w orfickich wyobrażeniach o zaświatach - Szkice o Antyku 4 : Lingua coloris

Przedmiotem niniejszego artykułu będą rozważania nad znaczeniem białego cyprysu pojawiającego się na niektórych tzw. złotych tabliczkach orfickich, a w dalszej kolej-ności próba zrozumienia znaczenia tego mitologicznego elementu w wierzeniach orfi-ków. Biały cyprys jest wzmiankowany na tabliczkach typu B według typologii Günthera Zuntza¹. Warto tu zacytować odpowiednie ustępy tych tekstów. Na tabliczkach z Petelii (IV w. p.n.e.)² i Farsalos (IV w. p.n.e.)³ czytamy:

Εὑρήσ{σ}εις <δ'> Ἀίδαο δόμων ἐπ' ἀριστερὰ κρήνην, πάρ δ' αὐτῆι λευκὴν ἑστηκυῖαν κυπάρισσον – ταύτης τῆς κρήνης μηδὲ σχεδὸν ἐμπελάσειας.

εὑρήσεις δ' ἑτέραν, τῆς Μνημοσύνης ἀπὸ λίμνης ψυχρὸν ὕδωρ προρέον· φύλακες δ' ἐπίπροσθεν ἔασιν⁴.

1 Na temat typologii tabliczek por.: G. Zuntz: Persephone: Three Essays on Religion and Thought in Magna Graecia. Oxford 1971, ss. 277–394.

2 Na temat złotych tabliczek orfickich z Petelli por.: D. Comparetti: The Petelia Gold Tablet. „Journal of Hellenic Studies” 3 (1882), ss. 111–118; V. DiBenedetto: Fra Hipponion e Petelia. „La Parola del Passato: rivisita di studi antichi” 59 (2004), ss. 293–306; R.G. Edmonds: Festivals in the Afterlife: A New Reading of the Petelia Tab-let (OF 476.11). W: Tracing Orpheus: Studies of Orphic Fragments in Honour of Alberto Bernabé. Eds. M. Herrero, A.I. Jiménez, M.A. Santamaría. Berlin 2011, ss. 185–188.

3 Na temat złotej tabliczki orfickiej z Farsalos por.: M. Tortorelli Ghidini: Sul v. 7 della laminetta di Farsalo.

„Filosofia e Teologia” 4 (1990), ss. 73–77.

4 Teksty oryginalne wszystkich złotych tabliczek orfickich zacytowane w niniejszym artykule zaczerpnęłam z R.G. Edmonds: The “Orphic” Gold Tablets: Texts and translations, with critical apparatus and tables. W: idem: The

“Orphic” Gold Tablets and Greek Religion. Further along the Path. Cambridge 2011, ss. 15–50.

50 Mariola Sobolewska Znajdziesz po lewej stronie domostw Hadesu źródło, przy nim stoi biały cyprys:

nie zbliżaj się do tego źródła,

znajdziesz też inne, płynące z jeziora Mnemosyne chłodną wodą; nad nią stoją strażnicy⁵.

Z kolei na tabliczkach z Hipponion (V w. p.n.e.)⁶ i Entelli (III w. p.n.e.) możemy znaleźć inną wersję tekstu, w której również pojawia się biały cyprys. Brzmi ona następująco:

Μναμοσύνας τόδε ἐριον· ἐπεὶ ἄμ μέλληισι θανεῖσθαι εἶς Ἀΐδαο δόμους εὐηρέας, ἔστ' ἐπὶ δ<ε>ξιὰ κρήνα, πὰρ δ' αὐτάν ἑστακῦα λευκὰ κυπάρισ<σ>ος·

ἔνθα κατερχόμεναι ψυχαὶ νεκύων ψύχονται, ταύτας τᾶς κράνας μηδὲ σχεδὸν ἐνγύθεν ἔλθηις.

πρόσθεν δὲ εὑρήσεις τάς Μναμοσύνας άπὸ λίμνης ψυχρὸν ὕδωρ προρέον· φύλακες δ' ἐπύπερθεν ἔασι.

