Rozdział II. Migracja jako problem ku ltu ro w y
2. Tożsamość a proces migracji
Pojęcie tożsamości jest różnie definiowane przez badaczy.
Zaproponowana przez Z. Bokszańskiego ogólna definicja tożsamości aktora społecznego mówi, że jest to „zbiór wyobrażeń, sądów i przekonań, które konstruuje on wobec samego siebie". Ogólnie ujmując jest to „układ autodefinicji aktora społecznego”.190
189 S. Vertovec, The Em ergencje o f S uper-D iversity in Britain, Working Paper No. 25, Oxford 2006, s.
22-31.
190 Z. Bokszański, Tożsamość, interakcja, grupa. Tożsam ość je d n o stk i w p erspektyw ie teo rii socjologicznej, Łódź 1989, s. 12.
Początkowo badacze skupiali się na analizie tożsamości podmiotu indywidualnego, obecnie koncentrują się głównie na analizie i charakterystyce tożsamości zbiorowych. „Pojęcie tożsamości kolektywnej jest rozwinięciem, pod wpływem pojawienia się koncepcji tożsamości indywidualnej, tradycyjnych sposobów charakteryzowania zbiorowości, których prototypowymi wzorcami były zapewne kategorie „charakteru narodowego” i „autostereotypu”.”191
„Tożsamość w swych podstawowych znaczeniach oznacza tyle, co:
- bycie kimś, kto „pozostaje tym samym” (sameness). Bądź inaczej to wyrażając: kto „kontynuuje” siebie;
- albo bycie kimś, kto „jest odróżnialny” w pewien szczególny sposób od innych (distinctiveness).”192
Tożsamość zbiorowa dotyczą realnie istniejących zbiorowości (np. naród, grupa etniczna) albo typów idealnych społeczeństw (np. ponowoczesny). Może być ona pojmowana „jako różnorodne przejawy świadomości siebie podmiotu zbiorowego” albo „jako konstytutywne wartości kulturowe grupy, odróżniające ją od obcych”.193
Według A. Jacobson-Widding tożsamość „budowana jest na:
- indywidualnych doświadczeniach interakcji w pewnym społecznym kontekście, - wartościach tkwiących w strukturze społecznej i w kulturze uczestniczących w tym interakcyjnym doświadczeniu,
- odczuwaniu dopasowywania się uczestników interakcji, wzrastającego w czasie.
W relacjach z innymi każdy człowiek wnosi swoją tożsamość budowaną w kolejnych stycznościach. Zawiera ona w sobie autodefinicję aktora i definicje innych, które posiadają potencję generowania określonych postaw i zachowań.”194
O tym, że tożsamość jest procesem, świadczy ciągła potrzeba jej konstruowania i rekonstruowania.195 Migranci muszą poddawać rewizji wiele ze
swoich pojęć dotyczących kultury i tożsamości, gdyż przenosząc się z jednej przestrzeni społecznej do drugiej stają się częścią nowego systemu wartości.
191 Z. Bokszański, Tożsam ości zbiorow e, W arszawa 2005, s. 45, 50.
192 Z. Bokszański, Tożsam ości zbiorow e, W arszawa 2005, s.37.
193 Z. Bokszański, Tożsam ości zbiorow e, Warszawa 2005, s. 64-66.
194 D. Niedźwiedzki, M igracje i tożsam ość. O d teo rii do an alizy przypadku , Kraków 2010, s. 143.
195 R . Jenkins, S ocial Identity, Oxford-New York 2005, s. 3-4.
Pociąga to za sobą konieczność negocjowania nowego systemu wartości i struktury znaczeń.196 Posiadana przez migrantów autoidentyfikacja i sposoby identyfikowania innych okazują się nieadekwatne w odmiennych warunkach kulturowych. Oczekiwania i wymagania nowego otoczenia społecznego są inne.
