26
ROZDZIAŁ I WPROWADZENIE
W ustawodawstwach krajów UE relacja świadczeniodawcy i pacjenta nie jest regulowana jednakowo. Pierwsze różnice ujawniają się już na etapie kwalifikacji tej relacji w ramach dwóch reżimów prawa – publicznego i prywatnego.
W pierwszym z nich treść stosunku pozostaje przedmiotem wyłącznej regulacji norm o charakterze publicznoprawnym, a wszelkich rozliczeń między stronami dokonują sądy administracyjne lub organy administracji publicznej. Takie ujęcie reprezentowane jest przez ustawodawstwo szwedzkie, fińskie i duńskie. Relacja świadczeniodawcy i pacjenta nie ma charakteru prywatnoprawnego, lecz jest oceniana na płaszczyźnie norm prawa publicznego44. Charakter więzi jest pochodną założeń systemu zabezpieczenia społecznego opartego na zasadzie rezydencji lub obywatelstwa, a nie uprawnieniu wywodzonym z faktu szeroko pojętego zatrudnienia lub potrzeb.
Stąd też grupa podmiotów świadczących oraz zasady ich działalności są ściśle określone przez państwo licencjonujące dostęp do rynku ubezpieczenia zdrowotnego. Władza obserwuje i kontroluje świadczenie usług medycznych oraz ich poziom45. W modelu szwedzkim zakres praw i obowiązków każdego z podmiotów regulują akty normatywne rangi ustawowej tj. ustawa o prawach pacjenta oraz w pewnym zakresie ustawa o opiece medycznej. W modelu fińskim jest to ustawa o statusie pacjenta oraz ustawa o szkodach pacjentów. W Danii przyjęto ustawę o prawach pacjenta oraz ustawę o prawie do skargi oraz kompensacji szkód zdrowotnych. Obowiązki świadczeniodawcy doprecyzowują akty deontologiczne. Spory z tytułu szkód medycznych są rozwiązywane w systemie no-fault insurance scheme, zakładającym badanie indywidualnych spraw pacjentów ex officio przez powołane do tego zespoły (insurance consortium). W pewnym kontekście sytuacyjnym publicznoprawny charakter przedmiotowej relacji uznawany jest także w innych krajach, o czym niżej.
W drugim z reżimów relacja świadczeniodawcy i pacjenta postrzegana jest jako stosunek prywatnoprawny. Dalsze uszczegółowienie jej charakteru nie jest już tak oczywiste. Można bowiem wyróżnić dwa modele regulacyjne.
Pierwszy z nich, upatruje w relacji świadczeniodawcy i pacjenta cywilnoprawnego stosunku obligacyjnego, który nie ma charakteru umownego. Przykład stanowi ustawodawstwo brytyjskie i irlandzkie. Z uwagi na kształt i zakres systemu ochrony zdrowia opartego niemal wyłącznie na publicznym finansowaniu, między świadczeniodawcą a pacjentem nie dochodzi do zawiązania umowy46. W konsekwencji podstawą roszeń jest niemal wyłącznie reżim deliktowy. Jeżeli jednak proces świadczenia następuje wyjątkowo poza systemem publicznego ubezpieczenia zdrowotnego, strony mogą wykorzystać podstawę kontraktową dla dochodzenia wzajemnych roszczeń47.
44 L. Wendel, Compensation in the Swedish Health Care Sector (w:) No-Fault Compensation in the Health Care Sector (red. J. Dute, M. G. Faure, H. Koziol), Wien 2004, s. 367.
45 V. Ulfbeck, M. Hartlev, M. Schultz, Malpractice in Scandinavia (w:) Medical Malpractice and Compensation in Global Perspective (red. K. Oliphant, R. W. Wright), Berlin-Boston 2013, s. 377, 379.
46 M. Jones, Medical negligence, London 2003, s. 56-59; Ch. von Bar, E. Clive, H. Schulte-Nölke, H. Beale, J. Herre, J. Huet, M. Storme, S. Swann, P. Varul, A. Veneziano, F. Zoll, Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of Reference (DCFR) Full Edition, Vol. 2, Münich 2009, s. 1936; D. Madden, Medical Law in Ireland, The Netherlands 2014, s. 47, 75.
