1. Forma rządu
Forma rządu dawnej Rzeczypospolitej oraz jej zmienność były od XVi stulecia przedmiotem prac i dysput politycznych, a także analiz historyków począwszy od XiX stulecia po czasy dzisiejsze. Różne określenia i podziały poszczególnych rządów często wykorzystywano, by popierać głoszone przez pisarzy politycznych poglądy.
W XViii w. nawiązywały one do koncepcji antycznych, w tym rodzajów rządów wymienianych w relacjach Herodota i koncepcjach Arystotelesa czy sformułowaniach Polibiusza, który dzielił rządy na monarchię, arystokrację i demokrację. Rozróżniano także ich formy ułomne, w postaci tyranii, oligarchii czy anarchii, oraz rząd mie-szany. Nawiązywano również do podziału na monarchię, arystokrację i demokrację, który głównie za monteskiuszem w formie mieszanej opisywał w Wielkiej Encyklo-pedii Francuskiej kawaler de Jaucourt1. oczywiście, sam monteskiusz rządy dzielił na republikańskie, monarchistyczne i despotyczne, i choć w swoich wywodach nie był do końca konsekwentny, nie wyróżniał rządów mieszanych, propagując pojęcie mo-narchii umiarkowanej, której wzorem był model angielski. monteskiuszowski podział rządów, obok podziału władz, cieszył się dużą popularnością w osiemnastowiecznej europie, choć wywoływał też polemiki. Nie inaczej rzecz się miała z rodzimą
litera-1 s. grodziski: Stanisława Dunin -Karwickiego poglądy na formę rządów w Polsce. W: Księga Pamiątkowa ku czci Konstantego Grzybowskiego. Kraków 1971, s. 89–97; Z. kaczMarczyk: Oligarchia magnacka w Polsce jako forma państwa. W: Pamiętnik VIII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich.
t. 1. Referaty. Warszawa 1958, s. 223–231; R.m. MałaJny: Trzy teorie podzielonej władzy. Warszawa 2001, s. 23 i n.; idem: Antyczna doktryna ustroju mieszanego. „czasopismo Prawno -Historyczne” [dalej:
cPH] 1993, t. 45, z. 1–2, s. 207–227; A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja form rządów w literatu-rze politycznej czasów stanisławowskich. W: Studia z dziejów polskiej myśli politycznej. t. 4: Od refor-my państwa szlacheckiego do refor-myśli o nowoczesnym państwie. Red. J. staszewski. toruń 1992, s. 47–57;
eadem: Czy król potrzebny jest w republice? Polscy pisarze polityczni wieku XVIII o miejscu i roli monarchy w Rzeczypospolitej. Zarys problematyki. W: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy. Red. R. skowron. Kraków 2003, s. 468 i n.; eadem: Polska myśl polityczna epoki Oświecenia wobec tradycji antycznej. W: Antyk oświeconych. Studia i rozprawy o miejscu starożytności w kulturze polskiej XVIII wieku. Warszawa 2012, s. 75–95.
turą polityczną doby stanisławowskiej, w której oprócz klasycznego podziału antycz-nego, posługiwano się (czy nawet propagowano) monteskiuszowską klasyfikacją form rządów2. Jako że analizy i systematyzacje rządów występowały przede wszystkim w pracach o charakterze podręcznikowym czy kompendialnym, ciekawe wydaje się ukazanie, jak problemy te postrzegał skrzetuski, w tym przede wszystkim, jak cha-rakteryzował formę rządów państwa polsko -litewskiego. Wobec tego, że na kwestię tę zwracali w czasach stanisławowskich uwagę pisarze polityczni, interesujące wydaje się też, czy nasz uczony nawiązywał wprost do koncepcji europejskich, czy raczej do rodzimej myśli, jak również czy wdawał się w polemiki, czy też prezentował rzecz całą tylko w podręcznikowym układzie3.