W takiej sytuacji rekonstrukcja tożsamości staje się koniecznością. W następstwie istnienia w społeczności przyjmującej określonych stereotypów odnośnie cech społecznych i kulturowych migranta, pojawia się nowa tożsamość zewnętrzna (jaźń odzwierciedlona), z jaką styka się migrant. Jest ona znacznie inna od tej w społeczności wysyłającej. „Naturalną postawą jest próba negocjacji takiej tożsamości, której ważny element stanowi prezentacja autoidentyfikacji. W tym momencie pojawiają się dwa procesy mające kluczowe znaczenie dla rekonstrukcji tożsamości społecznej. Po pierwsze, realizacja samoidentyfikacji natrafia na problemy w odmiennej kulturowo i społecznie rzeczywistości. Autopercepcja jest nieadekwatna do nowych warunków, prowadzi do postaw i zachowań niezrozumiałych dla innych, w efekcie często nieskutecznych. Migrant przekonuje się, że musi dokonać zmiany w zasobach kulturowych, stanowiących bazę samoidentyfikacji i identyfikowania innych. Po drugie, problemem może okazać się prowadzenie interakcji z innymi, stanowiącymi o konstruowaniu, rekonstruowaniu i realizacji tożsamości.”197
Nieznajomość kodów kulturowych i brak znajomości języka nowego kraju, ogranicza migrantom możliwość wysyłania zrozumiałych komunikatów, właściwej interpretacji przyjmowanych komunikatów oraz ustalenie z partnerem interakcji definicji sytuacji. Dlatego migranci powinni poznać zasady i narzędzia komunikacji społeczno-kulturowej w społeczeństwie przyjmującym.
Należy jednak zaznaczyć, że migracja wpływa nie tylko na tożsamość samych migrantów, ale również społeczeństwa wysyłającego i przyjmującego.
Poprzez migrację dochodzi do dyfuzji kulturowej, czyli przestrzennego rozchodzenia się lub przenoszenia „elementów kultury (cech, instytucji, wzorów, wątków, tematów, obyczajów) w drodze zapożyczenia”.198 Migranci są
196 H. Donna, T.M . Wilson, G ranice tożsam ości, narodu, pań stw a, Kraków 2007, s. 147-148.
197 D. Niedźwiedzki, M igracje i tożsam ość. O d teo rii d o analizy przypadku , Kraków 2010, s. 146 198 E. Nowicka, Ś w iat czlow ieka-św iat kultury, W arszawa 2009, s. 83.
nosicielami treści kulturowych grupy, z której pochodzą. W czasie kontaktu ze społecznością przyjmującą następuje przekaz kulturowy.
Migranci mogą również przenosić wzory kulturowe ze społeczeństwa przyjmującego do społeczności wysyłającej, przekazując swoim bliskim zwyczaje, nawyki i tradycje, które przyswoili sobie w czasie pobytu w nowym kraju. W ten sposób dyfuzja może dotyczyć zarówno społeczności przyjmującej jak i wysyłającej.199
Kiedy mamy do czynienia z długotrwałym jednokierunkowym przepływem kultury możemy mówić o jednej ze swoistych form dyfuzji kulturowej, jaką jest akulturacja, czyli „proces polegający na gwałtownym przeobrażeniu się jednej kultury pod wpływem innej kultury, a także pod wpływem zmienionych warunków społecznych i środowiskowych.”200 Mamy z nią do czynienia, kiedy zmianom podlegają nie pojedyncze elementy, ale zasadnicze części danej kultury.201
„Jednym z podstawowych następstw dyfuzji, a zwłaszcza procesu akulturacji jest zjawisko synkretyzmu (...), który polega na wiązaniu w jednorodne całości elementów pochodzących z różnych, genetycznie i historycznie odrębnych kultur.” W wyniku synkretyzmu powstają nowe konfiguracje kulturowe, które do tej pory nie istniały.
