Zarys historii Nowego Miasteczka

Powstanie krajobrazu Nowego Miasteczka jest związane z XIII-wiecznym ruchem lokacyjnym, który daj początek współczesnej sieci osadniczej na terenie Polski.

Można domniemywać, że miasto zostało lokowane na miejscu wsi lub osady targowej, leżącej na szlaku z Krosna Odrzańskiego do Wrocławia. Nazwa Nowe Miasteczko pojawiła się w dokumencie z 1296 roku, sygnowanym przez Henryka III. Jest to prawdopodobna data lokacji miasta³⁷. Zastanawia w tym kontekście nazwa osady, przedrostek „Nowy” lub „Nowe” pojawia się często w przypadku późniejszych, nowożytnych ponownych lokacji, często lokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie pierwotnego miasta (Wróblewska 1977).

Po około 40 latach od prawdopodobnej lokacji Nowe Miasteczko przeszło we władanie czeskie, by w 1386 roku przejść w ręce prywatne – Wirsingów.

Opisywane zawirowania związane z własnością miasta przypadły na okres zmian w organizacji systemu administracyjnego. Wprowadzono podział na dystrykty, zarządzane przez wójtów, a nie kasztelanów jak to było wcześniej. Początkowo Nowe Miasteczko było siedzibą wójta, jednak w dokumentach z XV stulecia można odnaleźć wzmiankę przypisującą to miasto do dystryktu kożuchowskiego.

Z tego samego wieku pochodzą pierwsze źródła pisane na temat burmistrza i rady

37 Krzysztofik (2007) podaje jako datę lokacji rok 1295.

miejskiej (www.nowemiasteczko.pl, dostęp: 4.03.2011., Siuchniński 1965).

Analizując zachowane relikty początków krajobrazu miasta, szczególnie jego układ przestrzenny z centralnie położonym rynkiem o typowych dla terenów Polski wymiarach 80 x 60 m oraz regularną siatką ulic sugerują, że miasto zostało starannie zaplanowane i stosunkowo szybko zyskało swą dojrzałą formę – pierwotnie zapewne wypełnioną zabudową drewnianą (Kulesza 2000).

Kolejne stulecia to okres dostatku miasta. Zabiegi rycerskiego rodu, do których należało Nowe Miasteczko zapewniły jego mieszkańcom stabilną egzystencję. Duże znaczenie miało rozbudowane prawo targowe. Zapaść gospodarcza (być może także demograficzna?) nadeszła w XVII wieku. Jej przyczyną była wojna trzydziestoletnia, rozpoczęta w 1618 roku. Warto nadmienić, że zagrożeniem nie były bezpośrednie działania zbrojne, które ominęły miasto, ale przemarsze wojsk, które częstokroć rabowały i niszczyły miejscowości znajdujące się na ich drodze. Takie wydarzenia miały miejsce przynajmniej kilkakrotnie, aż do 1634 roku, kiedy to miasto zostało spalone.

Zakończenie wojny przyniosło istotne zmiany, wpływające również na kształt krajobrazu Nowego Miasteczka. Pierwszorzędnym problemem była niewątpliwie odbudowa miasta, które utraciło swoich właścicieli. W 1649 roku miejscowość przeszła w ręce zakonu jezuitów. Ważnym krokiem było przywrócenie praw targowych, które zostały dodatkowo rozszerzone piętnaście lat później. Stan względnej stabilizacji trwał do połowy XVIII wieku, kiedy to miasto ucierpiało w wyniku wojny siedmioletniej toczonej w latach 1756-1763³⁸. Pod koniec stulecia znów nastąpiła ważna zmiana administracyjna – miasto stało się częścią księstwa Żagańskiego. W tym też czasie powstał poza obrębem starego miasta zbór ewangelicki, stanowiący jedną z dominant miasta. Do początków XIX stulecia Nowe Miasteczko było ważnym ośrodkiem targowym o charakterze centralnym, posiadającym silne zaplecze rolnicze, a także rzemieślnicze. Przez cały okres swojego istnienia należało ono do kategorii miast najmniejszych

38 Była to pierwsza wojna, którą można określić mianem światowej. Walki toczyły się w Europie, Indiach,

(Krzysztofik 2007). Początek XIX stulecia był dla miasta niełatwy z powodu powodzi z 1804 roku, ale także przemarszów wojsk w latach 1806-1808.

Jak wykazano na przykładzie innych analizowanych w niniejszej pracy miast, ważnym czynnikiem kształtującym ich krajobraz było pojawienie się kolei.

Sprzyjała ona rozwojowi gospodarczemu, a w miastach budowano dworce, magazyny oraz zakłady przemysłowe lokalizowane w pobliżu linii kolejowych.

Wiązało się to także z powstaniem stref funkcjonalnych w krajobrazach miasta oraz progów, ukierunkowujących ich rozwój przestrzenny.

Jednak w Nowym Miasteczku pierwsza linia kolejowa, i to o znaczeniu lokalnym (Kożuchów – Niegosławice) została uruchomiona dopiero w 1892 roku.

Jest to przykład roli uwarunkowań ekonomicznych i społecznych, które mają wpływ na przestrzeń materialną – krajobraz miasta. W latach 40. XIX stulecia istniały plany poprowadzenia przez Nowe Miasteczko linii kolejowej Wrocław – Berlin oraz Wrocław – Szczecin. Zarzucenie tych planów paradoksalnie można wiązać z dużą świadomością mieszkańców co do roli kolei. Zaproponowali tak wysokie ceny za grunty przeznaczone pod budowę torowisk, że spółka kolejowa musiała odstąpić od inwestycji (www.nowemiasteczko.pl, dostęp: 4.03.2011.)

Przez zahamowanie rozwoju miasta, długo dominowała w nim zabudowa

Ryc. 54. Zmiany demograficzne Nowego Miasteczka w latach 1810-1939 (źródło: Jelonek 1967).

1810 1843-1857 1868-1871 1890 1910 1921-1925 1939 0

200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800

drewniana, która sprzyjała rozprzestrzenianiu się pożarów. Wiadomo przynajmniej o kilku, które w XIX wieku znacząco wpłynęły na degradację tkanki miejskiej. Warto również nadmienić, że przełom XIX i XX wieku to czas wprowadzania zieleni do przestrzeni Nowego Miasteczka. W tym czasie obsadzono lipami ulice śródmiejskie. Jednak pod względem demograficznym XIX stulecie było procesem dynamicznego rozwoju miasta (ryc. 54).

Klęska Niemiec w I wojnie światowej negatywnie odbiła się na sytuacji gospodarczej Nowego Miasteczka (Neustädtel). W 1919 roku utraciło ono prawa miejskie (Krzysztofik 2007). Jako miejscowość o znaczeniu lokalnym funkcjonowało ono do końca drugiej wojny światowej. Działania wojenne ominęły Nowe Miasteczko, dzięki czemu zachowało ono swój zwarty układ przestrzenny.

Jednak warto wspomnieć o niewielkiej przestrzennie (0,08 ha), ale znamiennej zmianie w krajobrazie kulturowym miasta. Podczas wojny zlikwidowano kirkut, znajdujący się na peryferiach ówczesnego Nowego Miasteczka³⁹. Częściowo uległ on zabudowie, a jego niewielki fragment został zamieniony w skwer (Burchard 1990). Działania takie, powszechne w miastach objętych rządami hitlerowców, miały wyjątkowo dobitną wymowę ideologiczną i symboliczną, w judaizmie bowiem cmentarze są nienaruszalne tak długo, jak długo wiadomo o ich lokalizacji.

10.3. Transformacje krajobrazu kulturowego Nowego Miasteczka