Warto na wstępie zastrzec, że użyte przez skrzetuskiego sformułowanie „forma rządu” było typowym dla osiemnastowiecznej literatury politycznej terminem, za po-mocą którego co do zasady określano cały ustrój państwa. obecnie terminowi temu bardziej odpowiada określenie „rząd”, który z kolei w czasach powstawania Prawa politycznego zazwyczaj nazywano „zwierzchnością krajową”. Należy również pod-kreślić, że pijar, nie licząc tłumaczeń fragmentów O duchu praw, jakie ukazywały się na łamach „monitora” w 1768 r., był jednym z pierwszych, nielicznych rodzimych pisarzy politycznych, którzy propagowali nieskażoną formę podziału rządów francu-skiego myśliciela. Zwróciła na to uwagę A. grześkowiak -Krwawicz, gdy nawiązując do Mów, podkreślała, że skrzetuski jako jeden z nielicznych bardzo wiernie prezen-tował monteskiuszowski podział rządów, opowiadając się za nim, co dopiero później uczynili Józef Pawlikowski i ignacy łobarzewski4.
W Prawie politycznym uczony pijar, prezentując współczesny sobie rząd „Kró-lestwa Polskiego” i jego instytucje, przeprowadzał obszerne wywody, które miały m.in. zobrazować ewolucję i wykazać odrębności co do rodzajów rządów i metod sprawowania władzy w dawnej Polsce aż po osiemnastowieczną Rzeczpospolitą.
2 s. grodziski: Stanisława Dunin -Karwickiego poglądy na formę rządów…, s. 89–97; Z. kaCz
-Marczyk: Oligarchia magnacka w Polsce jako forma państwa…, s. 223–231; R.m. MałaJny: Trzy teorie podzielonej władzy…, s. 23 i n.; idem: Antyczna doktryna ustroju mieszanego…, s. 207–227;
A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja form rządów…, s. 47–57; eadem: Czy król potrzebny jest w republice…, s. 468 i n.; J. ekes: Trójpodział władzy i zgoda wszystkich. Naczelne zasady „ustroju mieszanego” w staropolskiej refleksji politycznej. siedlce 2001, s. 25 i n.; W. OrGaniściak: Wincenty Skrzetuski o monteskiuszkowskim systemie rządów. W: „Z dziejów Prawa”. część 7. Red. A. Lityński, M. MikOłaJczyk, W. OrGaniściak. Katowice 2005, s. 46–58.
3 gruntowną analizę zagadnienia przeprowadziła A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja formy rządów…, s. 47–61. Jeżeli chodzi o XVi w., to zob. i por. d. pietrzyk -reeves: O pojęciu „Rzeczpospo-lita” (res publica) w polskiej myśli politycznej XVI wieku. cPH 2010, t. 62, z. 1, s. 42 i n.; s. grodzi
-ski: Stanisława Dunin -Karwickiego poglądy na formę rządów w Polsce…, s. 89–97; Z. kaczMarczyk: Oligarchia magnacka w Polsce jako forma państwa…, s. 223–231.
4 W. skrzetuski: Mowy o głownieyszych materyach politycznych. t. 1. Warszawa 1773, s. 33–41;
idem: Prawo polityczne narodu polskiego. t. 1. Warszawa 1787, s. 35–37; H. karpiński: Leksykon geo-graficzny. Wilno 1766, wstęp bez paginacji; K. wyrwicz: Geografia powszechna czasów teraźniejszych.
Warszawa 1773, s. 634; g. PiramowiCz: Przestrogi dla czytających pisma historyczne -polityczne jako to pamiętniki, dzienniki, wojaże, geografie i tym podobne. Warszawa 1787, s. 5; d. szyBiński: Krótka wiadomość o znakomitszych w świecie monarchiach. t. 1. Warszawa 1773, s. 6; szerzej zob. i por.
A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja form rządów…, s. 47–51.
odsyłając do przykładów z rodzimej historii, podkreślał, że na współczesny „rząd”
państwa polsko -litewskiego składają się trzy elementy: monarchistyczny – reprezen-towany przez króla, arystokratyczny – znajdujący odzwierciedlenie w senacie, i de-mokratyczny, który uosabiał stan rycerski. Rozważania te odbiegały od wywodów Lengnicha, który głosił istnienie dwóch stanów – senatorskiego i szlacheckiego, oraz wyższości nad nimi króla5.