47 R. Goldberg, United Kingdom (w:) Medical Malpractice…, s. 451. Autor zwraca uwagę na orzeczenie Scottish Sheriff Court w sprawie Dow v. Tayside University Hospitals NHS Trust, gdzie sąd wskazał, że na gruncie szkockiego prawa dopuszczalnym jest przyjęcie istnienia umowy między pacjentem a lekarzem udzielającym świadczeń w ramach publicznego ubezpieczenia. Warunkiem przyjęcia istnienia zobowiązania jest wola lekarza
27 W drugim modelu regulacyjnym przedmiotowa relacja uznawana jest za cywilnoprawny stosunku obligacyjny o charakterze umownym. Tak przyjmuje się w Austrii, Grecji, Włoszech, Francji, Portugalii, Hiszpanii, Holandii, Litwie, Niemczech i w Czechach. Model ten jest jednak dalej zróżnicowany, co przejawia się w różnej kwalifikacji umownej tego stosunku, a w konsekwencji odmiennym stopniem jego normatywizacji.
Zasadniczo relacja świadczeniodawcy i pacjenta nie posiada osobnej regulacji w kodeksie cywilnym, jako typu umowy nazwanej. Treść praw i obowiązków stron jest ustalana na podstawie odpowiedniego stosowania właściwych przepisów umów nazwanych, przy uwzględnieniu istniejących norm publicznoprawnych i deontologicznych, jak też dorobku orzecznictwa i doktryny. Taki stan występuje w Austrii, Grecji, Francji, Włoszech, Portugalii i Hiszpanii. W Austrii, Grecji i Włoszech regułą jest przyjęcie, że strony zawiązują stosunek prywatnoprawny o charakterze umownym. Natomiast we Francji, Portugalii i Hiszpanii taka kwalifikacja dokonywana jest jedynie w odniesieniu do usług medycznych udzielanych przez podmioty prywatne. W pozostałych przypadkach podstawę oraz treść relacji określają normy publicznoprawne.
W Austrii rzeczony stosunek określa się mianem umowy o leczenie (Behandlungsvertrag).
Doktryna prawa systematyzuje go w obrębie umów wyszczególnionych w ABGB48, przy czym formuła ubezpieczenia oraz to, czy świadczeniodawca jest podmiotem publicznym, czy prywatnym pozostaje bez znaczenia49. W praktyce występują trzy poglądy na jego kwalifikację prawną, tj. stanowisko uznające go za umowę o pracę (Dienstvertrag - §1151), umowę o dzieło (Werkvertrag §1165), umowę wolnego świadczenia usług (freie Dienstvertrag)50, w której wykonawca nie podlega zwierzchnictwu dającego zlecenie. Niewątpliwie umowa o leczenie jest odmianą umowy o świadczenie usług, co wynika z systematyki przyjętej w ABGB, bowiem wyżej wskazane typy umów są regulowane w rozdziale 26 poświęconym właśnie umowom o świadczenie usług. Dominującym poglądem jest ten kwalifikujący umowę o leczenie jako umowę wolnego świadczenia usług51. Argumentuje się, że usługodawca nie gwarantuje rezultatu, ale zobowiązuje się do niego dążyć zachowując należytą staranność działań, co odróżnia ją od umowy o dzieło. Jednocześnie działania usługodawcy nie odpowiadają świadczeniu pracy, bowiem jego pozycja (zwłaszcza lekarza) zdecydowanie różni się od pozycji przeciętnego pracownika. Stąd też nie wszystkie przepisy umowy o pracę mogą być do niego stosowane52. Ponadto, lekarze nie są częścią zhierarchizowanej struktury, raczej działają autonomicznie, nie będąc podporządkowanymi53. Z tych względów umowa o leczenie zasadniczo klasyfikowana jest jako umowa wolnego świadczenia usług54, co ma podkreślać jej odmienność od typowej umowy o pracę i umowy o dzieło. Jako, że taka umowa nie posiada swojej kodeksowej regulacji, wskazuje się, że pozostaje umową sui generis.
Osobnych przepisów o analizowanej umowie nie zawiera też grecki kodeks cywilny.
