Transformacje krajobrazu kulturowego Barcina po 1945 roku

Barcin został wyzwolony spod okupacji niemieckiej 21 stycznia 1945 roku. Miasta nie dotknęły poważniejsze zniszczenia w wyniku działań wojennych. Niemal od razu po ich zakończeniu przystąpiono do odtworzenia ważnych dla miasta instytucji usługowych czy handlowych. Powstał również ośrodek zdrowia oraz kino. Interesujące, że dopiero w 1945 roku Barcin został zelektryfikowany, a proces ten zakończono dopiero w 1950 roku, gdy latarnie gazowe zastąpiono elektrycznymi (Krzyś i Cieślak 2009).

Zakończenie wojny wiązało się również z szeregiem istotnych zmian w krajobrazie kulturowym miasta, przede wszystkim wynikających z ponownej

28 Obecnie budynek mieszkalny.

29 Być może z tym faktem związane jest jeszcze do dziś deklarowane przez wielu barcinian silne związki z

polonizacji miasta. Warto również zwrócić uwagę, że powojenny Barcin miał około 20% mniej mieszkańców względem stanu przedwojennego³⁰. Ujednoliceniu uległa również struktura wyznaniowa. Podczas okupacji zlikwidowany został cmentarz żydowski. Do dziś miejsce to pozostaje niezagospodarowane, a pamięć o tym miejscu trwa – w 2007 roku został tam odsłonięty pomnik³¹. Przetrwał natomiast budynek synagogi, który obecnie pełni funkcję przedszkola (Kawski 2006).

Zburzono również kościół ewangelicki zlokalizowany naprzeciwko wzgórza św. Wojciecha. Początkowo planowano jego zagospodarowanie jako remizy strażackiej (informacja ustna), jednak jego stan techniczny na to nie

30 W 1939 roku liczył 2394 mieszkańców, natomiast w 1946 było ich 1939 (Jelonek 1967).

31 Niekiedy mieszkańcy podają sprzeczne lokalizacje cmentarza (informacja ustna, uzyskana podczas nieformalnych rozmów przeprowadzonych podczas badań terenowych).

Ryc. 13. Barcin – rynek starego miasta przed odnową. Zwraca uwagę niewielka liczba użytkowników przestrzeni publicznej i częściowe zawłaszczenie

powierzchni placu przez samochody (fot. Wojciech Mania 2008).

pozwolił. W związku z powyższym został on rozebrany w latach 60. Zatarciu uległy również ślady zlokalizowanego obok niego cmentarza, dobrze widocznego na mapie topograficznej z 1940 roku. Obecnie znajduje się tam niewielki park.

Takie działania, prowadzące do zmiany funkcji, degradacji bądź zaniku z krajobrazu miasta obiektów o znaczeniu symbolicznym, są z jednej strony konsekwencją wysiedlenia lub wcześniejszej ucieczki z miasta protestantów.

Jednak można sądzić, że jest to również element bardziej lub mniej sformalizowanej polityki, której celem była eliminacja z krajobrazu elementów niemieckich (por. Klause 2005).

Przedstawione powyżej zmiany zaszły w sferze krajobrazu sakralnego.

Uległ on homogenizacji. Przestrzennym wyrazem tego było zniknięcie jednej z wież kościelnych, tradycyjnej dominanty, reprezentującej obecność protestantów w społeczności miasta. Jednak istotne przekształcenia dotyczyły również obiektów świeckich, przede wszystkim XIX-wiecznego dworu, którego bryła

Ryc. 14. Barcin – os. Kujawy. Przykład próby uzupełnienia deficytu przestrzeni publicznych w strukturze osiedla (fot. Wojciech Mania 2008).

została podzielona na mniejsze części (mieszkania). Działanie to, przeprowadzone po zmianie ustroju, można interpretować nie jako pragmatyczne zaspokajanie głodu mieszkaniowego (w kontekście zmniejszenia się po wojnie populacji o 20%), ale raczej jako symboliczną parcelację siedziby ziemiańskiej i oddanie jej do użytku ludziom. Do ważniejszych ingerencji w ukształtowaną tkankę miejską należy przebudowa rynku, którą przeprowadzono w 1963 roku. W przestrzeń historycznego placu wprowadzono zieleń. Zjawisko to jest obserwowane w wielu małych miastach Polski i jest związane z nowymi trendami w urbanistyce, które pojawiły się po wojnie, a także wprowadzeniem norm dotyczących udziału zieleni w miastach (Ptaszycka 1950).