Wydaje się zatem, że autor Prawa politycznego przekonywał o funkcjonowaniu na rodzimym gruncie mieszanej formy rządu, akcentując, że „całowładność Narodu zamknięta iest w trzech tych razem złączonych Rzeczypospolitey stanach”, oraz kry-tykował poglądy niektórych, bliżej nieokreślonych pisarzy politycznych, którzy wśród stanów rządzących wymieniali jedynie stan senatorski i rycerski, oraz tych, którzy wyróżniali tylko jeden stan rządzący, czym jak należy sądzić nawiązywał m.in. do poglądów Lengnicha. Na poparcie swoich zapatrywań pijar dodawał, że powyższe wątpliwości zostały wyjaśnione w konstytucji z 1768 r., do postanowień której odsy-łał, nie podając jednak, że chodzi o artykuł pierwszy praw kardynalnych. Wywody Lengnicha na temat nadrzędności króla i wyłączenia go ze stanów Rzeczypospolitej krytykował znacznie wcześniej niż skrzetuski, bo jeszcze w dobie konfederacji bar-skiej, szczęsny czacki w Myślach patriotycznych6.
W przeciwieństwie do ogólnych uwag Lengnicha dotyczących formy rządu w dawnej Polsce, skrzetuski przedstawił na ten temat obszerny historyczny wykład, analizując rzecz całą od panowania pierwszych Piastów i rozbicia dzielnicowego7. Wydaje się, że ta historyczna forma wywodu naszego pijara miała na celu ukazanie mieszania się różnych systemów sprawowania rządów, które raz nabierały cech monar-chistycznych, wręcz despotycznych, a innym razem arystokratycznych z tendencjami, jak to określał autor Prawa politycznego, do rządu „republikantskiego”. Jak należy sądzić, miało to w istocie służyć uzasadnieniu tezy o genezie mieszanej formy rządu w Polsce i odpowiadało poglądowi dominującemu ówcześnie wśród polskich pisarzy
5 W. skrzetuski: Prawo polityczne…, t. 1, s. 35–37; por. g. lengniCh: Prawo pospolite Królestwa Polskiego. Kraków 1836, s. 25–26; szerzej zob. i por. A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja form rzą-dów…, s. 49 i n.; eadem: Polska myśl polityczna lat 1772–1792 o systemie władzy absolutnej. „Kwartal-nik Historyczny” [dalej: KH] 1987, t. 94, nr 3, s. 41 i n.; W. szczyGieLski: Polska kultura republikańska XVI–XVIII. „Rocznik łódzki” 1982, t. 32, s. 37 i n.; B. LeśnOdOrski: Rzeczpospolita w drugiej połowie XVIII wieku. Typ państwa i zmiany formy rządu. „Przegląd Historyczny” 1951, t. 42, s. 143.
6 W. skrzetuski: Prawo polityczne…, t. 1, s. 41–42; zob. i por. g. lengniCh: Prawo pospolite…, s. 25–26; W. kOnOpczyński: Polscy pisarze polityczni XVIII wieku. t. 1. Kraków 2012, s. 171; Volumina Legum [dalej: VL]. Wyd. J. OhryzkO. Petersburg 1859–1860, t. 7, s. 277, VL, t. 8, s. 49–50; Z. radwań
-ski: Prawa kardynalne w Polsce. Poznań 1952, s. 50 i n.; szerzej zob. i por. A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja form rządów…, s. 47–61.
7 W. skrzetuski: Prawo polityczne…, t. 1, s. 35–37; por. mowa O cnocie duszy wolnych rządów.
W. skrzetuski: Mowy…, s. 33–42; g. lengniCh: Prawo pospolite…, s. 25; zob. też: R. russoCki: Problem rady książęcej w Polsce dzielnicowej. cPH 1975, t. 27, z. 2, s. 89–94; s. grodziski: Stanisława -Karwickiego poglądy na formę rządów w Polsce…, s. 89–97; Z. kaczMarczyk: Oligarchia magnacka w Polsce jako forma państwa…, s. 223–231; R.m. MałaJny: Trzy teorie podzielonej władzy…, s. 23 i n.;
idem: Antyczna doktryna ustroju mieszanego…, s. 207–227; szerzej zob. A. GrześkOwiak -krwawicz: Kla-syfikacja form rządów…, s. 47–61.
politycznych. Były to wywody, które na polskim gruncie politycznym nawiązywały zarówno do antycznego klasycznego podziału rządów, jak i modelu monteskiusza, odzwierciedlające na podstawie rodzimej historii ścieranie się różnych form ustrojo-wych i kształtowanie jego „republikańskiej postaci”8.
