Wincenty (imię chrzestne Bartłomiej) skrzetuski z Jelitowa herbu Jastrzębiec urodził się najprawdopodobniej w 5 czerwca 1745 r. w skrzetuszu, w województwie krakowskim, w rodzinie drobnoszlacheckiej, jako syn stanisława1. Na temat pierw-szych lat jego życia i początków edukacji brak jest szerpierw-szych i pewnych informacji.
Wiadomo natomiast, że wspólnie z bratem Antonim odebrał początkowe wykształ-cenie w krakowskich szkołach Nowodworskich, natomiast 25 maja 1756 r. został imatrykułowany na Uniwersytecie Krakowskim2. dnia 18 lutego 1760 r. skrzetuski wstąpił w Podolińcu do zakonu pijarów, przyjmując imię Wincenty. tam też w latach 1760–1762 odbył nowicjat i złożył śluby zakonne3. W latach 1762–1763 studiował retorykę w seminarium zakonnym w Rzeszowie, a w okresie 1763–1765 – filozofię w międzyrzeczu Koreckim4. edukację kontynuował w latach 1768–1770, studiując
1 F. Bentkowski: Żywot i prace uczone ks. Wincentego Skrzetuskiego s.P. W: Posiedzenie publicz-ne Królewskiego Warszawskiego Uniwersytetu na uczczenie pamiątki zmarłych mężów odbyte dnia 14 lipca 1827 roku. Warszawa 1827, s. 8; e. aleksandrowska: Skrzetuski Bartłomiej imię zakonne Wincenty. W: Polski słownik biograficzny. t. 38. Kraków 1998/1999 [dalej: e. aleksandrowska: Skrze-tuski…, PsB], s. 435.
2 Album studiosorum Universitatis Cracoviensis. t. 5: (1720–1780). Wyd. K. Lewicki, J. zathey. Kraków 1956, s. 116. Pod datą 25 maja 1756 r. odnotowano: „g. Bartholomeaus stanislai skrzetuski a forte frater Antoni, ut supra, ex pal. crac. s.”. e. aleksandrowska: Skrzetuski…, PsB, s. 435; t. słO
-wikowski: Poglądy na nauczanie historii w Polsce w wieku XVIII oraz dydaktyczna koncepcja Joachima Lelewela. Kraków 1960, s. 48, 59.
3 Archiwum Prowincji Polskich Pijarów w Krakowie. Matricula Provinciae Polonae Scholarum Piarum 1756–1864. Matricula nr 407 [dalej: APPPKr matricula 407]; e. aleksandrowska: Wincenty Skrzetuski. W: Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut”. t. 6, cz. 1: Oświecenie. oprac. e. alek
-sandrowska z zespołem. Warszawa 1970 [dalej: e. aleksandrowska: Skrzetuski…, Nowy Korbut], s. 197.
4 APPPKr matricula 407; e. aleksandrowska: Skrzetuski…, PsB, s. 435; L. Chmaj: Wincenty Skrzetuski. W: Historia Domus Varsoviensis Scholarum Piarum. Wrocław 1959, s. 196; por. też H. Bog
-dziewiCz: Pijarscy pisarze, literaci – teoretycy literatury, poeci, prozaicy – w okresie Oświecenia – ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego okresu Oświecenia. Kraków 1998, s. 68.
teologię w Krakowie, tam też został wyświęcony na kapłana5. Z autobiograficznej relacji Walentego skorochoda -majewskiego, wybitnego nauczyciela, językoznawcy, archiwisty oraz znanego notariusza i tłumacza francuskich tekstów prawnych, które-go matka była rodzoną siostrą Wincentektóre-go skrzetuskiektóre-go, dowiadujemy się m.in., że nasz uczony uczęszczał do pijarskiego kolegium w szczuczynie mazowieckim6.
działalność pedagogiczną skrzetuski rozpoczął w latach 1765–1766 w Warszawie, gdzie nauczał w najniższej klasie w pijarskiej infimie. Z kolei w okresie 1766–1767 wykła-dał gramatykę w Radomiu, w następnych latach (1767–1768) zaś uczył w Rzeszowie7.