Migranci „starając się zaadaptować do nowej rzeczywistości rekonstruują swoją tożsamość, uzupełniając posiadane zasoby kulturowe o elementy przynależne do społeczności przyjmującej. Efektem może być hybrydyzacja kulturowa, w trakcie której dochodzi do połączenia we wspólnym wzorze elementów obcych kulturowo.”202 Mogą występować trzy warianty hybrydyzacji:
1. Hybrydyzacja adaptacyjna, kiedy to migranci zachowują kanon kulturowy społeczeństwa pochodzenia (zespół wartości, norm, wzorów, symboli cenionych i stanowiących trzon kultury symbolicznej danego społeczeństwa) i uzupełniają go elementami kultury społeczeństwa przyjmującego. Zmiany te mają na celu przystosowanie do życia w nowej rzeczywistości. Powstała kultura jest dopasowana do funkcjonowania w otoczeniu kultury społeczności
przyjmującej.
199 D. Niedźwiedzki, M igracje i tożsamość. O d teorii d o an alizy przypadku , Kraków 2010, s. 115-116.
200 E. Nowicka, Św iat czlow ieka-św iat kultury, W arszawa 2009, s. 86.
201 D. Niedźwiedzki, M igracje i tożsamość. O d teo rii d o an alizy przypadku , Kraków 2010, s. 117.
202 D. Niedźwiedzki, M igracje i tożsamość. O d teorii d o an alizy przypadku , Kraków 2010, s. 117-118.
2. Hybrydyzacja transnarodowa, tutaj hybrydyzacji ulega kanon kulturowy, powstaje kultura, której trzon jest połączeniem kultury społeczeństwa pochodzenia i społeczeństwa przyjmującego.
3. Hybrydyzacja asymilacyjna, występuje kiedy migranci przejmują kanon kulturowy społeczeństwa przyjmującego, a elementy kultury społeczeństwa pochodzenia stanowią jedynie jego uzupełnienie.
Synkretyzm kulturowy może występować również w społeczności pochodzenia migrantów, kiedy obserwujemy włączanie do niej na masową skalę elementów kultury społeczeństwa kraju migracji.203
Współczesne procesy migracyjne powodują poważne zmiany w strukturach etnicznych państw przyjmujących. „ Pojawiająca się i rozwijająca w krajach goszczących wielokulturowość skutkuje przeobrażeniami tożsamości narodowej społeczności przyjmującej. Imigranci z ich odmienną kulturą, etnicznością, językiem czy religią wzbudzają niepokój i poczucie zagrożenia tożsamości narodowej. Jednocześnie przyczyniają się do jej przekształcania w kierunku modelu uwzględniającego żądania solidarności.”204
D. Niedźwiedzki wyróżnia dwa typy migrantów z punktu widzenia zakresu zmian tożsamościowych:
1. Migranci formalni- którzy w bardzo ograniczonym stopniu rekonstruują swoją tożsamość społeczną, mają oni ograniczoną styczność ze społecznością przyjmującą i jej kulturą. Wynika to:
a). Ze specyfiki wykonywanej przez nich pracy oraz związanego z tym uczestnictwa w życiu społeczności przyjmującej. W takiej sytuacji często znajdują się pracownicy rolni, poruszają się oni w niewielkiej przestrzeni społeczno-kulturowej, gdzie dochodzi do niewielu interakcji kształtujących tożsamość.
b). Ze strategii przyjętej przez samych migrantów, która ogranicza wpływ otoczenia na tożsamość. Jest to strategia zorientowania na pracę. Migranci Ci ograniczają się do poznania otoczenia społecznego i kulturowego tylko w zakresie powiązań z wykonywaną pracą. Dokonują oni świadomego zawężenia przestrzeni społeczno-kulturowej, w której funkcjonują.