Oto rzecz święta Mnemosyne: kiedy będziesz umierał,

do dobrze zbudowanych domostw Hadesu: na prawo jest źródło, przy którym stoi biały cyprys:

gdy dusze zmarłych tam przybywają, chłodzą się – nie zbliżaj się do tego źródła.

5 Tłumaczenie tu i dalej fragmentów dzieła na język polski – M.S.

6 Na temat złotych tabliczek orfickich z Hipponion por.: G. Foti: Un sepolcro di Hipponion e un nuovo testo orfico. „La Parola del Passato: rivisita di studi antichi” 29 (1974), ss. 9–107; G. Pugliese Carratelli: Un sepolcro di Hipponion e un nuovo testo orfico. „La Parola del Passato: rivisita di studi antichi” 29 (1974), ss. 91–126; M. Guar-ducci: Qualche osservazione sulla laminetta orfica di Hipponion. „Epigraphica” 37 (1974), ss. 19–24; G. Pugliese Carratelli: Sulla lamina orfica di Hipponion. „La Parola del Passato: rivisita di studi antichi” 30 (1975), ss. 226–231;

M. Marcovich: The Gold Leaf from Hipponion. „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 23 (1976), ss. 221–

224; G. Zuntz: Die Goldlamelle von Hipponion. „Wiener Studien: Zeitschrift für klassische Philologie und Pa-tristik” 89 (1976), ss. 129–151; G. Pugliese Carratelli: Ancora sulla lamina orfica di Hipponion. „La Parola del Passato: rivisita di studi antichi” 31 (1976), ss. 439–466; F. Prontera: Sulla laminetta di Hipponion. „La Parola del Passato: rivisita di studi antichi” 33 (1978), ss. 48–58; C. Gallavotti: Il documento orfico di Hipponion e altri testi affini. „Museum Criticum” 13 / 14 (1978 / 1979), ss. 337–359; M. Guarducci: Nuove riflessioni sulla laminetta

“orfica” di Hipponion. „Rivista di filologia e di istruzione classica” 113 (1985), ss. 385–397; A. Bernabé: El poema órfico de Hiponion. W: Estudios actuales sobre textos griegos (II Jornadas Internacionales. UNED 25–28 Octubre 1989).

Ed. J.A. Lopez Ferez. Madrid 1991, ss. 219–235; G. Giangrande: La lamina orfica di Hipponion. W: Orfeo e l’orfismo:

Atti del Seminario Nazionale (Roma–Perugia 1985–91). Ed. A. Masaracchia. Roma 1993, ss. 235–248; G. Iaco-bacci: La laminetta aurea di Hipponion: Osservazioni dialettologiche. W: Orfeo e l’orfismo…, ss. 249–264; G. Cassio:

Πιέναι e il modello ionico della laminetta di Hipponion. „Annali dell’Istituto Universitario Orientale di Napoli Dipartimento di studi del mondo classico e mediterraneo antico: sezione filologico-letteraria” 16 (1994), ss. 183–

205; C. Russo: Dalla morte alla “vera vita”: evisione autoptica della lamina di Hipponion. „Epigraphica” 58 (1996), ss. 35–50.

Znaczenie białego cyprysu w orfickich wyobrażeniach o zaświatach

Dalej znajdziesz płynącą z jeziora Mnemosyne chłodną wodę; nad nią stoją strażnicy.

Dla odmiany na tabliczce znalezionej w Eleuthernie na Krecie (II–I w. p.n.e.)⁷ możemy przeczytać wyłącznie o cyprysie bez wskazania na jego kolor:

Δίψαι δ' αὖος ἐγὼ καὶ ἀπόλλυμαι· ἀλλὰ πιέν μοι κράνας αἰενάω ἐπὶ δεξιά, τῆι κυφάρισσος „τίς δ' ἐσσί; πῶ δ' ἐσσί;”

Γᾶς υἱός ἠμι καὶ Ὠρανῶ ἀστερόεντος.