Po dwuletniej przerwie na studia teologiczne skrzetuski w latach 1770–1771 był profesorem retoryki w kolegium rzeszowskim8. Z tego okresu pochodzi przypisywa-ny mu rękopis wykładu zatytułowanego Opisanie państw europejskich geograficzne9 oraz opublikowane w 1770 r. tłumaczenie z języka francuskiego Podróży Cyrusa, historii obyczajnej z rozmową o bajkach pogańskich i o ich teologii pióra Andrew michaela Ramsaya10.
5 APPPKr matricula 407; e. aleksandrowska: Skrzetuski…, PsB, s. 435; L. Chmaj: Wincenty Skrzetuski…, s. 196.
6 Z relacji Walentego skorochoda -majewskiego, którego Wincenty skrzetuski był pierwszym na-uczycielem francuskiego, dowiadujemy się m.in., że nasz pijar pobierał „nauki publiczne w szczuczy-nie mazowieckim, późszczuczy-niej dla wszczętych wstrząśszczuczy-nień krajowych na ukończeszczuczy-nie onych do Warszawy był odesłan. Jemu i mojej matce winienem początkowe i dalsze moje prowadzenie”, W. skoroChód -majewski: Autobiografia. W: Przedmowa do W. skoroChód -majewski: Gramatyka mowy starożytnych Skuthów, czyli skalnych górali. Warszawa 1828, s. 4–5. Nie sposób jednoznacznie ustalić, o który rok i o jakie wydarzenia, które przerwały edukację jego wuja Wincentego skrzetuskiego, chodziło majew-skiemu. Należy sądzić, że miał na uwadze konfederację barską. Zob. też i por.: K.W. wójCik: Cmen-tarz Powązkowski pod Warszawą. t. 1. Warszawa 1855, s. 85–86. t. 2. Warszawa 1856, s. 189–190;
J. maCiejewski: Dawni pisarze polscy od początków piśmiennictwa do Młodej Polski. Red. R. loth. Warszawa 2001, s. 411; A. Batowski: Walenty Skorochód Majewski i jego naukowe prace. W: Pisma zbiorowe wydane przez Jozafata Ohryzko. t. 2. Petersburg 1859, s. 317–319; d. maleC: Dzieje notariatu polskiego. Kraków 2007, s. 60.
7 APPPKr matricula 407; J. LuBOński: Monografia historyczna miasta Radomia. Radom 1907, s. 196; e. aleksandrowska: Skrzetuski…, PsB, s. 435.
8 BJ. Rkps 4419. Rękopis wykładów pt. Opisanie państw europejskich geograficzne, datowany na 1770 r., pochodzi najprawdopodobniej z okresu rzeszowskiego. Na rękopisie znajdującym się w Biblio-tece Jagiellońskiej inną ręką dopisano: „Jmć ks. skrzetuski a. 1770 dawał na retoryce w Rzeszowie”.
Należy także wskazać, że w tym samym rękopisie znajduje się inna praca zatytułowana Elementa poetica ac primae eloquentie praecept, in docenta utentiaque divisa, nobili iuventuti in Scholis Pius tradita Ressoviae a. 1773 in a. 1774. W tej części rękopisu nazwisko skrzetuskiego pojawia się jedy-nie w dodatkowym dopisku, w którym wyjaśniono: „Przez Winc. skrzetuskiego 1774, w Rzeszowie”.
Zdaniem e. Aleksandrowskiej, w przypadku ostatniej z wymienionych prac autorstwo skrzetuskiego wydaje się wątpliwe, w tamtym bowiem okresie uczony pijar nie przebywał i nie wykładał w Rze-szowie. e. aleksandrowska, Wincenty Skrzetuski…, Nowy Korbut, s. 197. moim zdaniem, nie można wykluczyć, że była to kopia wykładów skrzetuskiego, być może ich konspekt sporządzony przez niego lub któregoś ze studentów. Rzecz wymaga dalszych badań.
