Zarys historii Janowca Wielkopolskiego

Powstanie Janowca Wielkopolskiego należy wiązać z nadaniem rycerzowi Wojciechowi prawa lokacyjnego w 1295 roku przez Przemysła II, księcia wielkopolskiego. Możliwe, że jednym z powodów lokacji miasta było położenie wcześniej osady (Janowego Młyna) przy szlaku wiodącym z Gniezna przez Kcynię do Nakła. Według Krzysztofika (2007) miasto zawsze należało do kategorii miast najmniejszych, choć o charakterze centralnym. Janowiec Wlkp. nigdy nie utracił praw miejskich. Był on własności prywatną, choć przynajmniej kilkakrotnie zmieniał właścicieli.

Od lokacji do XVI wieku miasto posiadało stosunkowo stały układ przestrzenny określony przez dwa place: kościelny oraz rynkowy. Dominantą był drewniany kościół, w którego pobliżu znajdował się cmentarz, w drugiej połowie XVIII stulecia przeniesiony poza granice miasta. Janowiec Wlkp. nigdy nie był otoczony murami, a zatem ruch mieszkańców w jego obrębie odbywał się swobodnie. Przez Wełnę był przerzucony przynajmniej jeden trwały most (Kado et al. 1995).

Wydaje się, że przyczyn utrwalenia statusu Janowca Wlkp. jako miasta małego, który utrzymuje do dziś, można upatrywać już w XVII wieku, gdy liczne i długotrwałe konflikty zbrojne (ze Szwecją, wojna trzydziestoletnia, wojny domowe) wyniszczały miasto pod względem gospodarczym, demograficznym i przestrzennym, przez co nie istniały warunki do jego rozwoju. Do XVIII wieku

w mieście dominowała drewniana niska zabudowa kalenicowa kryta słomą. Pod koniec tego stulecia w mieście było około 40 domów. W 1793 roku Janowiec Wlkp.

przeszedł w ręce pruskie, by w 1807 roku znaleźć się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 na powrót w Prusach (Kado et al. 1995).

Pierwsza od XV stulecia zmiana granic miasta nastąpiła po rozbiorach, w latach 30. XIX wieku. Wtedy też zabudowa drewniana zaczęła być powoli wypierana przez murowaną, w dużej mierze szachulcową (w niewielkim stopniu zachowaną do dziś). Wiadomo, że w owym czasie rynek już po części utracił swą rolę głównej przestrzeni publicznej miasta, w poprzek niego przechodziła bowiem droga. Na początku czwartej dekady XIX wieku powstał przy rynku kościół katolicki, a dopiero w połowie lat 50. tego stulecia domknięto jego pierzeje i wyrównano linie zabudowy (Kado et al. 1995).

Ważnym impulsem rozwojowym dla miasta, w istocie pierwszym tak znacznym od jego powstania, była budowa linii kolejowej oraz dworca w latach 80. XIX wieku. Inwestycja ta sprzyjała rozwojowi przemysłu, ale również wytyczeniu nowych ulic oraz terenów pod zabudowę, na których do pierwszej dekady XX wieku powstały dzielnice mieszkalne w stylu eklektycznym (ryc. 24).

Ryc. 24. Zmiany zaludnienia Janowca Wlkp. w latach 1810-1939 (źródło: Jelonek 1967).

1810 1843-1857 1868-1871 1890 1910 1921-1925 1939 0

500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000

W wyniku aktywnego udziału ludności w powstaniu wielkopolskim miasto zostało włączone do Polski w 1919 roku. W dwudziestoleciu międzywojennym poza rozbudową części mieszkalnych, powstał gmach banku. Po wkroczeniu wojsk III Rzeszy, niemieckie władze dokonały przebudowy rynku, wprowadzając ruch okrężny zamiast przebiegającej ukośnie ulicy (czytelnej jeszcze na niemieckiej mapie topograficznej 1:25 000), tworząc na środku plac.

7.3. Transformacje krajobrazu kulturowego Janowca Wlkp. po 1945 roku Janowiec Wielkopolski nie uległ znaczącym zniszczeniom w wyniku działań wojennych, a zastany układ przestrzenny został utrwalony przez decyzje władz polskich. Ulice zyskały nowe nawierzchnie, a plac rynkowy został w drugiej połowie lat 60. wzbogacony – zgodnie z ówczesnym trendem zagospodarowywania rynków – o zieleń ozdobną oraz betonowy pomnik upamiętniający 25-lecie wyzwolenia miasta. Od tego okresu spójna pod względem formy i skali zabudowa małomiasteczkowa była rozbijana występującymi punktowo lub w niewielkich skupieniach kilkukondygnacyjnymi blokami (np.

w okolicach ul. Gnieźnieńskiej). W latach 70. powstał modernistyczny pawilon handlowy w obszarze śródmieścia.