Ja usycham z pragnienia i ginę: lecz pić mi (dajcie) ze źródła wiecznie płynącego po prawej, gdzie cyprys.

„Kim jesteś, skąd jesteś?”

Synem Ziemi jestem i gwieździstego Nieba.

A zatem dusza przybywająca do zaświatów i trafiająca do białego drzewa świecącego w ciemnościach pojawia się na wielu tzw. złotych tabliczkach orfickich, czyli maleńkich skrawkach folii złota znajdowanych w grobach na terenach Wielkiej Grecji (w Petelii i w Entelli), Tesalii (w Farsalos) i na Krecie (w Eleuthernie). Przedmioty te w zależności od typologii zaprowadzonej przez G. Zuntza posiadają albo krótką, albo dłuższą wersję tekstu. Według większości tabliczek typu B zmarły musi poinformować o swojej toż-samości nieznanych bliżej z imienia władców Hadesu. Istnieje wiele różnic pomiędzy dwunastoma tabliczkami tego typu. Najbardziej jednak znaczący jest podział pomiędzy tymi, które zawierają długą wersję tekstu (B 1, B 10, i B 11 z Wielkiej Grecji i B 2 Tesalii), a tymi które posiadają krótką (z B 3 – 8a z Eleutherny na Krecie i B 9 z Tesalii). Tabliczki z krótką wersją tekstu wymieniają jedynie najbardziej istotne dla duszy informacje, do których należy zaliczyć obowiązek ogłoszenia swojej tożsamości i odniesienia do białego cyprysu w kontekście znajdującego się obok niego źródła. Na tabliczce z Petelii możemy przeczytać następujące słowa wypowiadane przez duszę: „Jestem wyczerpana z prag-nienia i ginę, lecz dajcie mi szybko napić się chłodnej wody (ψυχρὸν ὕδωρ) z jeziora Mnemosyne, gdzie po prawej stronie jest cyprys”. Na pytanie: „Kim jesteś? Skąd jesteś?”, dusza odpowiada: „Ziemi dzieckiem jestem i Nieba gwieździstego”⁸.

Tabliczki sprawiają potencjalnemu tłumaczowi wiele problemów ze względu na swoją fragmentaryczność i enigmatyczność. Pozwalają one zaledwie naszkicować opowieść o podróży duszy po zaświatach. Radcliffe G. Edmonds argumentował, że dokładna ana-liza sposobu, w jaki funkcjonuje narracja tabliczek, pozwala określić zmarłego jako byt

7 Na temat złotych tabliczek orfickich z Krety por.: Y.Z. Tzifopoulos: Paradise Earned: The Bacchic-Orphic Gold Lamellae of Crete. Washington 2010.

8 Por.: przyp. 4.

52 Mariola Sobolewska

wyjątkowy oraz pomaga nam lepiej zrozumieć kontekst społeczny i teologiczny tych teks-tów⁹. W związku z tym na potrzeby analizy zamierzam skupić się na jednym elemencie wzmiankowanym przez te tabliczki, który wiąże się z tematem niniejszego tomu, czyli z białym lub – według innych tłumaczeń – jasnym drzewem cyprysowym znajdującym się w podziemiach.

Przeciwstawienie światła białego cyprysowego drzewa ciemnościom Hadesu wydaje się nawiązywać do idei o pozytywnym świetle i negatywnej ciemności. Takie wnioski nie są jednak potwierdzone przez sam tekst. Światło, które świeci w ciemności, może wróżyć zbawienie lub nawet wyzwolenie od niebezpieczeństw czyhających w podziemiach. Biały cyprys jest jedynym rozpoznawalnym punktem w ciemności. W tekstach wzmiankowa-nych wyżej tabliczek drzewo służy jako drogowskaz mający wskazywać właściwą drogę.