W tym samym duchu i celu skrzetuski analizował proces zjednoczenia państwa polskiego od Przemysława ii po rządy Kazimierza Wielkiego, a nawet do konstytucji z 1505 r. Podkreślał, że kolejni władcy nie zdołali już przywrócić dawnej powagi rządu monarchicznego, panowie bowiem nie tylko utrzymali wywalczoną w okresie rozbicia dzielnicowego pozycję, ale też zdobywali coraz większy wpływ na sprawy państwowe i „interesy narodowe”9.
8 Pijar, odsyłając do przykładów, podkreślał, że panowie małopolscy „Kazimierzowi sprawiedliwe-mu oddali Państwo, odebrawszy ie mieczysławowi staresprawiedliwe-mu. monarcha ten po Bracie swoim Bolesławie osiadłszy Krakowskie Xięstwo, niesprawiedliwe i okrutne panowanie począł. dumny łakomy i okrutny, podobno ieszcze przez politykę chciał potłumić możnieyszą w Narodzie szlachtę, aby osłabioną, przez duchy do rządu Republikantskiego zmierzaiące, iedynowładność do dawnieyszey obszerności przywró-cił”. W. skrzetuski: Prawo polityczne…, t. 1, s. 37–38. Z kolei Lengnich rzecz całą skwitował zdaniem o upływie czasu, który wszystko zmienia, następnie zaś przeszedł do jednozdaniowej analizy wpływu na ograniczenie władzy w Polsce za rządów Ludwika Andegaweńskiego oraz Jagiellonów. g. lengniCh: Prawo pospolite…, s. 25; por. H. karpiński: Leksykon geograficzny…, wstęp bez paginacji; K. wyrwicz: Geografia powszechna czasów teraźniejszych…, s. 634; g. PiramowiCz: Przestrogi dla czytających pi-sma historyczne-polityczne…, s. 5; A. pOpławski: Zbiór niektórych materyi politycznych. Warszawa 1774, s. 218, 222; A. mikuCki: Krótkie zebranie geografii naturalnej, politycznej i historycznej ku pożytkowi młodzi uczącej się w konwikcie szkół pobożnych wydane. Wilno 1776, s. 48–50; D. szyBiński: Krótka wiadomość o znakomitszych w świecie monarchiach…, s. 6; t. waga: Krótkie zebranie historyi i geo-grafii polskiej. supraśl 1767, s. 230; szerzej zob. A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja form rządów…, s. 47–61. Autorka zwróciła uwagę na to, że zarówno Naruszewicz, jak i skrzetuski – obaj prezentujący stosunkowo sceptyczne nastawienie do ideałów republikańskich – podkreślali, że fakt rozbicia dzielni-cowego skutkował niejako przekupywaniem rycerstwa przez książąt dzielnicowych, którzy poszerzali zakres nadawanych przywilejów. eadem: „Regina libertas”. Wolność w polskiej myśli politycznej XVIII wieku. gdańsk 2006, s. 57–58; por. też J. miChalski: Z problematyki republikańskiego nurtu w polskiej reformatorskiej myśli politycznej w XVIII wieku. KH 1983, t. 80, z. 1, s. 327–337.