Druga wojna światowa przyczyniła się również do ukształtowania krajobrazu symbolicznego miasta. Na jego terenie zlokalizowanych jest ok. 20 tablic i pomników upamiętniających głównie miejsca martyrologii mieszkańców.

W Janowcu Wielkopolskim znajdował się również kirkut zniszczony w czasie wojny (Kawski 2006). Co prawda jest on upamiętniony tablicą, jednak nie stanowi przestrzeni symbolicznej i nie jest wymieniany w oficjalnych informacjach o mieście³².

W krajobrazie Janowca Wlkp. zwraca uwagę jego zwartość. Miasto posiada czytelny rynek oraz charakteryzuje się wyraźną strefowością. W kierunkach wschodnim i południowym dominuje zabudowa mieszkaniowa oraz

32 Dostępnych choćby na witrynie internetowej miasta, gdzie wymienia się około 25 pomników i miejsc pamięci.

infrastruktura związana z ich obsługą (handel, szkolnictwo itp.). W kierunku zachodnim znajdują się tereny przemysłowe i częściowo mieszkaniowe – granicą tej części miasta jest linia kolejowa. Z kolei na północ od rzeki Wełny następują procesy suburbanizacyjne – zanikają krajobrazy rolnicze, zdominowane przez pola uprawne. Te ostatnie ulegają parcelacji i zabudowie. Podobny proces następuje tuż za południową granicą miasta, gdzie powstaje osiedle o charakterze typowo podmiejskim.

O specyfice najstarszej części Janowca Wlkp., wynikającej ze scharakteryzowanych w poprzednim rozdziale uwarunkowań historycznych, świadczą długie działki, częściowo niezagospodarowane (z zachowaną częścią

Ryc. 25. Janowiec Wielkopolski – zdjęcie lotnicze z 2005 roku. Widoczna pusta parcela w północnej pierzei (A) i długie działki z zachowaną częścią

ogrodową wzdłuż pierzei wschodniej (B) (źródło: CODGiK 2005).

ogrodową – por. Wróblewska 1977). Zwracają również uwagę niezabudowana działka w północnej pierzei rynku (ryc. 25). Na podstawie analizy źródeł kartograficznych można stwierdzić, że była ona pusta w XIX wieku, zatem jej obecny stan nie jest wynikiem na przykład zniszczeń związanych z drugą wojną światową. Powyższe symptomy wskazują na niestabilny charakter małego miasta, które nie rozwinęło się w pełni od chwili swej lokacji.

Współcześnie rynek stanowi przestrzeń publiczną i rekreacyjną miasta, na której również odbywają się rozmaite imprezy plenerowe. Degradacji uległa symboliczna rola pomnika (surowa, ekspresyjna forma o martyrologicznej wymowie). Możliwe, że po części ze względów estetycznych, ale także ideologicznych – poprzez traktowanie go jako pamiątki PRL. Podczas imprez jest on zasłaniany. Zabiegu tego nie stosuje się w przypadku późniejszej, ideologicznie neutralnej, fontanny, znajdującej się po przeciwnej stronie placu rynkowego

Ryc. 26. Rynek Janowca Wlkp. przygotowany do koncertu. Scena zasłania pomnik upamiętniający 25-lecie wyzwolenia miasta (fot. Wojciech Mania 2008).

(ryc. 26). W obrębie rynku, poza historycznymi budowlami sakralnymi, funkcjonuje kilka sklepów oraz lokal gastronomiczny (kawiarnia) z sezonowym ogródkiem. Jednak centrum administracyjne i handlowe zlokalizowane jest poza rynkiem, ok. 300 m na południe od niego, w okolicach ul. 3 Maja.

Likwidacja linii kolejowej, która nastąpiła w latach 90., przyczyniła się do wzrostu udziału obszarów zdegradowanych, często podlegających sukcesji roślinnej. Choć warto dodać, że sam budynek dworca i inne obiekty kolejowe zostały w dużej mierze zagospodarowane, głównie na cele handlowo-usługowe i magazynowe.

Zwartość układu przestrzennego i wielkość Janowca Wlkp., a także wspomniany ubytek liczby mieszkańców sprawiają, że nie pojawiły się w mieście wielkopowierzchniowe centra handlowe.