Wybór (prawo lub lewo) wydaje się w tym kontekście mniej ważny niż rozpoznanie właściwej ścieżki. Biały cyprys, świecący jasno w mrocznej przestrzeni Hadesu, wydaje się symbolem prostym do wyjaśnienia. Jego światło może być postrzegane jako dobre, związane z życiem, boskością i zbawieniem, które stoi na przekór ciemności przynoszącej zło, śmierć, śmiertelność i zniszczenie. Liczne analogie w greckiej tradycji mitologicznej wskazują właśnie na takie znaczenie. Podziemia, do których trafiają dusze po śmierci, są prawie zawsze ciemne i ponure¹⁰. A zatem kontrast światła i ciemności nie tylko wskazuje na różnicę między życiem i śmiercią, ale także na odmienne losy zmarłych w zaświatach.

Homerycki Hymn do Demeter ostrzega, że niewtajemniczeni w misteria eleuzyńskie nigdy nie będą mieli powodzenia, gdy udadzą się w głąb ponurej ciemności¹¹. Dla odmiany chór wtajemniczonych w Żabach Arystofanesa chwali się, że tylko oni będą mieli światło w królestwie umarłych¹². Symbolika jasnego i pięknego królestwa dla uprzywilejowanych zmarłych pojawia się również u Pindara, według którego błogosławione dusze będą po wieczność cieszyć się słońcem¹³. Platon rozwija ten motyw jeszcze bardziej w micie o za-światach w Fedonie, gdzie możemy przeczytać, że ciemne miejsca przeznaczone na karę dla zwykłych ludzi kontrastują z czystymi, jasnymi i boskimi sferami dla tych, którzy żyli w zgodzie z naukami filozofów¹⁴. Podobnie czyni Wergiliusz, który podkreśla kontrast

9 R.G. Edmonds: Roadmaps of Deviance: The Orphic Gold Tablets. W: idem: Myths of the Underworld Journey:

Plato, Aristophanes, and the ‘Orphic’ Gold Tablets. Cambridge 2004, s. 106.

10 Odyseusz w podziemiach pyta swojego towarzysza Elpenora: „Elpenorze, jak odbyłeś podróż do świata ciemności?” (Ἐλπῆνορ, πῶς ἦλθες ὑπὸ ζόφον ἠερόεντα;) (Homeri: Odyssea XI, 57. W: Opera.

Ed. T.W. Allen. Vols. III–IV. Oxonii 1913–1917). Kiedy bohater Iliady umiera, opuszcza światło słońca dla ciem-ności śmierci (λείψειν φάος ἠελίοιο) (Homeri: Ilias XVIII, 11. Ed. T.W. Allen. Vols. II–III. Oxford 1931 = He-siodi: Opera et dies 155. W: idem: Opera. Ed. F. Solmsen. Oxford 1970). Słynny Homerowy opis królestwa zmarłych rzeczywiście wyraźnie usuwa światło słońca nawet z krainy Kimmerów, którzy żyją w pobliżu (Hom.: Od. XI 15–19).

11 Homeri: In Cererem 480–483. W: idem: The Homeric hymns. Eds. T.W. Allen, W.R. Halliday, E.E. Sikes.

Oxford 1936.

12 Aristophanis: Ranae 455–459. W: Aristophane. Eds. V. Coulon, M.V. van Daele. Vol. IV. Paris 1967.

13 Pindari: Olympia II 61–63. W: idem: Carmina cum fragmentis. Hrsg. H. Maehler. Leipzig 1971.

14 Platonis: Phaedo 107D–108B. W: idem: Opera. Ed. J. Burnet. Vol. I. Oxford 1967.

Znaczenie białego cyprysu w orfickich wyobrażeniach o zaświatach

życia pozagrobowego pełnego światła dla błogosławionych z ponurą krainą zamieszkaną przez innych¹⁵.