9 BJ. Rkps 4419; e. aleksandrowska: Skrzetuski…, PsB, s. 435. Na rozważania skrzetuskiego na temat rozwoju francuskiego przemysłu i handlu zawarte w tej pracy zwróciła uwagę A. GrześkOwiak -krwawiCz: Publicystyka stanisławowska o modelu rządów monarchii francuskiej. Wrocław 1990, s. 77.
10 A.M. raMsay: Podróże Cyrusa, historia obyczajna z rozmową o bajkach pogańskich i ich teolo-gii przez kawalera Ramsay po francusku opisane, a dla pożytku na polski język przetłumaczone. t. 1–2.
Jeśli chodzi o dalszą działalność skrzetuskiego, to przyjmuje się, że najpraw-dopodobniej jesienią 1771 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie został prokuratorem pijarskich „fabryk domowych” i kierował pracami budowlanymi. Według Barbary carzyńskiej, przenosiny z Rzeszowa do Warszawy miały miejsce dopiero w 1772 r.
Wspomniana autorka podaje również, że skrzetuski objął wtedy stanowisko nauczy-ciela retoryki w najlepszym ówczesnym kolegium pijarskim – Collegium Nobilium.
Zdaniem B. carzyńskiej, awans nie był przypadkowy, albowiem wybitne zdolności naszego pijara od pewnego czasu zwracały nań uwagę władz zakonnych. Badaczka powołuje się na raporty wizytatorów pijarskich z roku szkolnego 1772/1773, którzy ocenili, że praca pedagogiczna uczonego przynosi zaszczyt i chlubę całemu zgroma-dzeniu. Bardzo dobrą opinię pijarowi jako nauczycielowi wystawił wizytator Józef Bogucicki. Z kolei władze zakonne krytykowały jego religijność, napisano o nim bo-wiem, że „praeter eruditionum nihil habet religiosi”11.
Bez względu na wspomnianą kontrowersję, jeśli chodzi o początki pobytu uczo-nego pijara w Warszawie, to warto wskazać, że na okres ten przypadała jego inten-sywna działalność pisarska. i tak nie do końca jasna jest sprawa kolejnej publika-cji przypisywanej skrzetuskiemu, mającej być może związek z jego domniemanym udziałem w pracach towarzystwa Przyjaciół Kilku. Według B. carzyńskiej, która – jak należy sądzić – oparła się na badaniach W. smoleńskiego, nasz pijar przyłączył się do prac towarzystwa i w 1772 r. w przygotowanej zbiorowej publikacji zatytu-łowanej Historia polityczna państw starożytnych od pewnego Towarzystwa napisa-na ukazała się jego rozprawa pt. O zwierzchności krajowej w Grecji12. Natomiast e. Aleksandrowska dowodzi, że nie ma podstaw przypisywanie skrzetuskiemu udzia-łu w pracach towarzystwa Przyjaciół Kilku oraz wspóudzia-łudziaudzia-łu w wydanej w okresie od 18 kwietnia 1771 r. do 28 marca 1772 r. Historii państw starożytnych, na którą złożyło się 6 podpisanych kryptonimami rozpraw prezentowanych wcześniej w czasie obiadów czwartkowych. Zdaniem wspomnianej autorki, nie miał racji W. smoleński, sugerując, że rozprawa podpisana inicjałami „W.s.”, a wydana pod tytułem Grecja
Warszawa 1770, bez wskazania nazwiska tłumacza. Ukazało się także wydanie drugie Warszawa 1803;
por. J. rudniCka: Bibliografia powieści polskiej 1601–1800. Wrocław 1964, s. 253–254. Wydaje się, że wybór do tłumaczenia dzieła autorstwa kawalera Ramsaya nie był przypadkowy. Powieść ta bowiem mieściła się w nurcie ambitnej, bo kształtującej poglądy młodego pokolenia literatury, która wpływając na osobowość dzieci, miała kształtować takie ich przyrodzone sfery, jak rozum i uczucia. Koncepcje te najpełniej rozwinął i zaprezentował J.J. Rousseau. Przyjmuje się również, że Podróże Cyrusa po-wstały z fascynacji ich autora powieścią Franciszka Fénelona, znaną w Polsce pod tytułem Przypadki Telemaka, w której dydaktyczne treści wpleciono w historię syna Ulissesa, przemierzającego świat w poszukiwaniu ojca.
