Sam charakter pracy zawodowej, jak powiedzieliśmy poprzednio, wiąże nauczycielstwo, szczególnie zaś nauczycielstwo szkół powszech
nych z zagadnieniem oświaty pozaszkolnej.
Szkoła, warsztat pracy zawodowej nauczyciela, stanowi jedno z ogniw, w procesie kształtowania obywatela w zakresie wiedzy i wychowania. Jest ona ogniwem podstawowem, dającem podbudowę całej następnej pracy. Założenia ideowe szkoły, jej program, a nawet metody pracy ominąć się nie dadzą i będziemy w zgodzie z istotnym stanem sprawy, jeśli powiemy, że każdy działacz społeczny, uczciwie i poważnie ustosunkowany do swej pracy społeczno-oświatowej, szcze
gólną odniesie korzyść w zakresie wyników swej pracy, jeśli się zazna
jom i z założeniami ideowemi, programem i metodami pracy szkoły.
Założenia ideowe szkoły, określające jej stosunek do Państwa, społeczeństwa i jednostki, jak nić czerwona przewijają się przez
ideo-logję organizacyj młodzieżowych, przez organizacje oświatowe i gos
podarcze starszego społeczeństwa.
Program szkoły daje wyraz trosce o kulturę duchową i społeczną szerokich mas. Każda z organizacyj społecznych, a nawet samorząd znajdą na terenie szkoły organizacje względnie form y pracy zaznaja
miające młodzież z pracą danej organizacji czy samorządu, a nawet do niej przysposabiające,
Metody pracy szkolnej zarówno w dziedzinie nauczania jak i w y
chowania, wypracowane w oparciu o zdobycze psychologji — dają cenny materjał dla działacza społecznego wśród młodzieży w wieku pozaszkolnym, a nawet wśród dorosłych.
Odpowiedzmy więc na pytanie, czy nauczyciel, który realizuje na poziomie założenia ideowe i program szkoły, który utrzymuje żywy i głęboki kontakt ze środowiskiem przez szkołę, — jest wartościowym pracownikiem społecznym, gdyby nawet ograniczył się jedynie do tej pracy.
Jest nim w tym samym stopniu, co urzędnik skarbowy inform u
jący ludność o zakresie spraw podatkowych, prawnik informujący o warunkach życia i pracy w ramach naszego ustroju państwowego, komisarz ziemski inform ujący na zebraniach o przebudowie ustroju rolnego, lekarz wygłaszający pogadanki z zakresu higjeny, pracownik samorządowy, co przez obywatelską metodę pracy rońi z komórek or
ganizacyjnych samorządu szkołę obywatelską dla mas społecznych, ksiądz spieszący się z radą i pociechą tam, gdzie życie łamie ludzi, zie
mianin, którego rolny warsztat pracy staje się ośrodkiem k u ltu ry rolnej dla okolicznej ludności wiejskiej, funkcjonarjusz policji państwowej, * który metodą swej pracy zawodowej budzi u ludności wiarę w spra
wiedliwość.
Zatem zarówno nauczyciela ja k i każdego z wyżej wymienionych pracowników samo należyte i obywatelskie wywiązanie się z własnych obowiązków zawodowych czyni działaczem społecznym. W ten spo
sób prostujemy cały szereg niesłusznych pod adresem nauczycielstwa pretensyj podnoszonych przez szereg czynników i osób domagających się od nauczycielstwa specjalnych świadczeń społecznych.
Z całym szeregiem swych prac wychowawczych wychodzi szkoła na teren środowiska, — są jednak również momenty, gdy środowisko przychodzi na teren szkoły. Podajemy szereg przykładów w tym za
kresie: — młodzież szkolna przygotowuje program uroczystości pań
stwowej dla środowiska, urządza przedstawienie lub organizuje
kon-18
cert przy pomocy chóru lub orkiestry szkolnej i t. d., z bibljoteki szkol
nej korzysta młodzież pozaszkolna i dorośli, na zebraniach rodziców omawia się w szkole szereg zagadnień, związanych z kulturą duchową, społeczną czy gospodarczą środowiska.
Nauczycielstwo poszło jednak w pojmowaniu swych obowiązków obywatelskich znacznie dalej, — poszło dobrowolnie, z własnej in icja
tyw y dzięki głębokiej trosce o Państwo i dolę mas społecznych. Dowo
dem tego jest stosunek Związku Nauczycielstwa Polskiego, zatem za
wodowej organizacji nauczycielskiej, — do oświaty pozaszkolnej. W y
raz temu ustosunkowaniu się daje statut Z. N. P.