Jednak najistotniejsze dla współczesnego krajobrazu Barcina decyzje zapadły pod koniec lat 60. XX wieku, kiedy zdecydowano o utworzeniu Kombinatu Cementowo-Wapienniczego „Kujawy”. Jak wcześniej nadmieniono, eksploatacja wapienia na tym terenie rozpoczęła się w drugiej połowie XIX stulecia, jednak to sto lat później utworzono rozległy zakład wydobywczo-przetwórczy w odległości około 3,5 km w kierunku południowo-wschodnim od rynku. Zakładowi miało towarzyszyć nowoczesne osiedle mieszkaniowe wraz z infrastrukturą. W 1970 roku na rozległych polach wsi Krotoszyn rozpoczęto budowę osiedla Kujawy (ryc. 14). Ze względu na położenie geograficzne, jest ono oddzielone rozległą doliną Noteci od tzw. starego Barcina. W istocie nie tyle wybudowano osiedle, ile dokonano relokacji miasta. Dowodzi tego fakt przeniesienia do nowej części urzędu miasta, a z czasem innych ważnych dla jego funkcjonowania obiektów. Proces ten trwa do dziś, choć ostatnio podjęto próbę rewitalizacji rynku (www.bip.barcin.pl, dostęp: 15.12.2009.). Niemniej, marginalizacja roli „Starego Barcina” jest bardzo wyraźna (ryc. 13).

Przeprowadzona w 2008 roku inwentaryzacja ważniejszych obiektów handlowo-usługowych oraz kulturowych wykazała, że około 30% z nich zlokalizowanych jest w starej części miasta. Reszta, w tym tak istotne miejsca, jak: ratusz, komisariat policji czy ośrodek zdrowia znajdują się w nowej części. Z krajobrazu miasta

w latach 70. zniknęły takie obiekty jak pochodząca z początku XX wieku gazownia oraz rzeźnia. Interesujące jest jednak to, że pozostałe po nich budynki przyjęły nowe funkcje. W pierwszym przypadku utworzono mieszkania, w drugim natomiast powstał zbór Świadków Jehowy (ryc. 15).

Budowa Osiedla Kujawy trwała do początku lat 80. Zrealizowano większość założenia, jednak na zdjęciu lotniczym z 2003 roku są czytelne ślady rozpoczętych inwestycji, które nie zostały ukończone (bloków mieszkalnych).

Wraz z osiedlem bloków wielorodzinnych rozrastała się również dzielnica domów jednorodzinnych, położona w trójkącie między torami kolejowymi a ulicami Mogileńską i Polną. W tej dekadzie rozpoczęto również budowę nowego kościoła katolickiego, jednak inwestycję ukończono dopiero w 2002 roku.

W 1987 roku zamknięto linię kolejową łączącą Barcin z Mogilnem. Po 1989 roku odczuwalna stała się stagnacja gospodarcza regionu. W połowie lat 90.

sprywatyzowano Kombinat „Kujawy” (przejęcie przez grupę Lafarge). Znaczenia

Ryc. 15. Barcin – przykład zmiany funkcji obiektu: rzeźnia przekształcona w zbór Świadków Jehowy (fot. Wojciech Mania 2008).

nabierały również negatywne procesy demograficzne, szczególnie czytelne pod koniec lat 90. Barcin obecnie ma o 10% mniej mieszkańców niż w połowie lat 90.

W 2004 roku zawieszono połączenia kolejowe. Od tej pory obiekty dworcowe niszczeją, a sama linia podlega sukcesji roślinnej (ryc. 16).

Pogłębiała się również marginalizacja rynku w krajobrazie miasta. Do momentu wdrożenia miejskiego programu rewitalizacji w 2009 roku pozostał przy nim jeden obiekt handlowy, szkoła oraz znajdujący się w przeznaczonym do rozbiórki budynku bar. Funkcje miejskie i centrotwórcze zostały przeniesione do nowej części miasta, pomimo braku tam dobrze zaprojektowanych przestrzeni publicznych. Niewielkie zieleńce są doraźnie uzupełniane małą architekturą i nienawiązującymi do modernistycznego założenia osiedla elementami (np. fontanna). Do miasta wkraczają również średnioskalowe i wielkoskalowe obiekty handlowe (np. market sieci Tesco), które mogą w przyszłość negatywnie

Ryc. 16. Dworzec kolejowy w Barcinie: degradacja infrastruktury i postępująca sukcesja roślinna – renaturyzacja terenów przemysłowych

(fot. Wojciech Mania 2008).

wpłynąć na strukturę drobnego handlu. W kontekście tematyki tej pracy, lokale zajmowane przez drobne sklepy mogą stać się pustostanami.

Ważnym procesem, który zaważył na funkcjonowaniu wielu małych miast w Polsce, w tym Barcina, była likwidacja linii kolejowej. Zamykanie połączeń lokalnych utrudnia komunikację z ośrodkami regionalnymi i sprzyja izolacji miejscowości. Ponadto, najczęściej proces ten związany jest z porzuceniem infrastruktury. Linie kolejowe z jednej strony podlegają wandalizmowi i niekontrolowanej rozbiórce, z drugiej zaś sukcesji roślinnej. Budynek barcińskiego dworca i towarzysząca mu infrastruktura niszczeje. Część magazynów była wykorzystywana jako dyskoteka, jednak obecnie pozostaje nieużytkowana.