Zastosowanie znajdują ogólne przepisy o świadczeniu usług, zwłaszcza te odnoszące się do świadczenia
niepozostawiania relacji z pacjentem wyłącznie ustawowej regulacji, której zostanie nadana wyraźna forma oraz obejmowanie przez niego świadomością dodatkowej odpowiedzialności.
48 H. Jesser-Huss, Handbuch Medizinrecht (red. R. Resch, F. Wallner), Wien 2011, s. 82.
49 H. Jesser-Huss, Handbuch…, s. 81.
50 S. Völkl-Torggler, Die Rechtsnatur des ärztlichen Behandlungsvertrages, JB 1984, s. 74.
51 D. Engljähringer, Ärztliche Behandlungsvertrag, ÖJZ 1993, s. 490, 493; A. Leischner, C. Zeinhofer, Ch. Lindner, Ch. Kopetzki, Medical Law in Austria, The Netherlands 2011, s. 55.
52 Przykładowo nie stosuje się przepisów dotyczących ochrony osób zatrudnionych.
53 Ch. von Bar, E. Clive, H. Schulte-Nölke, H. Beale, J. Herre, J. Huet, M. Storme, S. Swann, P. Varul, A. Veneziano, F. Zoll, Principles, s. 1936.
54 A. Leischner, C. Zeinhofer, Ch. Lindner, Ch. Kopetzki, Austria (w:) International Encyclopedia of Laws, Medical Law, Vol. 1 (red. R. Blanpain, M. Colucci, H. Nys), The Netherlands 2011, s. 55.
28
pracy (art. 648-680) oraz świadczenia dzieła (art. 681-702)55. W doktrynie wskazuje się, że postanowienia odnoszące się do świadczenia pracy przystają w największym stopniu do świadczeń zdrowotnych, jednakże w pewnych przypadkach należy uwzględniać przepisy umowy o dzieło.
Niezależnie od powyższego przepisy o świadczeniu pracy oraz wykonaniu dzieła nie stanowią wystarczającego odniesienia do wszystkich szczegółowych zagadnień, rysujących się na gruncie relacji świadczeniodawcy i pacjenta, dlatego nie można jej jednoznacznie kwalifikować w obrębie wskazanych typów umów, lecz postrzegać raczej, jako umowę sui genris, do której przepisy wskazanych umów stosują się w drodze analogii przy uwzględnieniu praw i obowiązków stron wynikających z norm deontologicznych56.
Opisywany stosunek nie został znormatywizowany również we włoskim kodeksie cywilnym57. Postrzega się go, jako umowę o świadczenie usług profesjonalnych, regulowaną głównie w oparciu o przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zawodów intelektualnych (art. 2229-2238) oraz samozatrudnienia (art. 2222-2228)58. Treść praw i obowiązków stron doprecyzowują normy deontologiczne. Stosunek ma charakter prywatnoprawny niezależnie od źródła finansowania świadczeniodawcy. W rezultacie odpowiedzialność stron rozpatrywana jest na gruncie prawa cywilnego59. Podstawy swoich roszczeń pacjent może poszukiwać także w reżimie deliktowym.
Jak już wyżej zaznaczono, w prawodawstwie francuskim rzeczona relacja ma charakter prywatnoprawny jeżeli pacjent nawiązuje ją z podmiotem prywatnym60. Kontrakt kwalifikowany jest jako umowa sui generis61. Nie posiada właściwej sobie regulacji kodeksowej, jednakże zastosowanie znajdują przepisy o świadczeniu usług (art. 1779 i n.)62. Treści praw i obowiązków doprecyzowują postanowienia kodeksu etyki medycznej oraz tezy wywiedzione przez judykaturę63. Jeżeli świadczenia zdrowotne udzielane są przez jednostki publiczne (dotyczy zwłaszcza leczenia stacjonarnego), treść praw i obowiązków reguluje prawo administracyjne, a sam stosunek ma charakter publicznoprawny64. W Portugalii i Hiszpanii, tak jak i we Francji, opisywana relacja posiada charakter prywatnoprawny, o ile świadczeniodawcą nie jest podmiot publiczny. Leczenie jest traktowane jako szczególnego rodzaju usługa, wobec czego zastosowanie znajdują przepisy o świadczeniu usług65. Jeżeli jednak proces terapeutyczny jest prowadzony w jednostkach publicznych (zwłaszcza publicznych szpitalach) relacja świadczeniodawcy i pacjenta jest regulowana normami publicznoprawnymi, a właściwymi do rozpatrzenia sporów są sądy administracyjne66.