9 W. skrzetuski: Prawo polityczne…, t. 1, s. 39–41; por. g. lengniCh: Prawo pospolite…, s. 25.
Podobny do poglądu skrzetuskiego pogląd o dużym znaczeniu zmian podjętych w czasach rządów Lu-dwika Andegaweńskiego dla praw i wolności szlachty wyrażali wcześniej stanisław Konarski i cesar Pyrrhys de Varille. można zatem przypuszczać, że od któregoś z nich nasz uczony mógł zaczerpnąć swój dłuższy wywód historyczny. Raczej nie mógł to być piszący po naszym uczonym, ale głoszą-cy podobną opinię Adam Naruszewicz. s. konarski: O skutecznym rad sposobie albo o utrzymaniu ordynaryinych sejmów w Warszawie. t. 2. Warszawa 1923, s. 86, 118; c. pyrrhysde variLLe: Listy o bezkrólewiach polskich. Warszawa 1764, s. 10–13; A. naruszewiCz: Historyia narodu polskiego od początków chrześcijaństwa. Panowanie Węgrów. t. 7. Warszawa 1786, s. 70. Pogląd skrzetuskiego na temat znaczenia czasów Jagiellońskich, w tym głównie przywilejów nieszawskiego i konstytucji nihil novi z 1505 r., dla pełnego udziału szlachty w rządach Rzeczypospolitej głoszony był m.in. przez:
Jana Bielskiego, stanisława dunina -Karwickiego, cezara Pyrrhysa de Varille, teodora Wagę, Anto-niego Popławskiego i Józefa Wybickiego. Por. J. Bielski: Widok Królestwa Polskiego. Ze wszystkie-mi Woiewodztwawszystkie-mi Xięstwy y Ziewszystkie-miawszystkie-mi. Monarchawszystkie-mi y Monarchiniawszystkie-mi iako też Monarchow tychże, y Monarchiń Prawami. Rzeczypospolitey stanami y tychże Stanow Urzędami, y uricystemi, Seymikow, Seymow, Senatu rad, Związkow, Okazywań, Pospolitego ruszenia, Sądow, skarbu, Woysk, w pokoiu y woynie zabawami. W krotkim zgoła, a rzeczywistym Duchownego y Świeckiego rządu Opisie
Rodo-W nawiązaniu do sytuacji Litwy, której odrębność wielokrotnie w swoim pod-ręczniku podkreślał, pijar wskazywał, że wraz z poszerzaniem się wolności w Polsce za rządów Jagiellonów także magnaci i szlachta litewska, którą „udzielnie rządzono”, uzyskali coraz szersze swobody i przywileje, a na sejmie unijnym w Lublinie „oba te Narody, iako iedno iuż polityczne ciało składaiące, we wszystkich prawach i preroga-tywach zostawszy zupełnie porownane, wspólnie iuż do rządu wchodziły”10.
Reasumując, należy zauważyć, że wywody skrzetuskiego na temat formy rządu w dawnej Rzeczypospolitej dowodzą, że był on zwolennikiem równoprawnego trakto-wania króla, magnaterii i szlachty, które to stany uznawał za rządzące w ramach ustroju republikańskiego. Należy podkreślić, że tylko do pewnego stopnia odpowiadało to tzw.
koncepcjom monteskiuszowskiego rządu mieszanego, albowiem w rzeczywistości sta-nowiło odzwierciedlenie niemal dwuwiekowej – ukształtowanej w dobie jagiellońskiej i królów elekcyjnych – formy rządu opierającego się na równowadze trzech stanów sej-mujących. Zaakcentowania wymaga przy tym również to, że skrzetuski już w swoich Mowach prezentował monteskiuszowskie modele rządów, które zachwalał rodzimym czytelnikom, wiernie cytując wybrane fragmenty dzieła O duchu praw.
Rozważania naszego pijara na temat formy rządu, mimo pewnych podobieństw w zakresie historycznych wywodów, dość zasadniczo różniły się od analiz Lengnicha, który stał na stanowisku istnienia w Rzeczypospolitej dwóch stanów, tj. senatorskiego i szlacheckiego, co z kolei negował skrzetuski, akcentując istnienie równoprawnego stanu trzeciego w osobie króla.
Wywody skrzetuskiego zdają się częściowo wpisywać w oświeceniową koncep-cję klasyfikacji zjawisk politycznych i ich uporządkowania. tym dość powszechnym w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej tendencjom często towarzyszyła chęć po-pularyzacji takiego a nie innego systemu rządu. służyły temu zarówno argumenty polityczne, jak i prawnoporównawcze, których dostarczały analizy obcych traktatów i form ustrojowych, choć niewątpliwie decydujący wpływ na prezentowany w Prawie politycznym model rządu miały rodzima myśl i tradycja.
witym ięzykiem Polskim Szkolney Polskiey Szlachetney Młodzi Wystawiony. Poznań 1763, t. 1, Ks. i, s. 287. t. 1, Ks. ii, s. 17; s. dunin -karwiCki: O potrzebie urządzenia Rzeczypospolitej. W: s. dunin -karwiCki: Dzieła polityczne z początku XVIII wieku. Przeł. i oprac. A. przyBOś, K. przyBOś. Kraków 1992, s. 90; t. waga: Krótkie zebranie historii i geografii polskiej…, s. 230–232; A. pOpławski: Zbiór niektórych materyi politycznych…, s. 11; szerzej zob. i por. A. GrześkOwiak -krwawicz: „Regina li-bertas”…, s. 57–69; W. uruszCzak: System władzy w Polsce ostatnich Jagiellonów (1506–1572). cPH 1986, t. 37, z. 2, s. 41–61; idem: „Sejm walny wszystkich państw naszych”. Sejm w Radomiu 1505 roku i konstytucja „Nihil novi”. cPH 2005, t. 57, z. 1, s. 11–25; J.s. matuszewski: Przywileje i polityka podatkowa Ludwika Węgierskiego w Polsce. łódź 1983, s. 29 i n.