11 APPPKr matricula 407; B. carzyńska: Listy Wincentego Skrzetuskiego do gen. Andrzeja Mo-kronowskiego z lat 1773–1776. oprac. B. carzyńska. „Przegląd Humanistyczny” 1969, nr 3, s. 117;
L. Chmaj: Wincenty Skrzetuski…, s. 196; e. aleksandrowska: Skrzetuski…, PsB, s. 435–436; Protoko-ły posiedzeń Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Warszawa 1908. oprac. t. wierzBOwski, s. 59, 65, 73; Raporty generalnych wizytatorów Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. oprac. t. wierzBowski. Warszawa 1907, s. 68.
12 B. carzyńska: Listy…, s. 117–118; W. sMOLeński: Towarzystwa naukowe i literackie w Polsce w XVIII wieku. „Ateneum” 1887, t. 3, s. 33–34.
pod Amfiktyonami, jest autorstwa Wincentego skrzetuskiego. Według niej bowiem, w czasie przygotowywania i publikacji wymienionej rozprawy pijar nie przebywał w stolicy, ponadto nie był w owym czasie powiązany ze środowiskiem warszaw-skich uczonych, ani też nie uczestniczył w obiadach czwartkowych. Z kolei pogląd W. smoleńskiego i B. carzyńskiej zdaje się obecnie podzielać P. Komorowski, który wyjaśnia, że oprócz skrzetuskiego autorami poszczególnych rozdziałów rozprawy podpisanych inicjałami byli: K. Wyrwicz, który był jednocześnie redaktorem dzieła, A. Naruszewicz, W. Piwnicki, m. stadnicki i J. szymanowski13.
Nie ma natomiast wątpliwości co do tego, że Wincenty skrzetuski jest autorem pracy wydanej w 1772 r. zatytułowanej Dzieje Królestwa Szwedzkiego. choć stanowi-ła ona ujęcie historii szwecji o charakterze chronologiczno -podręcznikowym, w lite-raturze przedmiotu podkreśla się, że jej myślą przewodnią było wskazanie rodzime-mu czytelnikowi niebezpieczeństw wynikających z naruszenia równowagi społecznej, nadmiaru wolności politycznej oraz dominacji magnatów. Warto zauważyć, że szwe-cja, obok Anglii, Francji, Wenecji czy Holandii, była niejednokrotnie przywoływana w pracach polskich pisarzy politycznych jako przykład różnych zmian i reform. Na ogromne zainteresowanie tematyką szwedzką wskazuje fakt ponownego wydania pra-cy skrzetuskiego w 1792 r. Z kolei o wartości wspomnianej prapra-cy świadczą również pozytywne opinie, w tym dwudziestowiecznego znawcy zagadnienia Adama Kerste-na, oraz liczne nawiązania gabrieli majewskiej w monografii o polskiej osiemnasto-wiecznej opinii na temat szwecji14.
13 W. sMOLeński: Towarzystwa naukowe i literackie w Polsce w XVIII wieku…, s. 33; B. carzyń
-ska: Listy…, s. 117–118; e. aleksandrowska: Skrzetuski…, PsB, s. 435–436; por. eadem: Skrzetuski…, Nowy Korbut…, s. 197–198; P. komorowski: Historia powszechna w polskim piśmiennictwie naukowym czasów stanisławowskich i jej rola w edukacji narodowej. Warszawa 1992, s. 14, 24–50; idem: Wincen-tego Skrzetuskiego poglądy na naukę i jej rolę w naprawie Rzeczypospolitej. „Analecta” 2003, t. 12, z. 1–2, s. 189, 199. Podobnie B. miChalik: Działalność oświatowa Ignacego Potockiego. Wrocław 1979, s. 40. Wydaje się, że kwestia ta wymaga dalszych badań, w tym porównania późniejszego dorobku pisarskiego skrzetuskiego nawiązującego do historii antycznej grecji. Warto też zauważyć, że Paweł Komorowski, analizując merytorycznie fragment rozdziału pt. O zwierzchności krajowej w Grecji pod Amfikcjonami przypisywany skrzetuskiemu, zwracał uwagę na to, że nasz uczony opowiadał się za wprowadzeniem silnej władzy wykonawczej, a opisując obszernie działania parlamentu w grecji, zda-wał się nawiązywać do sposobu i przedmiotu obrad sejmu i sejmików Rzeczypospolitej szlacheckiej, które miały radzić wyłącznie nad sprawami dotyczącymi dobra całego państwa i zbierać się na wiosnę oraz jesienią każdego roku bądź wtedy, gdy tylko wymagały tego ważne sprawy kraju. to ostatnie zdaje się oznaczać poparcie dla koncepcji sejmu nieustającego lub zawsze gotowego. Por. P. komo
-rowski: Historia powszechna…, s. 46–47; A. strOynOwski: Opozycja sejmowa w dobie rządów Rady Nieustającej. Studium z dziejów kultury politycznej. łódź 2005, s. 295–296.