W tej sytuacji wydaje się zatem oczywiste, że tabliczki wiążą śmierć z ciemnością, a światło z życiem. Tabliczka z Petelii (Β 1) posiada fragmentarycznie zachowany napis na marginesie, informujący, że ciemności obejmują zmarłego, który znajdzie się w krainach Hadesu (σκότος ἀμφικαλύψας). Na tabliczce z Hipponion (B 10) czytamy, że strażnicy wód Mnemosyne mają zapytać zmarłego, czego szuka w tajemniczej ciemności Hadesu (ὅττι δὴ ἐξερέεις Ἄϊδος σκότος ὀρφνήεντος). Wszystkie tzw. złote tabliczki orfickie, nie tylko te wzmiankujące źródło i cyprys, wydają się prezentować ciemny obraz królestwa zmarłych¹⁶.

Co zatem ma oznaczać biały cyprys, który świeci w ciemności? Wielu tłumaczy przyj-muje za pewnik, że biel i jasność tego drzewa musi reprezentować światło, życie i nadzieję w przeciwieństwie do otaczającej go beznadziejnej ciemności. Omawiając biały cyprys, Margherita Guarducci odnosi się do ustawodawstw różnych poleis, które zalecają cho-wać zmarłego w białych szatach, mających symbolizocho-wać światło w ciemności¹⁷. Warto w tym miejscu przedstawić inne źródła, które pozwalają na wysnucie takiej interpretacji.

Biel, ze względu na naturalne skojarzenie, jest często wiązana z czystością, a tym samym ze świętością. Biało odziany chór w tragedii Eurypidesa pt. Kreteńczycy ma zaświadczać o czystości życia jego uczestników¹⁸. Według Diodora Sycylijskiego Pitagoras nauczał, że ofiara dla bogów powinna być składana w jasnych i czystych szatach, które symbolizują stan absolutnej czystości ciała i duszy¹⁹. Zgodnie ze świadectwem Aleksandra Polihistora, cytowanego przez Diogenesa Laertiosa, na potrzeby oddawania czci bogom uczestnicy kultów ubierają się na biało²⁰.

Biały kolor jest obecny w wielu kultowych nakazach²¹. Ustawa z Priene z III wie-ku p.n.e. zaleca wchodzenie do sanktuariów w białych strojach²². Według Pauzaniasza kapłani świątyni Demeter Chtonii na górze Prone niedaleko Hermione są ubrani w białe

15 Publi Vergili Maronis: Aeneis VI. W: idem: Opera. Ed. R.A.B. Mynors. Oxford 1972.

16 Na temat tabliczki orfickiej z Thurioi por.: P. Scarpi: Diventare dio: la deificazione del defunto delle lamine auree dell’antica Thurii. „Museum Patavinum: Rivista semestrale della Facoltà di Lettere e Filosofia di Pado-va” 5 (1987), ss. 197–217; G. Betegh: The „Great Tablet” from Thurii (OF 492). W: Tracing Orpheus: Studies of Orphic Fragments in Honour of Alberto Bernabé. Eds. M. Herrero, A.I. Jiménez, M.A. Santamaría. Berlin 2011, ss. 219–215.

17 M. Guarducci: II cipresso dell'oltretomba. „Rivista di filologia e di istruzione classica” 100 (1972), s. 327.

18 Euripidis: Cretes 472. W: Tragicorum Graecorum Fragmenta. Eds. B. Snell, R. Kannicht, S. Radt.

Vol. V. Göttingen 2004.

19 Diodori Siculi: Bibliotheca historica X 9, 6. W: idem: Bibliotheca historica. Hrsg. Fr. Vogel, C.Th. Fischer.

Vol. II. Stuttgart 1964.

20 Diogenis Laertii: Vitae philosophorum VIII 33. W: idem: Vitae philosophorum. Ed. H.S. Long. Vol. II. Ox-ford 1966.

21 Ibidem, ss. 47–49. Por. Gv. Radke: Die Bedeutung der weissen und der schwarzen Farbe in Kult und Brauch der Griechen und Römer. Berlin 1936, ss. 23–27, 57–63.