203 D. Niedźwiedzki, M igracje i tożsam ość. O d teorii do analizy przypadku , Kraków 2010, s. 118.
204 D. Niedźwiedzki, M igracje i tożsam ość. O d teorii do analizy przypadku , Kraków 2010, s. 119-120.
2. Migranci realni- intensywny kontakt ze społecznością przyjmującą i jej kulturą powoduje istotną rekonstrukcję ich tożsamości. Migranci Ci są często otwarci na poznanie nowej rzeczywistości: ludzi, kultury, zwyczajów czy tradycji. Cały czas rozszerzają swoją sieć interakcji z członkami społeczeństwa przyjmującego. Normy i wzory zachowania, które przejmują od społeczności przeznaczenia często przenoszą do przestrzeni kulturowej społeczności pochodzenia. Może też nastąpić zaszczepianie elementów rodzimej kultury w społeczeństwie przyjmującym.205
Z kolei E. Wysocka wyróżniła osiem strategii adaptacyjno-integracyjnych podjętych w czasie migracji, decydujących o tożsamościowych konsekwencjach migracji:
1. Strategia asymilacyjna. Następuje tutaj głęboka zmiana tożsamości migranta, prowadząca do całkowitego przyjęcia kultury społeczności przyjmującej. Taka rekonstrukcja tożsamości skutkuje odrzuceniem kultury macierzystej i narastaniem uczucia utożsamiania z nowym krajem.
2. Akomodacja. Migrant uzupełnia posiadaną tożsamość wybranymi elementami pochodzącymi z kultury kraju przeznaczenia. Zależą one od aktualnych potrzeb migranta.
3. Strategia autoteliczna. Występuje ona, kiedy migrant uznaje wartości kultury społeczeństwa przyjmującego oraz podejmuje decyzję o przyjęciu jej elementów i oparciu na nich swojej tożsamości. Następuje to zazwyczaj w konsekwencji nabywania kompetencji kulturowych odnośnie kultury społeczeństwa przyjmującego. W wyniku jej konfrontacji z kulturą macierzystą pojawia się u migranta chęć integracji ze społeczeństwem przyjmującym.
4. Strategia instrumentalno-zadaniowa. Cel, jaki zamierza zrealizować migrant przyczynia się do określonej rekonstrukcji jego tożsamości. Następuje tutaj specyficzna adaptacja do kultury dominującej. Dla realizacji celu migrant dobiera środki, które z jego punktu widzenia są najskuteczniejsze niezależnie od ich prawnego czy moralnego aspektu (przykładem może być nielegalna praca).
5. Strategia unikania sprzeczności. Migranci posiadają tutaj dualną tożsamość, opartą zarówno na kulturze kraju pochodzenia jak i przeznaczenia. Skutkuje to
205 D. N iedźwiedzki, M igracje i tożsam ość. O d teo rii d o an alizy przypadku , Kraków 2010, s. 153-156.
pojawianiem się różnych sposobów samoidentyfikacji i identyfikacji innych, w zależności czy migranci mają do czynienia z członkami społeczeństwa przyjmującego czy pochodzenia. Dostosowują się do sytuacji w jakiej znajdują się.
6. Strategia poszerzania kodu kulturowego. Migrant przenosi elementy kultury społeczeństwa przyjmującego do kultury macierzystej. Rekonstrukcja jego tożsamości opiera się na przekształconej w ten sposób kulturze macierzystej.
7. Strategia syntezy. Migranci szukają wspólnych elementów dla kultury macierzystej i dominującej (np. chrześcijaństwo) i na nich opierają swoją rekonstruowaną tożsamość.
8. Strategia separacji. W tym przypadku mówimy o zupełnym braku rekonstrukcji tożsamości migranta, odrzuca on całkowicie kulturę społeczeństwa przyjmującego. Spowodowane może to być: brakiem kompetencji kulturowych odnośnie nowej kultury, brakiem akceptacji wartości tej kultury albo traumatycznymi doświadczeniami związanymi z kontaktem z członkami społeczeństwa przyjmującego. W tym przypadku migranci decydują się albo na życie w enklawach etnicznych lub na powrót do kraju pochodzenia206.
Na koniec warto jeszcze zwrócić uwagę na taki aspekt tożsamości jakim jest narodowość. W swoich badaniach A. Kłoskowska uwzględniła dwa wymiary tego zjawiska: identyfikację narodową i przyswojenie kultury (walencja).