14 W rozważaniach skrzetuskiego widać wpływy oświecenia (np. wiara w postęp, s. 21, prawo do wojny sprawiedliwej – samoobrony, s. 354). interesujące są także liczne analizy dotyczące modelu politycznego, społecznego i gospodarczego szwecji, o czym wybiórczo w dalszych częściach pracy.
W. skrzetuski: Dzieje Królestwa Szwedzkiego od panowania Waldemara, to jest od r. 1250, aż do niniejszego roku według lat porządku opisane. Warszawa 1772. Wydanie drugie ukazało się już po śmierci uczonego pijara pt. Historyja Królestwa Szwedzkiego od panowania Waldemara, to jest od roku 1250 aż do roku 1771. Warszawa 1792. Praca skrzetuskiego była pozytywnie oceniana zarówno w XiX, jak i w XX w. t. szumski: Wypisy polskie zebrane prozą i wierszem z dzieł dawnych i naynow-szych autorów i autorek polskich. część 1. Wrocław 1821, s. 283. szumski twierdził, że dzieło pijara
W okresie warszawskim powstało jedno z dwóch najważniejszych dzieł skrzetu-skiego – Mowy o głownieyszych materyach politycznych, które od razu dały mu po-zycję uznanego pisarza politycznego. Władysław Konopczyński podkreśla, że Mowy niewątpliwie musiały ukazać się za wiedzą samego mistrza Konarskiego15. ten opu-blikowany u progu sejmu delegacyjnego w 1773 r. zbiór 24 różnotematycznych mów zawierał na ogół bardzo nowoczesne ujęcie licznych zagadnień z zakresu życia pu-blicznego, w tym głównie natury społecznej, moralnej, nauki i nauczania, gospodarki,
uchodzi za jedną z lepszych prac historycznych w języku polskim. Podobnie A. kersten: Historia Szwecji. Warszawa 1974, s. 7; zob. szerzej g. majewska: Szwecja kraj – ludzie – rządy w polskiej opinii II połowy XVIII wieku. gdańsk 2004, s. 21, 36–37, 69, 75, 103, 110, 123, 128, 175, 179, 181–185, 187–189, 198, 216, 218, 224, 232—233, 236, 262, 268, 274, 278, 284, 286, 288; m.H. serejski: Kon-cepcja historii powszechnej Joachima Lelewela. Warszawa 1958, s. 79, 138; t. słOwikOwski: Poglądy na nauczanie historii w Polsce w XVIII wieku oraz dydaktyczna koncepcja Joachima Lelewela. Kra-ków 1960, s. 213. Praca skrzetuskiego uznawana była za dobry warsztatowo przykład naśladownictwa obcych dzieł historycznych. Por. J. lelewel: Dzieje Polski, które stryj synowcom swoim opowiedział przez J.L. powiększone dodatkami oraz rysem historyi literatury polskiej, przez L.R. Warszawa 1863, s. 507. P. Komorowski wskazał na pewne wpływy historiografów brytyjskich, także w sferze warsz-tatu historycznego i metodologii. P. komorowski: Bolingbroke, Robertson, Gibbon. Znajomość i re-cepcja ich dzieł w Rzeczypospolitej doby Oświecenia. Warszawa 2003, s. 14, 70, 93, 99–100, 177. Na temat obcych wpływów i nawiązań do zagranicznych wzorów ustrojowych zob. liczne prace Anny grześkowiak -Krwawicz, w tym m.in.: A. GrześkOwiak -krwawicz: „Regina libertas”. Wolność w pol-skiej myśli politycznej XVIII wieku. gdańsk 2006, s. 24, 29, 316–321; eadem: Publicystyka polska lat 1772–1792 o angielskim systemie rządów. „Przegląd Humanistyczny” 1986, nr 5/6, s. 149 i n.; eadem: Polska myśl polityczna lat 1772–1792 o systemie władzy absolutnej. „Kwartalnik Historyczny” [dalej:
KH] 1987, nr 3, s. 41–58; eadem: Obce wzory ustrojowe w dyskusjach publicystycznych Sejmu Czte-roletniego. W: Sejm Czteroletni i jego tradycje. Praca zbiorowa. Red. J. koweCki. Warszawa 1991, s. 81 i n.; eadem: „Rara avis” czy wolni wśród wolnych ? Obraz krajów wolnych w polskiej literaturze politycznej XVIII w. W: Trudne stulecia. Studia z dziejów XVII i XVIII wieku ofiarowane profesorowi Jerzemu Michalskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Warszawa 1994, s. 167 i n.; eadem: „Ad-minarabilis ordo”. Polacy wobec mitu Wenecji XVI–XVIII w. W: Literatura – historia – dziedzictwo.
Prace ofiarowane Teresie Kostkiewiczowej. Red. t. chachuLski, A. GrześkOwiak -krwawicz. Warszawa 2007, s. 67 i n.; eadem: „Dzisiaj w całej Europie rzeczompospolitym utrzymać się trudno jest…”. Ob-raz Holandii w polskim piśmiennictwie politycznym XVIII w. W: O prawie i jego dziejach księgi dwie.
Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i sie-demdziesięciolecie urodzin. t. 1. Red. m. MikOłaJczyk, J. ciąGwa, P. fiedOrczyk, A. stawarska -rippeL, t. adaMczyk, A. drOGOń, W. OrGaniściak, K. kuźMicz. Białystok–Katowice 2010, s. 469 i n.; eadem: Polskie poglądy na monarchie europejskie. W: Rozkwit i upadek Rzeczypospolitej. Red. R. ButterwiCk. Przeł. d. kuczyńska -szyMaLa. Warszawa 2010, s. 149 i n.
15 W. skrzetuski: Mowy o głownieyszych materyach politycznych. t. 1. Warszawa 1773, s. 376;
W. kOnOpczyński: Promieniowanie myśli politycznej ks. Konarskiego. „Nasza Przeszłość” 1962, t. 15, s. 130–131. Niektóre mowy przedrukowywano już w czasach współczesnych skrzetuskiemu, jak i w XiX oraz XX stuleciu. Zob. np.: mowa wykorzystana przez skrzetuskiego faktycznie autorstwa J.F. de La harPe: O nieszczęśliwościach wojny i o pożytkach pokoju, przedrukowana m.in. w: m. Char
-kiewiCz: Compendium institutionum oratoriarum. Wilno 1782; „monitor” 1784, nr 21–22; J.K. Bogu
-sławski: Mowy i wiersze moralne. t. 2. Wilno 1801. Fragmenty innych mów zob. też: B. suChodolski: Nauka polska w okresie Oświecenia. Warszawa 1953 – mowa O Akademii języka ojczystego, s. 382–387, mowa O Naukach, s. 296–302. mowę O Akademii języka ojczystego przedrukowano w pracy Ludzie Oświecenia o języku i stylu. t. 1. oprac. Z. fLOrczak, L. pszczOłOwska. Red. M.R. MayenOwa. War-szawa 1957, s. 437–441.
oraz liczne problemy polityczne i prawne. generalnie przyjmuje się jednak, że Mowy nie spotkały się z szerszym oddźwiękiem, choć podkreśla się, że dzieło to cieszyło się uznaniem samego króla stanisława Augusta, który 13 lipca 1773 r. uhonorował skrzetuskiego medalem „merentibus”16.