22 Lois sacrées de l’Asie Mineure. Ed. F. Sokolowski. Paris 1955, No 35.

54 Mariola Sobolewska

szaty²³. Do wyroczni Trofoniosa w Lebadei goście powinni wstępować ubrani na biało²⁴. Kolejne prawo z Lindos z III w. n.e. nakazuje wchodzić do sanktuarium boso lub w bia-łych sandałach, które nie mogą być wykonane z koziej skóry²⁵. Klemens Aleksandryjski uważa, że powinno się zarezerwować biały kolor stroju dla wiernych chrześcijan, którzy charakteryzują się czystością.

Przepisy pogrzebowe w Grecji i w Rzymie w przeważającej mierze nakazują nosić białe stroje. Prawo z Keos z V w. p.n.e. przewiduje, że zmarli powinni być grzebani w trzech białych szatach²⁶. Messeńczycy mają zwyczaj chować zmarłych w koronie na głowie, owiniętych w białe szaty²⁷. Artemidor wspomina o zwyczaju grzebania ciał w białym całunie, podczas gdy sami żałobnicy, opłakujący zmarłego, noszą czarne stroje²⁸. Plutarch z Cheronei mówi, że magowie mogą ubierać się na biało, chcąc ochronić się przed Hade-sem i mocami ciemności oraz upodobnić się do światła i jasności. Sugeruje on ponadto, że z tego samego powodu na biało ubiera się zmarłych oraz żałobników²⁹. Autor ten twierdzi także, że biały jest kolorem wynikającym wprost z natury i tym samym wskazanym dla zmarłych, ponieważ jest on czysty, niezmieszany i nieskażony przez barwnik. Podobnie jak ma to miejsce ze zmarłymi, którzy trafiają do naturalnego stanu, gdy ich dusza zostaje oddzielona od ciała³⁰.

Wśród nakazów dotyczących określonego stroju dla zmarłych spróbuję znaleźć te, któ-re mogą odnosić się do wtajemniczonych w misteria orfickie. Wiadomo, że orficy, biorąc pod uwagę sposób życia, wiele zaczerpnęli od pitagorejczyków. Jamblich z kolei donosił, iż Pitagoras nakazywał grzebać zmarłych w białych szatach³¹. A zatem ograniczone dane dotyczące ubrań noszonych przez orfików w kontekście pogrzebowym wskazują na przewagę bieli, ale nie wiemy na pewno, czy samo jej stosowanie nie wynikało po prostu z powszechnie obowiązujących praktyk.

Powyższe przykłady mogą służyć jako paralela dla tych, którzy chcą skojarzyć obrazy zaczerpnięte ze złotych tabliczek z orficką historią morderstwa dokonanego przez Ty-tanów na Dionizosie-Zagreusie³². Tytani mieli bowiem użyć gipsu do wybielenia sobie

23 Pausaniae: Graeciae descriptio II 35, 5. W: idem: Graeciae descriptio. Hrsg. F. Spiro. Leipzig 1967.

24 Flavii Philostrati: Vita Apollonii VIII 19. W: idem: Opera. Ed. C.L. Kayser. Hildesheim 1964.

25 Lois sacrées des cités grecques: Supplément. Ed. F. Sokolowski. Paris 1962, No 91.8.

26 Lois sacrées des cités grecques. Ed. F. Sokolowski. Paris 1969, No 97 A. 27 Paus.: IV, 13, 3.

28 Artemidori Daldiani: Onirocriticon II 3; IV 2. W: idem: Onirocriticon libri V. Ed. R.A. Pack. Leipzig 1963.

29 Plutarchi: Quaestiones Romanae 270D–E. W: idem: Moralia. Ed. F.C. Babbitt. Vol. IV. Cambridge 1936.

30 Plut.: Qu. R. 270F.

31 Iamblichi: De vita Pythagorica 155. W: idem: O życiu pitagorejskim. W: idem: Żywoty Pitagorasa. Przeł. J. Gaj-da-Krynicka. Wrocław 1993.

