Część IV. Gramatyki sanskrytu w języku niemieckim -
2. Theodor Benfey, Handbuch der Sanskritssprache zum Gebrauch für
16. Theodor Benfey
Kolejnym badaczem, o którymwarto choćby wspomnieć w kontekścieeuropejskiej trady
cjigramatyk sanskrytu, był Theodor Benfey (1809-1881). Był on, jak wielu indologów, z pierwszego wykształcenia filologiem kla sycznym. Badacz niezwykle utalentowany językowo, wkrótce zainteresował się także
sanskrytem. Jest autorem obszernej pracy poświęconej gramatyce sanskrytu zatytuło wanej Handbuch der Sanskritsprache, zum Ge
brauch für Vorlesungen und zum Selbsstudium.
Erste Theile. Grammatik, wydanej w Lipsku, wdwóch tomach,w latach1852-1853. Tompierwszyto szczegółowy teoretycznyopisposzczególnychzagadnieńgramatycznych przedsta
wianych w tradycyjnym, przyjętymjuż wcześniej w Europie porząd ku. Część opisowa poszerzonajesto wklejkizawierające zestawienia paradygmatów odmian. Zestawieniate sąprzejrzyste i z pewnością stanowiły ogromnąpomocw opanowaniu poszczególnychform przez korzystające z jego gramatyki osoby, które starały się jak najlepiej poznać sanskryt. W swojej gramatyce Benfey, podobnie jak wielu innych autorów, używa w podawanych przykładach czcionekdewa-
Część IV. Gramatyki sanskrytu w języku niemieckim - XIX wiek 131
nagari. Relatywnie często, w celu pogłębieniawyjaśnień, odwołuje się do form wedyjskich. Gramatyka ma zatem charakter po części po-równawczo-historyczny. Możnają równieżniewątpliwiezaliczyć do gramatykopisowych. W częścipoświęconej fonetyce podaję obszerny przykład fragmentu tekstu wedyjskiego pochodzącego z Rigwedy, w którym zaznaczonesą, tak istotne w wedyjskim,akcenty.Od czasu do czasu wskazuje, w kontekścieomawianychzjawisk gramatycznych, na teksty, w których można je znaleźć198. Uderza, że bardzokrótki, bo liczący niespełna pięć stron,jest fragment poświęconyogólnemu omówieniu rdzenisanskryckich. Bezpośrednio po nim, co nietypowe, jeśli wziąć pod uwagę kolejność przedstawiania zagadnień grama
tycznych, Benfey omawia dosyćszczegółowo tematykę koniugacji pochodnych. W odróżnieniu od krótkiego rozdziału traktującego ordzeniachczasownikowych bardzo znaczącą część poświęca tematowi złożeń. Omawia je w następującej kolejności: tatpurusza, karmadha-raja, dwigu, bahuwrihi, awjajibhawa199. Benfey w samej gramatyce rzadko wspomina o źródłach, zktórych czerpał wiedzę na temat gramatyki sanskrytu. Takich informacji nie możnatakże znaleźć we wstępie do jego książki. Można się o nich dowiedzieć szerzej dopiero z wyboru tekstów,który zawierasię w tomie drugim, zatytułowanym Chrestomathie aus Sanskritwerken. Zum Gebrauch für Vorlesungen und zum Selbststudium. Jest to obszerny wybór fragmentów tekstów, po którym następują relatywniewyczerpująceobjaśnienia odnoszące się do pewnych zjawisk gramatycznych występujących w tychże tekstach inajpewniej uważanych przez Benfeyazatrudniejsze w interpretacji.
198 Czyni tu odnośniki do własnego wyboru fragmentów tekstów, który zawiera drugi tom jego gramatyki, bądź do chrestomatii O. Boehtlingka.
199 Autorzy gramatyk, podobnie jak Benfey, często nie uzasadniają, dla
czego przyjmują taką właśnie kolejność omawiania złożeń, a niewątpliwie powinien być to temat, któremu poświęca się szczególną uwagę ze względu na logiczność jego przedstawienia.
132 Część IV. Gramatyki sanskrytu w języku niemieckim - XIX wiek
Całość książki zamyka przeglądmetrów wedyjskich i sanskryckich.
Część druga to słowniczek sanskrycko-niemiecki. Każdez haseł, poza podaniem niemieckiego odpowiednika wyrazu sanskryckie-go zawiera odwołanie do odpowiedniesanskryckie-go paragrafu w gramatyce, w którym dane słowo występuje. Wybór tekstów jest imponująco szeroki. Benfey dzieli swoją chrestomatię na trzy części, w których zamieszcza stopniowo coraz trudniejsze językowo teksty. Rozpoczyna od fragmentu zMahabharaty, opowieści o Ambie (Ambopakhyana), po którym następuje opowieść oporwaniuSity pochodząca zRama- jany. Następnie, już w części drugiej, podaję wybórtekstów ze zbioru bajek, Pańczatantry (Pańcatantra), z księgi praw Manawadharmaśastry (Manavadharmaśastra), czyinaczej zManusmnti(Manusmrti), by potem włączyćdo swego wyborufragment Wasantawarnany(Vasantavarnana).