Statut ten w dziale I I I (Cele) w art. IV m ów i: „Związek Nauczy
cielstwa Polskiego jest ideowym i materjalnym dorobkiem własnym nauczycielstwa. Jest on dobrowolną organizacją obywatelskich w ysił
ków nauczycielstwa w służbie Państwa i społeczeństwa, oraz w dziale samowychowania, samopomocy i tworzenia dorobku społecznego swej grupy zawodowej“ .
Art. G „ W swej służbie społecznej Związek Nauczycielstwa Pol
skiego dąży do:
a) kształtowania współżycia obywateli Państwa na zasadzie spra
wiedliwości społecznej i współpracy mniejszości z narodem polskim, b) wyrobienia społecznego obywateli i do podnoszenia poziomu ich ku ltu ry ogólnej i gospodarczej,
c) czynnego zainteresowania obywateli potrzebami oświaty“ . W dziale IV (Środki) sprawę tę omawia art. 8 w punktach:
1, 5, 7, 12, 13 i 14. Punkt 12 mówi, że Z. N. P. prowadzi oświatę po
zaszkolną we wszystkich jej formach“ ; punkt 13 — „współpracuje ze stowarzyszę ni a m i i organizacjami społecznemi o pokrewnej Związkowi ideologii społecznej, organizując udział swych członków w pracy tych stowarzyszeń i orgunizacyj“ ; punkt 14 — „przysposabia swych człon
ków do pracy w organizacjach społecznych za pomocą bezpłatnych kursów, odczytów, wydawnictw“ .
Takie są założenia ideowe i zamierzenia programowe Z. N. P.
w zakresie oświaty pozaszkolnej. Zagadnienie oświaty pozaszkolnej staje w zamierzeniach programowych Z. N. P. obok troski o szkole i o samopomoc organizacyjną.
Cała dotychczasowa działalność Związku jest dowodem realizacji zarówno założeń ideowych jak i zamierzeń programowych.
Na teren oświaty pozaszkolnej przychodzi Z. N. P. — w myśl statutu ze specjalnemi własnemi ogniwami organizacyjnemu w fo r
mie: — W ydziałów Pracy Społecznej, Ogniska, Oddziałów Powiato
wych i Okręgu. Dla tych Wydziałów Pracy Społecznej jest miarodaj
ne, co w sprawie oświaty pozaszkolnej postanawia statut, a co przyto
czyliśmy poprzednio. Na tym terenie spotyka się z ogniwami organiza- cyj społecznych, samorządu i władz szkolnych.
W tych warunkach jest rzeczą konieczną odpowiedzieć sobie na pytanie, jakie momenty są miarodajne dla ułożenia współdziałania 'wymienionych czynników?
Na plan pierwszy wysuwa się sprawa założeń ideowych, które, jeśli są wspólne, są w stanie wytworzyć sprzyjającą dla współpracy atmosferę.
Momentem następnym jest fakt, czy programy i metody pracy są zgodne. Ze swej strony podkreślić chcemy ponadto moment następu
jący: plany pracy wymienionych czynników w zakresie oświaty poza
szkolnej, ja k już uzasadniliśmy poprzednio, są jedynie częściami — odcinkami jednego planu pracy na pewnym terenie, opracowanego wspólnie, z którego poszczególne czynniki przejmują odcinki do reali
zacji we własnym zakresie, by następnie znowu wspólnie, z dorobku czynników poszczególnych, zestawić całość.
Związek wnosi na teren współpracy w zakresie oświaty pozasz
kolnej następujące wartości : założenie ideowe, umiejętność pracy opartą na doświadczeniu i zespół sił społecznych liczebnie silny, a ja kościowo wartościowy. Bezpośrednio na terenie jest szkoła i nauczy
ciel, ograniczający się albo tylko do społecznego oddziaływania na śro
dowisko przez szkołę, albo biorący ponadto w pracy społecznej udział.
Czemś pośredniem między szkołą i nauczycielem a zorganizowanem nauczycielstwem z terenu gminy są nauczycielskie zespoły samokształ
ceniowe, obejmujące 3— 5 szkół, które obok spraw dydaktyczno- peda
gogicznych, obok samokształcenia o charakterze ogólnym, — jako temat swej pracy przyjm ują sprawy społeczne, zatem również plano
wanie i realizację pracy oświatowej pozaszkolnej. Szczególną do ode
grania rolę ma Związek na terenie gmin przez W ydziały Pracy Społe- cznej Ognisk. W ydziały te z ich przewodniczącym są reprezentacją nauczycielstwa związkowego w zakresie pracy społeczno-oświato w ej.