32 Na temat mitów dotyczących śmierci Dionizosa w orfickim kontekście por.: I.M. Linforth: Myth of Dis-memberment of Dionysus. W: idem: The Arts of Orpheus. Berkeley 1941, ss. 307–366; A. Bernabé: La toile de Penélopé:

A-t-il existé un mythe orphique sur Dionysos et les Titans? „Revue de l’histoire des religions” 4 (2002), ss. 401–433;

idem: Autour du mythe orphique sur Dionysos et les Titans: quelques notes critiques. W: Des géants à Dionysos: mélan-ges de mythologie et de poésie grecques offerts à Francis Vian. Eds. D. Accorinti, P. Chuvin. Alessandria 2003,

Znaczenie białego cyprysu w orfickich wyobrażeniach o zaświatach

twarzy, czym zwabili w zasadzkę Dionizosa³³. Warto przy tym podkreślić, że twarze nie-których uczestników rytuałów orfickich na wzór mitologicznych morderców boga wina są bielone gipsem³⁴. Biel nie jest wprost związana ze światłem i życiem w królestwie śmierci, ale ten związek wydaje się mieć szczególnie orfickie konotacje, zwłaszcza w kontekście słów wyrytych na złotych tabliczkach.

G. Zuntz, który stanowczo zaprzecza orfickim konotacjom tych tabliczek, twierdzi, że jasność i biel cyprysu znajdującego się w zaświatach nawiązuje do blasku podziemnego drzewa życia znanego z tradycji mezopotamskiej³⁵. Giuseppe Giangrande zwrócił uwagę na inne miejsca w literaturze antycznej, w których określenie λευκή oznacza nie białe, ale jasne i odnosi się do zieleni kwitnącej i wzrastającej rośliny. Kontrast jednak wydaje się wciąż ten sam i nawiązuje do życia wśród śmierci³⁶. Niemiecki badacz znajduje podo-bieństwa białego cyprysu z tabliczek do opisywanego w egipskiej tzw. Księdze umarłych drzewa, którym to tematem ostatnio zajmował się Reinhold Merkelbach. Zauważa on, że wśród różnych zaklęć egipskich zawartych w tej księdze opisana jest scena, podczas której zmarły znajduje się w pobliżu drzewa i / lub jeziora, gdzie odświeża się wodą, co przypomina scenę znaną nam ze złotych tabliczek orfickich³⁷. Niektóre epizody, opisane w tej księdze, wskazują na zaangażowanie bogini podziemnej w zapewnienie orzeź-wienia zmarłym dzięki drzewu, z którego na ich ręce wycieka strumień wody. Motyw pragnienia dotykającego zmarłych jest podobno uniwersalny, ale pojawia się szczególnie w egipskich tekstach pogrzebowych i Księdze umarłych, które zawierają szereg zaklęć wypowiadanych w celu pozyskania wody w zaświatach. W egipskich tekstach drzewo jest bezpośrednio odpowiedzialne za dostarczenie tej życiodajnej substancji. Roślina ta jest albo bóstwem samodzielnym, albo pośrednikiem przekazującym boską moc, która przywraca życie.

Wielu badaczy zwróciło uwagę na ideę drzewa życia, która znajduje się w różnych tradycjach kulturowych, aby wyjaśnić obecność białego cyprysu na złotych tabliczkach orfickich. Carolina Lopez-Ruiz wskazuje na częste występowanie drzewa i skał w tradycji

ss. 25–39; F. Jourdan: Manger Dionysos: l’interpretation du mythe du démemberment par Plutarque a-t-elle été lue par les néo-Platoniciens? „Pallas” 67 (2005), ss. 153–174; M. Herrero: Dionysos mit-cui: l’étymologie de Mésatis et le festin inachevé des Titans. „Revue de l’histoire des religions” 223 (2006), ss. 389–416; O. Levaniouk: The Toys of Dionysos. „Harvard Studies in Classical Philology” 103 (2007), ss. 165–202; A. Bernabé: El mito orfico de Dioniso y los Titanes. W: Orfeo y la tradiciόn όrfica. Un reencuentro. Eds. A. Bernabé, F. Casadesús. Vol. I. Madrid 2008, ss. 591–608; A. Henrichs: Dionysos Dismembered and Restored to Life. The Earliest Evidence (OF 59 I–II). W: Tracing Orpheus: Studies of Orphic Fragments in Honour of Alberto Bernabé. Eds. M. Herrero, A.I. Jiménez, M.A. Santa-maría. Berlin 2011, ss. 61–68.