10 W. skrzetuski: Prawo polityczne…, t. 1, s. 41; por. g. lengniCh: Prawo pospolite…, s. 25–26;
szerzej zob. A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja form rządów…, s. 47–61; J. miChalski: Z proble-matyki republikańskiego nurtu…, s. 327–337; por. też J. BardaCh: Krewo i Lublin. Z problemów unii polsko -litewskiej. KH 1969, t. 76, z. 3, s. 583–619; g. Błaszczyk: Geografia historyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego. Stan i perspektywy. Wyd. 2. Poznań 2012, s. 89–104; A.B. zakrzewski: Państwo czy prowincja? Litwa w Rzeczypospolitej od unii lubelskiej po Sejm Wielki. W: Liublino unija: ideja ir jos tęstinumas – Unia Lubelska: idea i jej kontynuacja. Red. L. GLeMža, R. ŠMiGeLskytė -stukienė. Vilnius 2011, s. 328 i n.
W rozważaniach skrzetuskiego brak natomiast głębszych analiz, nawiązujących do szeroko dyskutowanej w publicystyce stanisławowskiej problematyki klasyfikacji form rządów. trudno uznać, że skrzetuski nie miał świadomości różnic zapatry-wań w tym względzie, bo jak wskazano wcześniej, sam problem ten sygnalizował, nawet krytycznie ustosunkowywał się do poglądów bliżej nieokreślonych przez sie-bie autorów, przy czym na rzecz całą patrzył przez pryzmat rodzimych podziałów rządów. Nie nawiązywał natomiast szerzej i wprost do propagowanego przez siebie w Mowach o głownieyszych materyach politycznych podziału rządów monteskiusza.
Nie prezentował też obszerniej innych obcych klasyfikacji form rządów, choć niewąt-pliwie odwoływał się do rodzimej publicystyki stanisławowskiej, która stosunkowo szeroko kwestie te analizowała11.
2. Król
Problem zakresu władzy królewskiej i dziedziczności tronu w Rzeczypospolitej szlacheckiej był przedmiotem rozważań wielu pisarzy politycznych na długo przed obradami sejmu Wielkiego12. Warto zatem prześledzić poglądy autora Prawa poli-tycznego na urząd królewski, pozycję monarchy, jego relacje z parlamentem i wpływ na stanowienie prawa. istotne będzie też ustalenie relacji monarchy z narodem poli-tycznym, a zatem czy był bardziej pierwszym sługą narodu, czy państwa. Ważnymi zagadnieniami są niewątpliwie prawa i obowiązki króla oraz odpowiedź na pytanie:
czy i w jakim stopniu dla naszego pijara władca był niezbędnym elementem syste-mu politycznego dawnej Rzeczypospolitej? W przypadku odpowiedzi twierdzącej, ciekawe może się okazać ustalenie m.in., czy skrzetuski chciał reformy urzędu kró-lewskiego, a także czy w toczącej się przed sejmem Wielkim dyskusji politycznej opowiadał się za wzmocnieniem pozycji monarchy, czy też jej osłabieniem. Jest to interesujące także z tego względu, że nasz uczony pisał swój podręcznik już po po-wołaniu Rady Nieustającej i innych reformach doby stanisławowskiej, a tuż przed ogólnonarodową dyskusją polityczną, jaka toczyła się w czasie sejmu czteroletniego na temat sukcesji tronu. Prawo polityczne było więc swoistym ogniwem pośrednim pomiędzy publicystyką przedstanisławowską a publicystyką doby sejmu Wielkiego, której przedmiotem była kwestia niezbędności posiadania króla przez Rzeczpospolitą, w dalszej kolejności zaś pozycja przyszłego monarchy i to, czy ma on być dziedzicz-ny, czy nadal wybierany na drodze wolnej elekcji13.
11 szczególnie zob. i por. A. GrześkOwiak -krwawicz: Klasyfikacja form rządów…, s. 47–61.
12 W sprawie wolnej elekcji skrzetuski wypowiadał się w swoich Mowach. Na długo przed nim głos w tej sprawie zabierali m.in.: stanisław dunin -Karwicki, Jerzy dzieduszycki, stanisław szczuka.