„mowa” jako forma pisarska była jedną z częściej spotykanych narracji wystę-pujących w siedemnasto -osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Wydaje się, że adre-satem Mów skrzetuskiego, z uwagi na ich dydaktyczny i wychowawczy charakter, w pierwszym rzędzie mieli być uczniowie kolegiów pijarskich. miały one służyć za wzór konwiktorom w pijarskich kolegiach, w których w ślad za jezuitami organi-zowano roczne szkolne popisy i sejmiki, na których wygłaszane były m.in. mowy patriotyczne, oraz odbywały się dysputy na bieżące tematy. Niewykluczone, że w za-mysłach skrzetuskiego grono czytelników Mów miało być znacznie szersze, czego może dowodzić ich bardzo zróżnicowana tematyka, wymagająca dobrego przygoto-wania w zakresie prezentowanych problemów i niezłej orientacji w ówczesnej sytuacji politycznej, społecznej, gospodarczej i prawnej17.
16 Był to pierwszy taki medal dla przedstawiciela zakonu pijarów. Autor Mów na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, ale i w odrębnym druku, dziękował stanisławowi Augustowi specjal-nym wierszem za honor, jakim monarcha go obdarzył. R. Mączyński: Medale zasłużonych pijarów.
„Rocznik Warszawski” 1988, t. 20, s. 187–189. skrzetuski pisał m.in., że choć „do niewiązanej mowy przyuczony”, próbuje jednak „rymem czynić dzięki” . Wychwalając króla za dbałość o rozwój wszela-kich kunsztów, dowodził, że takie nagrody, jak ta, która mu przypadła, zachęcają twórców do dalszego wysiłku (co zapewne, jak już wskazano, odnosiło się do planowanego i przygotowanego drugiego tomu Mów, który jednak z niewiadomych przyczyn się nie ukazał):
Nagrodą idą nauki przez stopnie,
te w twym portrecie szafujesz roztropnie, By na mądrego Pana twarz spojrzenie Nowe czyniło do prac zachęcenie.
Uczony pijar podkreślał również rangę mecenatu króla, doceniając ją jeszcze bardziej z uwagi na sytuację polityczną Rzeczypospolitej:
A co dziwniejsza, iż w takim odmęcie, gdy srogie gnębią kraj ciosy zawzięte, Nauki jednak pod twojego cieniem
tronu, swobodnym szczycą się kwitnieniem.
W. skrzetuski: Podziękowanie Najjaśniejszemu Panu za dany medal, portretem J.K. Mci ozdobio-ny, od ks. Wincentego Skrzetuskiego uczynione. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1773, t. 8, cz. 1, s. 28–31 oraz odrębny druk pod tym samym tytułem: Podziękowanie Najjaśniejszemu Panu za dany medal, portretem J.K. Mci ozdobiony, od ks. Wincentego Skrzetuskiego uczynione [b.m.w., b.d.w.]; sze-rzej zob. H. BogdziewiCz: Pijarscy pisarze…, s. 22, 29, 68; idem: Działalność literacka polskiego śro-dowiska pijarskiego w dobie Oświecenia. Kraków 2005, s. 95, 201, 254–256.
17 s. huBert: Poglądy na prawo narodów w Polsce czasów Oświecenia. Wrocław 1960, s. 24–25;
B. carzyńska: Listy…, s. 117–118; s. tync: Pijarzy a sprawa włościańska. W: Pijarzy w kulturze daw-nej Polski. Ludzie i zagadnienia. Praca zbiorowa. Kraków 1982, s. 153; s. kot: Sejmiki szkolne jako środek wychowania w Polsce w XVIII w. „sprawozdania PAU” 1921, t. 26, nr 1, s. 6; L. słOwiński:
o tym, jakie znaczenie miały Mowy, wypowiadali się m.in. tacy badacze, jak wspomniani już A. grześkowiak -Krwawicz, W. Konopczyński oraz J. malec, P. Ko-morowski, s. tync, s. Hubert i t. słowikowski. ten ostatni pisał, że „w wywodach autora przewija się zasadniczy motyw uznania, a nawet kultu dla pokojowej kultural nej i gospodarczej działalności monarchów oraz potępienia wojen zaborczych”18. Kompila-torski charakter Mów skrzetuskiego podkreślał A.m. stasiak, powołując się przy tym na opinię A. grześkowiak -Krwawicz oraz wskazując na poglądy J. łukowskiego19.