Byłoby korzystnem dla wyników pracy oświatowej pozaszkolnej, gdyby instruktor oświaty pozaszkolnej, działający z ramienia władz szkolnych, utrzym ywał stały i planowo zorganizowany kontakt z W y
- 20 —
działem Pracy Społecznej Ogniska i zespołami samokształceniowemu To wymagałoby powołania do życia tych Wydziałów przy wszystkich Ogniskach i uintensywnienia ich działalności.
Szkoła jako terenowe ogniwo oświatowe, utrzymuje kontakt w zakresie oświaty pozaszkolnej z Radą Gromadzką — W ydział Pracy Społecznej Ogniska współdziała z innemu czynnikami społecznemu na terenie Gminnej Komisji Oświatowej. Przy dzisiejszej licznej reprezen
tacji nauczycielstwa w samorządzie gminnym jest rzeczą możliwą, że nauczyciel, najczęściej jako przedstawiciel W ydziału Pracy Społecznej Ogniska, w charakterze zastępcy przewodniczącego Gminnej Komisji Oświatowej, — przewodniczącym Komisji, z urzędu jest w ójt gminy, może wnieść wartościową inicjatywę w pracę Komisji w zakresie oś
wiaty pozaszkolnej.
Na poziomie powiatu ma Związek Nauczycielstwa Polskiego Wydział Pracy Społecznej przy jej Oddziale. Na poziomie powiatu jest czynna Powiatowa Komisja Oświaty Pozaszkolnej, — jako instytucja samorządowa, w której pracy bierze udział Związek przez swego przed
stawiciela. Rzeczą zrozumiałą, że wartości, jakie on na terenie Komisji wnosi, zależą w głównej mierze od poziomu pracy W ydziału w zakre
sie oświaty pozaszkolnej. Przedstawiciele władz szkolnych — inspektor szkolny i instruktor oświaty pozaszkolnej spotykają się z przedstawi
cielami Z. N. P. na terenie Powiatowej Komisji Oświaty Pozaszkolnej,
— byłoby z wielką korzyścią dla wyników pracy, gdyby oni brali rów nież udział w posiedzeniach W ydziałów Pracy Społecznej Odziałów Z. N. P., poświęconych planowaniu pracy oświatowej pozaszkolnej;
— dałoby to możliwość pogłębienia wartości inicjatyw y na posiedze
niach Powiatowych Komisyj O. P.
Uwagi powyższe odnoszą się również do współpracy na poziomie województwa, gdzie istnieją Wojewódzkie Komisje Oświaty Pozaszkol
nej, które są terenem współpracy Rad Wojewódzkich (czynnik samo
rządowy), Kuratorjum, wojewódzkich Central organizacyj społecznych i Okręgu Z. N. P.
lo , co powiedzieliśmy o pracy nauczycielstwa, wyjaśnia dokład
nie sprawę jego udziału w pracy oświatowej pozaszkolnej, jego sto
sunku w tej pracy do władz szkolnych, samorządu i organizacyj spo
łecznych. Współdziałanie władz szkolnych z Z. N. P. w powyższem ujęciu znachodzi pełne uzasadnienie w poważnej sytuacji programu państwowego i społecznego na terenie Ziem północno-wschodnich,
gdzie sprawa skoordynowanego wyścigu pracy, nakazanego przez naj
wyższy i zawsze żywy Autorytet naszej historji, jest elementarnym obowiązkiem obywatelskim.
Takie ujęcie znalazło zgodny wyraz na wspólnej konferencji władz szkolnych i Z. N. P. w dniu 17-go lipca r. b., w której z ramienia władz szkolnych wzięli udział Kurator Okręgu Szkolnego Wileńskiego P- Kazimierz Szelągowski i instruktorzy oświaty pozaszkolnej, a z ra
mienia Z.N.P, wzięli udział przedstawiciele Zarządu Głównego p.p. Ma
chowski i Maj, przedstawiciel Zarządu Okręgu p. Jaworski i przedsta
wiciele szeregu Oddziałów Powiatowych. — Pisząc o tej współpracy, mieliśmy więc na m yśli nasz teren, a nie staraliśmy się tej sprawy uogólnić.
/
\
/
/
fC z ę ś ć s z c z e g ó ł o w a .