33 Harpocrationis: Lexicon in decem oratores Atticos, s.v. ἀπομάττων. Ed. W. Dindorf. Vol. I. Gronin-gen 1969.

34 Eur.: Cret. 472.

35 G. Zuntz: Die Goldlamelle von Hipponion…, ss. 387–388.

36 G. Giangrande: La lamina orfica di Hipponion…, s. 238.

37 G. Zuntz: Die Goldlamelle von Hipponion…, ss. 370–376; R. Merkelbach: Die Goldenen Totenpässe: Ägyptisch, Orphisch, Bakchisch. „Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik” 128 (1999), ss. 1–13.

56 Mariola Sobolewska

wschodniej (z Mezopotamii i Ugarit przejęli ten motyw Hezjod i Homer), w której wydają się one stanowić pierwotną moc życia i płodności³⁸. W jednej ze swoich prac Bruce Lincoln opisuje indoeuropejską tradycję mówiącą o drzewie życia, które jest połączone z życio-dajną wodą. Drzewo świata Yggdrasiil w tradycji nordyckiej rośnie nad wodami źródła Mimir. Mimir jest boskim podmiotem związanym z mądrością i pamięcią, a jego nazwa może być nawet etymologicznie związana z Mnemosyne, której wody, według tabliczki orfickiej, zmarły pragnie się napić. Źródło, z którego pije, znajduje się w pobliżu bram piekła, czyli nordyckiego podziemia, w miejscu, gdzie korzenie drzewa świata Yggdrasiil docierają do świata zmarłych³⁹. We wszystkich tych przypadkach drzewa, których para-lelę stanowi biały cyprys wymieniony przez tabliczki, symbolizują moce życia i światła, mądrości i orzeźwienia w krainie umarłych.

Niemniej jednak wszystkie te porównania lekceważą kluczowy element złotych tabli-czek orfickich. Zmarłemu bowiem jest wyraźnie polecone na tabliczkach z dłuższą wersją tekstu, aby unikał białego cyprysu, a nawet przeszedł obok niego. Na tabliczce z Petelii możemy przeczytać, aby zmarły nie zbliżał się do źródła, gdzie znajduje się biały cyprys.

Białe drzewo, które świeci w mroku podziemi, nie oznacza zatem światła życia i nadziei, ale raczej symbolizuje niebezpieczeństwo, którego należy unikać. Źródło, które płynie obok niego, rzeczywiście daje orzeźwiającą wodę spragnionym zmarłym, ale polecone jest duszy, że musi iść dalej wzdłuż ścieżki, aby znaleźć źródło Mnemosyne. Źródło oznaczone przez cyprys jest tym, z którego piją dusze nieświadomych, co raczej nie jest wskazane dla wtajemniczonych (według tabliczki orfickiej z Hipponion). Tę kwestię jeszcze bardziej komplikują różnice pomiędzy długimi wersjami tekstów znalezionymi w Wielkiej Grecji i Tesalii a krótszymi pochodzącymi głównie z Krety. W krótkiej wersji tekstu z Eleuther-ny na Krecie cyprys oznacza właściwe źródło. Nie jest on jednak opisaEleuther-ny jako jasEleuther-ny lub biały. Zdumiewające jest, że jasność i biel charakteryzuje tylko drzewo z dłuższych wersji tabliczek, które sugerują, że należy tej rośliny unikać. Sytuację jeszcze bardziej komplikuje fakt, że różne tabliczki umieszczają cyprys po przeciwnych stronach źródła. Choć

W dokumencie Szkice o Antyku 4 : Lingua coloris (Stron 51-65)