We-Odważni mądrością. O reformatorach edukacji i nauki polskiej w dobie oświecenia. Poznań 1988, s. 40, 57; J. nOwak -dłużewski: Stanisław Konarski. Warszawa 1989, s. 58; P. komorowski: Wincen-tego Skrzetuskiego poglądy na naukę…, s. 189–191. Nie można jednoznacznie ustalić czasu napisa-nia, przygotowania do druku i wydania Mów. W opinii wybitnego polskiego historyka Władysława Konopczyńskiego, musiało to mieć miejsce tuż przed lub zaraz po rozpoczęciu obrad sejmu dele-gacyjnego w 1773 r. Analiza dwóch aprobacji znajdujących się na końcu Mów pozwala sądzić, że praca była gotowa przed 2 października 1772 r., ponieważ w tym właśnie dniu prowincjał edmundus Kiełczewski w swojej aprobacji podkreślał, że rozprawa może nie tylko „na widok publiczny wyniść”, ale i może „być użyteczną Kraiowi”. Ponowną zgodę na publikację Mów wydał 2 kwietnia 1773 r.
profesor teologii, cenzor książek z ramienia zakonu pijarów Paulus Fischer, który nie tylko podkreś- lał, że książka może być oddana do druku, ale również stwierdził, że „zwłaszcza wybór materyi y gruntowność ich traktowania, zupełną dla czytaiących sprawić może satysfakcyą”. Warto zauważyć, że nie wiadomo, dlaczego wydanie Mów wymagało aż dwóch, i to tak odległych w czasie, aprobacji.
Nie sposób też odpowiedzieć na pytanie, czy pomiędzy październikiem 1772 r. a kwietniem 1773 r.
doszło do jakichś zmian w treści poszczególnych mów, nawet tylko w układzie całego dzieła, w któ-rego tytule wyraźnie zaznaczono, że jest to tom pierwszy. Poza wcześniejszymi rozważaniami, nie sposób odnieść się szerzej do relacji pomiędzy tomem pierwszym a tomem drugim, co do którego wiemy tylko, że skrzetuski skończył go podczas pobytu we Francji. Nie potrafimy nawet wskazać, jaka tematyka miała być przedmiotem drugiego tomu Mów. obie aprobacje znajdują się na samym końcu Mów…, s. 377; por. W. kOnOpczyński: Polscy pisarze polityczni XVIII wieku. Kraków 2012, s. 184–185. Adam tomasz chłędowski w swoim spisie dzieł polskich korygującym ustalenia Historii literatury polskiej F. Bentkowskiego zaliczył Mowy do kategorii „Polityka”. A.t. chłędOwski: Spis dzieł polskich opuszczonych lub źle oznaczonych w Bentkowskiego Historyi Literatury Polskiey. Lwów 1818, s. 128.
18 A. GrześkOwiak -krwawicz: Publicystyka stanisławowska o modelu rządów monarchii francu-skiej. Warszawa 1990, s. 10; W. kOnOpczyński: Polscy pisarze polityczni XVIII wieku…, s. 184–187;
idem: Promieniowanie myśli politycznej ks. Konarskiego…, s. 131; W. słOwikOwski: Pijarskie podręcz-niki do nauczania historii w Polsce w XVIII wieku. „Nasza Przyszłość” 1980, t. 54, s. 213; J. maleC: Polska myśl administracyjna XVIII wieku. Kraków 1986, s. 56–57; s. huBert: Poglądy…, s. 24–25;
B. carzyńska: Listy…, s. 117–118; s. tync: Pijarzy a sprawa włościańska…, s. 153; idem: Nauka
B. carzyńska: Listy…, s. 117–118; s. tync: Pijarzy a sprawa włościańska…, s. 153; idem: Nauka