W. kOnOpczyński: Polscy pisarze polityczni…, s. 12, 14–17, 19–20; szerzej zob. Z. zieLińska: „O suk-cesyi tronu w Polszcze” 1787–1790. Warszawa 1991, s. 13 i n.; A. GrześkOwiak -krwawicz: Czy król potrzebny jest w republice…, s. 467 i n.; A.m. stasiak: Teoria władzy monarszej czasów stanisławow-skich. Studium idei. Lublin 2013, s. 141 i n.
13 skrzetuski w swoich pracach historycznych niejednokrotnie prezentował przykłady dobrych i złych władców, zatem ciekawe, czy w tym zakresie wypowiadał się również w Prawie politycznym.
Na wstępie tej części rozważań warto przypomnieć, że nasz pijar w mowie O na-stępstwie królów zmierzył się ze zwolennikami ponaddwuwiekowego poglądu łączącego prestiż króla z pozycją narodu szlacheckiego, zgodnie z którym możliwość wybrania so-bie elekcyjnego monarchy była przejawem wolności politycznej i suwerenności obywateli dawnej Rzeczypospolitej. Był to zresztą pogląd zbieżny nie tylko z poglądami rodzimych tradycjonalistów, ale również niektórych myślicieli oświeceniowych z J.J. Rousseau na czele14. We wspomnianej mowie skrzetuski dał się poznać jako zwolennik dziedzicznej monarchii i, jak większość mu współczesnych i poprzedzających go pisarzy politycznych, nie kwestionował samego faktu posiadania króla przez Rzeczpospolitą. Zachwalając zale-ty dziedziczności tronu, podkreślał jednocześnie, że wolna elekcja jest fikcją, która wielu państwom daje pretekst do ingerowania nie tylko w sam proces wyborów, ale co gorsza w inne żywotne interesy państwa polsko -litewskiego15. Zawarty w mowie O następstwie królów postulat opisania kompetencji króla na wzór angielski lub porównanie władcy, podobnie jak czynił to sam mably, do doży weneckiego były w pewnym sensie próbą rozwiązania odwiecznego konfliktu w sporze pomiędzy majestatem a wolnością,
repu-Biorąc pod uwagę historię szwecji, analizował istotę monarchii przez pryzmat panowania poszczegól-nych władców. Zob. W. skrzetuski: Historya Królestwa Szwedzkiego od panowania Waldemara, to jest od roku 1250 aż do niniejszego roku 1771. Warszawa 1792, s. 21, 39, 46–53, 127–130 – pozytywna cha-rakterystyka gustawa i, s. 248, 280–282, 288–290, 354–356 – negatywna chacha-rakterystyka Karola Xii, na temat którego pijar twierdził, że prowadził nierozsądną politykę opartą jedynie na sile oręża. Pisząc o tym ostatnim władcy, w sposób ciekawy prezentował Rosję, krytykując jednocześnie króla szwedz-kiego za to, że wierzył, że pokona Rosję, której jak twierdził skrzetuski nie można zwyciężyć, gdyż jej władcy nawet klęski potrafią przekuć w przyszłe sukcesy. ibidem, s. 362–385. także w podręczni-ku historii antycznej grecji, co prawda niezbyt ściśle, chwalił „królów” z okresu 1184–474 p.n.e., nie odnotując, że nawet w czasie pokoju mieli oni pewne zapędy absolutystyczne. W. skrzetuski: Historia powszechna dla szkół narodowych na klasę IV, dzieje greckie zawierająca. Kraków 1786, s. 13–16; por.
P. komorowski: Historia powszechna w polskim piśmiennictwie naukowym czasów stanisławowskich i jej rola w edukacji narodowej. Warszawa 1992, s. 56; A. GrześkOwiak -krwawicz: O formę rządu czy o rząd dusz. Publicystyka polityczna Sejmu Czteroletniego. Warszawa 2000, s. 219–274; eadem: Czy
P. komorowski: Historia powszechna w polskim piśmiennictwie naukowym czasów stanisławowskich i jej rola w edukacji narodowej. Warszawa 1992, s. 56; A. GrześkOwiak -krwawicz: O formę rządu czy o rząd dusz. Publicystyka polityczna Sejmu Czteroletniego. Warszawa 2000, s. 219–274; eadem: Czy