Trudność tekstówjest nadal stopniowana, jako że kolejnymfragmentem jest Nitiśataka (Nitiśataka) Bhartrihariego (Bhartrhari)idalejtekst za
liczany do epoki literatury kunsztownej, Kiratardżunija (Kiratarjuniya).
W części trzeciej pomieszczone są fragmenty pochodzące z tekstu Daśakumaraczarita (Daśakumaracarita), przypisywanego słynnemu Dandinowi (Dandin), z Bhaszapariczczhedy (Bhasapariccheda) oraz z Siśupalawadhy (Siśupalavadha) autorstwa Maghy (Magha). Dodatek zawiera fragment tekstunatury historycznej, dzieła Kalhany (Kalhana) zatytułowanegoRadżatarangini(Rajatarangini). Całość zamyka wybór kilku hymnów zRigwedy. Należy stwierdzić,żejuż samym tym wy
borem Benfey dałdowódswojegooczytaniawliteraturze sanskrytu.
Zobjaśnień, które dołącza, wynika, iż nieobce były mu nie tylko relatywniełatwo dostępne praceH. H.Wilsonaczy wybórtekstów autorstwa O. Boehtlinga, ale także o wiele rzadsze dzieła A. Kiihna, Goressiego, Kosegarten, Bohlena czy Haeberlina.
Także o metryce tekstów wedyjskich i sanskryckich piszę Ben
fey w sposób kompetentny. Po uwagach ogólnych omawia kolejno, w odniesieniu do metryki wedyjskiej, metrum gajatri (gayatri), usznih
Część IV. Gramatyki sanskrytu wjęzyku niemieckim - XIX wiek 133
(usnih), anusztubh (anustubh), prastarapankhi (prastarapankhi), wi- radrupa (viradrupa), trisztubh (tristubh), dżagati (jagati) i pragatha (pragatha). Przy omawianiu metrów sanskryckich rozpoczyna od epickiej śloki(śloka) iepickiego trisztubhu. Następnie piszę o metrum waitalija (vaitaliya),aupaczczhandasika (aupacchandasika) i puszpitagra (puspitagra). Przechodzi kolejno do metrów o nazwacharja (arya), czy inaczej gatha(gatha)w formie o nazwie szczegółowejpathja (pathya).
Pisze także o udgiti (udgiti), inaczej nazywanym wigadha (vigatha) oraz giti (gTti) albo udgatha (udgatha). Wreszcie na koniec omawia metrum indrawadżra (indravajra), upendrawadżra (upendravajra), upadżati (upajati), śalini (śalini), ratoddhata (ratoddhata), wanśastha (vanśastha),drutawilambita (drutavilamita),dżaloddhatagati (jaloddha- tagati),prabha (prabha)o innej nazwie mandakini (mandakini), pra-mitakszara (pramitaksara), dżaladharamala (jaladharamala), praharszini (praharsini), czandrika(ćandrika)albokszama (ksama),wasantatilaka (vasantatilaka), kutila (kutila), malini (malini), śikharini (śikharini), prithwi (prthvi), wanśapatrapatita (vanśapatrapatita), harini (harini), mandakranta (mandakranta), śardulawikridita (śardulavikridita) iwreszcie sragdhara(sragdhara). Opisuje wszystkie metra, dzielącje według grupze względu na liczbęsylab i rozpisuje je ze względu na ich ciężkość bądźlekkość200. Topierwsze wtradycji europejskiej tak obszerne opracowanie tej tematyki,dołączone dosamej gramatyki.
200 Na dokładność i dobrą znajomość metryki wskazuje np. porównanie opisu Benfeya z omówieniem tej tematyki w książce autorstwa S. Cieślikowskiego, która ukazała się w roku 2016, czyli ponad 150 lat później (por. S. Cieśli — kowski, Teoria literatury w dawnych Indiach, Kraków 2016, s. 50-85).
Lata 60. XIXwieku były okresem szczególnym w europejskiej tradycji powstawania kolejnych gramatyk sanskrytu. Ukazało się bowiem wtedyrelatywnie dużo gramatyk pisanych, najprawdopo dobniej niezależnie, przez znaczących indologówtej epoki. Nastąpił
134 Część IV. Gramatyki sanskrytu wjęzyku niemieckim - XIX wiek
podobny do początku XIX wieku czas,kiedy wieluautorów decydo
wało się na pisanie i publikowanie własnych pracniezależnieod tych już istniejących bądź dopiero cowydanych czy właśnie pisanych.Co
było tego powodem? Odpowiedzi może byćco najmniej kilka.Jedną z nich możeniewątpliwie byćpo prostu brak wiedzyo gramatykach innychautorów. Może byłto także utrudniony kontaktpomiędzy poszczególnymi autorami wynikający z odległości w przestrzeni.
Mogłabyć to także chęć kontynuowania tradycjilokalnej bądźtwo rzenia własnej czy zapiswłasnych metod uczenia studentów. Dzisiaj nie sposóbudzielić jednoznacznej odpowiedzi.