Zauważyła ona, iż w sytuacji migracji mogą pojawić się problemy z identyfikacją jednostek we wspomnianych wymiarach, gdyż oscylują one między dwiema zbiorowościami narodowymi i ich kulturami.207 Rezultatem takiej sytuacji mogą być cztery typy identyfikacji narodowej:
1. Jednolita, czyli integralna-identyfikowanie się z jednym narodem, 2. Podwójna- równoczesne identyfikowanie się z dwoma narodami, 3. Niepewna- niejasność sytuacji narodowej,
4. Kosmopolityczna- brak identyfikacji z określonymi grupami narodowymi,
Mogą wystąpić również cztery typy kulturowej walencji (przyswojona i uznana za własną kultura):
206 E. W ysocka, „M y" i „o n i "-dlaczego tak trudno być razem ? O dpow iedź p edagoga, p sy ch o lo g a i socjologa, w: M igracja, uchodźtwo, wielokulturowość. Z derzenie kultur we w spółczesn ym św iecie, red. D.
Lalak, W arszawa 2007, s. 45-46.
207 A. Kłoskowska, Kultury narodow e u korzeni, W arszawa 1996, s. 160-161, 424.
1. Uniwalencja- przywiązanie do jednej narodowej kultury, 2. Biwalencja- dwoistość kulturowa,
3. Ambiwalencja- niejasność identyfikacji kulturowej,
4. Poliwalencja- aktywny i pozytywny stosunek do wielu kultur.208
Ambiwalencja jest źródłem psychicznego niepokoju i dysonansu poznawczego, jest odczuwana jako stan negatywny, wywołuje stan niepewności, braku zakorzenienia. Z kolei biwalencja jest stanem pozytywnym, jest korzystna społecznie i indywidualnie.209
„Biwalencja może łatwo przekształcić się w ambiwalencję w dwóch sytuacjach. Po pierwsze gdy jednostka z pogranicza kultur spotyka się ze strony przedstawicieli kultury dominującej z negacją i deprecjacją swojej kultury podstawowej. Po drugie-gdy zostaje odrzucona przez przedstawicieli kultury dominującej kwestionujących jej kompetencje w dziedzinie tej kultury lub odmawiających jej praw uczestnictwa w tej kulturze i podejrzliwie traktujących szczerość jej intencji.”210 Akceptacja ze strony kultury dominującej stanowi niezbędny warunek przekształcenia ambiwalencji w biwalencję i „poczucie podwójnego oparcia w kulturze własnej i dominującej wspólnoty”.211
Poliwalencja kulturowa nie wyklucza równoczesnej uniwalencji.
Jednostka może być szczególnie przywiązana do jednaj kultury narodowej i sięgać do elementów pochodzących z wielu innych kultur jako środków pełnego wyrazu tożsamości.212
Podsumowując, migracja oznacza zmianę społeczną, migranci żyją w nowej rzeczywistości społeczno-kulturowej. Aby móc funkcjonować w nowym kraju muszą dokonać rekonstrukcji tożsamości. Zakres zmian w tożsamości zależy od indywidualnego przebiegu migracji. Życie w nowym społeczeństwie skutkuje zmianami nie tylko w tożsamości samych migrantów, ale również społeczeństwa przyjmującego, jak i wysyłającego.
208 A. K łoskowska, Kultury n arodow e u korzeni, W arszawa 1996, s. 112, 129, 162, 293, 425.
209 A. K łoskowska, Kultury n arodow e u korzeni, W arszawa 1996, s. 222,424.
210 A. Kłoskowska, Kultury n arodow e u korzeni, W arszawa 1996, s. 239.
211 A. K łoskowska, Kultury n arodow e u korzeni, W arszawa 1996, s. 361.
212 A. K łoskowska, Kultury n arodow e u korzeni, W arszawa 1996, s. 425.