55 T. B. Koniaris, A.D. Karlovassitou-Koniari, Hellas (w:) International Encyclopedia of Laws, Medical Law, Vol. 2 (red. R. Blanpain, M. Colucci, H. Nys), The Netherlands 2011, s. s. 107.
56 Ch. von Bar, E. Clive, H. Schulte-Nölke, H. Beale, J. Herre, J. Huet, M. Storme, S. Swann, P. Varul, A. Veneziano, F. Zoll, Principles…, s. 1938.
57 C. Di Marzo, Italy (w:) Medical Malpractice and Compensation…, s. 212
58 Ch. von Bar, E. Clive, H. Schulte-Nölke, H. Beale, J. Herre, J. Huet, M. Storme, S. Swann, P. Varul, A. Veneziano, F. Zoll, Principles…, s. 1939.
59 G. Comandé, Medical Law in Italy, The Netherlands 2014, s. 166-168.
60 G. Mémentau, France (w:) International Encyclopedia of Laws, Medical Law, Vol. 2 (red. R. Blanpain, M. Colucci, H. Nys), The Netherlands 2011, s. 69-71, 113.
61 Szerzej na ten temat W. Borysiak, System Prawa Medycznego…, s. 453.
62 Ch. von Bar, E. Clive, H. Schulte-Nölke, H. Beale, J. Herre, J. Huet, M. Storme, S. Swann, P. Varul, A. Veneziano, F. Zoll, Principles…, s. 1937.
63 A. M. Duguet, Medical Law in France, The Netherlands 2014, s. 90.
64 K. Nitschmann, Das Arzt-Patient-Verhältnis im “modernen” Gesundheitssystem, Baden-Baden 2007, s. 157-160.
65 P. Lobato de Faria, Portugal (w:) International Encyclopedia of Laws, Medical Law, Vol. 4 (red. R. Blanpain, M.
Colucci, H. Nys), The Netherlands 2011, s. 110-111; M. M. Casals, J. Sole, J. C. Seuba Torreblanca, Compensation in the Spanish Health Care (w:) No-Fault Compensation…, s. 334-337.
66 J. Sinde Monteiro, M.M. Veloso, Portugal (w:) Cases on Medical Malpractice in a Comparative Perspective (Tort and Insurance Law) (red. M. Faure, H. Koziol), Wien/New York 2001, s. 173; Szerzej: C.M. Romeo-Casabona, J. U.
29 Alternatywnym wariantem modelu regulacyjnego, w którym stosunek prawa medycznego uchodzi za prywatnoprawny stosunek cywilny, obligacyjny o charakterze umownym jest ten, w którym opisano go w kodeksie cywilnym, jako osobny typ umowy nazwanej. Takie rozwiązanie przyjęto w ustawodawstwie holenderskim, litewskim, niemieckim i czeskim. Dodatkowo jako wariant preferowany znalazł odzwierciedlenie w PEL SC oraz DCFR. Przedstawiona kolejność nie jest przypadkowa i odzwierciedla chronologie wprowadzania właściwych przepisów do krajowych kodeksów cywilnych.
W dalszych rozdziałach postaram się szczegółowo przybliżyć i przeanalizować konstrukcje oraz treść przepisów regulujących przedmiotową umowę w wyżej wskazanych krajach. Analiza celowo nie obejmuje zagadnienia ponoszenia przez strony umowy odpowiedzialności za naruszenie zobowiązania, gdyż zagadnienie to znacznie wykracza poza ramy niniejszej pracy.
Hernandez-Plasencia, E. Sola-Reche, Spain (w:) International Encyclopedia of Laws, Medical Law, Vol. 5, (red. R.
Blanpain, M. Colucci, H. Nys), The Netherlands 2011, s. 81-83.
30