I. Formy i metody pracy oświatowej pozaszkolnej, urządzenia oświatowe.
Oświata pozaszkolna, chcąc osiągnąć swój cel i zrealizować swe zadania, dążyć musi, ja k powiedzieliśmy poprzednio, do głębokiej prze
budowy duchowej szerokich mas społecznych.
Zamierzenia swoje osiągnąć może przez danie wiedzy i przez oddziaływanie wychowawcze i w tych dwu kierunkach rozwija się jej działalność.
Treści dostarcza jej program państwowy i społeczny. Drogami zaś realizacji jej zamierzeń są form y pracy, oparte o urządzenia oświa
towe.
Jedne z form mają charakter głównie kształcący, — dają wiedzę, inne znowu mają charakter głównie wychowawczy; jednak w zasadzie, przy pomocy każdej z form oświaty pozaszkolnej, odbywa się oddzia
ływanie w dbu kierunkach; ponadto także poszczególne form y w szcze
gólny sposób się zazębiają.
Form y pracy oświatowej pozaszkolnej są następujące:
1. Systematyczne kształcenie, ujęte:
a) w Trzystopniowe Kursy dla Dorosłych,
b) Kursy Doświadczalne Szkół Dokształcających (ogólnych) dla Młodocianych,
c) Społeczne Kursy Samokształceniowe, d) Kursy o charakterze praktycznym.
2. Bibliotekarstwo i czytelnictwo książek i czasopism.
3. Praca świetlicowa.
4. Praca kulturalno - artystyczna w formie teatrów i chórów ludowych.
Urządzeniami oświatowemi są: bibljoteki i czasopisma, domy ludowe i świetlice, radjoaparaty, latarnie projekcyjne i aparaty k i
nowe i t. d.
O metodzie pracy decyduje stosunek do niej i forma udziału w niej jednostki czy zespołu czy doraźnej grupy. Inną jest na Trzy
stopniowym Kursie dla Dorosłych, a zasadniczo inną na Społecznym Kursie Samokształceniowym.
W dalszym ciągu naszego wydawnictwa zostaną omówione szcze
gółowo poszczególne form y pracy oświatowej pozaszkolnej — zarówno jako sprawozdanie z roku 1934/35 i jako wytyczne programowe na rok 1935/36.
W tern miejscu podajemy schematyczne ujęcie całokształtu zagad
nienia oświaty pozaszkolnej, wskazując na jego planowe powiązanie;
w schemat włączamy i szkołę powszechną.
S c h e m a t z a g a c /rr/e n /a o s '¿ o /a ty p o z a s z M o /n e J ;
S ^oynr/rr p o /y tio . / s/>oF zoyoo/ry/e/r/cr
Jfcrrroto/ ?rep'ć
form /Dozoyzfr.
SlAof<& yOOWÓZ
J b /ó /fo tm A ł i c ¿ o y o /O z /s T ri?
frsję/cf Assefze/r / czer/*/». m H I H
są p/cSwocf p>om<?ccf' rTeresAćuocf
af/cr form /zozcr/Z A.
o c A a rro rĄ te -rie
form syzf Arze*fen. / /arHo pra/c.<y ¿oycAoto
/ <aF*r* form at . a***-fo/nar fcęcz y w .
r>/«r>,uo ,nftt
c /jó ry /ao/ocoe
Utchoa/jcof to proyrarm form Sys* Asz/arfc / /orzrcy ss 'w/€f//coA*ej, *4jzy/f<yn/e
Saę form a} srrmao/jLs e/eyaę
¿Sf>o fcczn y Aur* samoAsz tarfc.
— 24 —
Objaśnienie schematu: Program oświaty pozaszkolnej jest ujęty w zagadnienia, tc znowu są podzielone na tematy.
Program jest realizowany, jak to wskazują strzałki, przy pomocy następujących form o charakterze głównie kształcącym: Szkoła Dokształcająca (ogólna) dla Młodocianych, Trzystopniowy Kurs dla Dorosłych, Społeczny Kurs Samokształceniowy, Kurs o charakterze praktycznym, nadto dołączono do schematu szkołę powszechną.
Podstawą pracy we wszystkich tych formach, — jak to wskazują strzałki, jest książka i gazeta, w które form y te są zasilone w związku z przepracowanemi zagadnieniami.
Praca świetlicowa i działalność teatrów i chórów ludowych, jako form y głównie , wychowawcze wiążą się, ja k to wskazują strzałką z innemi form am i oświaty pozaszkolnej w planową całość.