμα Ελληνικών Κειμένων: Σχεδιασμός και υλοποίηση» (ΣΕΚ).
Πρακτικά του 6ου διεθνούς συνεδρίου ελληνικής γλωσσολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, 18-21 Σε- πτεμβρίου 2003, Ρέθυμνο, σ. 930-939 και CD-ROM.
17. Σαββίδου Π. 2010. «Το επίθημα -ιάτικ(ος) στη Νέα Ελληνική: Ανάλυση με τη χρήση ηλεκτρονικών σωμάτων κειμένων». Πρακτικά 5ης Συνάντησης Εργασίας Μεταπτυχιακών Φοιτη- τών του Τμήματος Φιλολογίας. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
18. Štekauer P. 1998. An Onomasiological Theory of English Word-Formation. Amsterdam, John Benjamins.
19. Taylor J.R. 1989. Linguistic Categorization-Prototypes in Linguistic Theory. Nέα Υόρ- κη, Oxford University Press.
20. Τριανταφυλλίδης, Μ. 1941. Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής) (ΝΓΔ) (1941).
Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών 19782.
Anna Anastasiadis-Symeonidis The denominative adjectives of Modern Greek language: a teaching proposal We analyze three denominal suffi xes (-ιν(ός), -ιάτικ(ος) and -ίσι(ος)) of Modern Greek cho- sen by onomasiological approach, as all the above suffi xes construct adjectives of space and/or time. However, every suffi x has diff erent register and meaning from the others. Finally, we pro- pose the strategy of morphological segmentation for successful teaching of constructed words (derivatives and compounds).
Keywords: adjectives of space, adjectives of time, adjectives of origin, suffi xes, strategy of morphological segmentation, onomasiological approach.
Уляна В. Головач, Тарас М. Тимо (Львів, Україна)
Інтерпретаційне поле діатези passivum в богословській гносеології Григорія з Назианзу
Предметом дослідження обрано граматичну категорію дієслівної діатези passivum, в якій можна простежити різні інтерпретаційні моделі щодо специфікації складних від- ношень суб’єкта і об’єкта дії. У статті ми розглянули історичне становлення терміна
«діатеза», який у грецьких, а згодом і римських граматиків ніколи не набував однознач- ного технічного значення і сьогодні залишається одним із найдискусійніших питань у мовознавсті. У статті проаналізовано семантичні значення дієслівних форм пасивного стану в богословському гносеологічному дискурсі ранньої Церкви.
Ключові слова: діатеза як граматична категорія дієслова, інтерпретаційне поле граматики, дієслівні форми пасивного стану, ἐνέργεια (дія), πάθος (зазнавання дії).
Загальновизнаний і незаперечний факт, що переклад філософських і бого- словських текстів античності і середньовіччя з класичних мов, і зокрема з дав- ньогрецької, на будь-яку сучасну мову завжди є випробуванням високого рівня складності. Йдеться не лише про труднощі, пов’язані з проблемами відтворення специфіки технічних термінів, які народилися в лоні давньогрецької мовної сти- хії. Навіть у найскладніших випадках перекладачі врешті знаходять для термінів традиційні українські аналоги, творять неологізми чи експериментальні лексичні винаходи або надають нового значення старому слову. Однак класична грецька мова, «рідна» мова філософії, має унікальні і неповторні ресурси філософування також на рівні граматичних структур і категорій, у яких при глибшому входжен- ні в їхню семантику і морфологію можна зауважити мовно-світоглядну унікаль- ність і приховану множинність смислів. Що остання теза не є перебільшенням, знає з «вистражданого» досвіду кожний, хто будь-коли завдавав собі труду «ре- транслювати» рідною мовою класичні тексти чи збережені фрагменти античних
