ścisłyzwiązekmających.
§ 39.
Dzieła znakomitych pisarzy o hierarchii kościoła. Święty Piotr, ustanowiony przez Chrystusa kamieniem wę gielnym kościoła, poniósł męczeństwo w Rzymie pod cesarzem Neronem. Protestanci, chcąc w samej zasadzie, osłabić najwyż szą władzę stolicy Apostolskiej, obrócili głównie swoje pociski na ten punkt i poczęli zaprzeczać bytności w Rzymie tego apostoła. Pisarze katoliccy, jako to: Bellarmin, cle summopontiflce; Cochlee, Mamachi, Aleksander Natalis primo saeculo, a nawet i z po między protestantów Cave, Pearson, Samuel Basnage, opiera jąc się na dowodach historycznych, wykazali jasno tak bytność, jako i męczeństwo świętego Piotra w Rzymie.
Co się dotytcze żywotów papieży, znakomitsze są nastę pujące:
Vitae pontificum, Anastazego bibliotekarza ’). Vitae ponti- ficum, które z polecenia Sykstusa IV, wydał Bartłomiej Sacchi,
LXXXI
zwykle zwany Piat ina J). De vitis pontiflcum et cardinalium, pisał Ciaconius dominikan 2); praca ta doprowadzona potem zo stała do Klemensa XII to jest do r. 1751.
Gęsta summorum pontificum romanorum, a sancto Petro adlnnocentium XI, wydał Jan Palacyusz z portretami.
Wydali jeszcze w nowszych czasach żywoty papieży: Mul ler 3)Henrion, Beaufort, Novaes i Artaud- Margotti napisał ośm lat panowania Piusa IX, a Wieseman wy dał po angielsku żywoty czterech ostatnich papieży. Dzieło bar dzo ważne, jak wszystkie inne pisma, wychodzące z pod pió ra tego uczonego kardynała.
Mamachi i Bianchi czynili ważne badania histo ryczne o biskupach w pierwszych wiekach chrześcijaństwa.
Sławny autor Symboliki, Mo e 11 er, w swem dziele nie- mieckiem, o jedności kościoła, wyprowadza wszelkie ustanowie nia kościelne, z jedności episcopatu.
P e t e a u , napisał pięć ksiąg 4) de ecclesiastica hierar chia , przeciwko Blondelowi i innym purytanom. Sami nawet anglikanie, a pomiędzy nimi Dodwell, utrzymują, że episcopat pochodzi z ustanowienia boskiego. Z historyą papieży, wiąże się historya kardynałów. O początku tej instytucyi pisali pomiędzy wielu innymi: Piat i, de cardinalis dignitate et officio^). Mura- tori wydał rozprawę: de institutione cardinalium, w tomie pią tym antiąuitatum ilalicarum. Nakoniec po francuzku napisał małe dziełko Wilhelm dn Peyrat, pod tytułem: Traite de
l'ori-') Najlepsze wydanie weneckie 1479. 2) Romae 1601.
3) Wiedeń r. 1855 tom. 17. 4) 5 vol. in fol. Venetiis 1687.
B) Najlepsze wydanie tego dzieła w Rzymie 1746 z notami.
ginę des cardineaux du saint Siege 1). Mamy jeszcze historyą konklawów, przez pisarza bezimiennego, począwszy od Kle mensa V 2).
§ 40.
Koncylia powszechne.
Po księgach świętych, koncylia są źrzódłami najautentycz- niejszemi i najprawdziwszemi do historyi kościelnej. W nich bo wiem znajdujemy nie tylko rozwiniętą naukę i prawodawstwo kościoła katolickiego, ale jeszcze obyczaje i zwyczaje ówczesne, czego w innych pismach trudno wyszukać.
Co się tycze zbioru koncyliów powszechnych, za najlepszy uważany jest ten, który zrobili Labbe i Cossart jezuici3) Dru gi zbiór koncyliów wydał Jan Harduin, jezuita w r. 1715 4), a inny jeszcze zbiór koncyliów mamy zrobiony przez Dominika Mansi arcybiskupa Luki 5).
Ryszard, dominikan, przysłużył się historyi kościelnej, rozbiorem koncyliów, tak powszechnych jako i szczegółowych.
Jakób L e n f a n t protestant wydał historyą koncylium konstancyeńskiego, pizańskiego, bazylejskiego; okazał wprawdzie w tej pracy erudycyą wielką, ale przy tern i stronność.
Najlep-*) In 12 Cologne 1670. 2) In 4 Paryż 1689.
3) Sacrosancta concilia ad regiam editionem edita studio Phil. Labbei et Gabr. Cossartii. Paryż 1672, 18 vol. in folio.
4) Conciliorum collectio regia maxima studio Joan. Harduini Parisiis 1715, 12 vol. in folio.
5) Joan. Dominici Mansi archiep. lucensis: Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio vol. 31 in fol. Florentiae et Venetiis 1759 - 1798, oraz tegoż Mansego: Sanctorum conciliorum et decretorum collectio nova, seu collectionis consiliorum a PP. Philippo Labbeo et Gabr: Cossartio pri- mum vulgatae, dein emendatioris et amplioris studio Nicolai Coleti sacerdo- tis, Yenetiis recusae, supplementum. Tomów 6 Luccae an, 1748—1752.
lxxxiii
sze dzieło o koncylium konstancyeńskiem wydał Scheelstrate pod tytułem: Tractatus de sensu et auctoritate decretorum con- cilii Constantiensis. Mamy jeszcze inną historyą tegoż koncy lium przez Bourgeois du Chatenet, odznaczającą się przywodze niem licznych oryginalnych dowodów.
Co się dotyczę historyi koncylium trydenckiego, tę napi sał naprzód: F r a-P a o 1 o S a r p i, serwita, ale w duchu an tykatolickim; przeciwko temu dziełu, wydał po włosku, historyą trydenckiego soboru Pallavicini, jezuita, potem kardynał, po prawiając błędy i prostując fałszywe uwagi Sarpiego. G i a- tini, także jezuita, tłomaczył historyą Pallaviciniego na język łaciński. Historyą tego soboru wydał także Prat je
zuita ’).
§ 41.
Dzieła o karności kościelnej.
Najznakomitsze dzieło o karności kościoła, wydał Tho mas s i n, pod tytułem: Discipline ecclesiastiąue sur les beneft- ces et les beneficiers 2).
Ksiądz D u g u e t, wydał: Les conferences ecclesiasliquesi w których znajduje się wiele rzeczy, odnoszących się do karno ści kościelnój 3) w trzech pierwszych wiekach.
W przedmiocie dotyczącym sekretu, u pierwszych chrze ścijan, najlepsze dzieła wydał Scheelstrate, pod tytułem: De disciplina arcani *).
Ksiądz M o i s s i, wydał: La methode dont les peres se
’) Brusselles an. 1854 toin. 3.
a) 3 tomy w Paryżu 1678 i 1725, autor sam przetłomaczył swe dzie ło na język łaciński dla papieża Innocentego XI, 3 vol. in fol. 1706 r.
’) 2 vol. in 4 Cologne 1742. *) Romae 1685.
sont serris, en traitant des mysteres *) jest to dzieło jedno z naj lepszych w tej materyi.
§ 42.
Dzieła o liturgijach, sakramentach, obrzędach, ceremonijach kościelnych.
Uczony ksiądz R e n a u d o t, zostawił zbiór starożytnych liturgij wschodnich, dołączywszy do nich swe badania i uwagi.
M u r a t o r i wydał: Liturgia romana rebus. Starożytna liturgija hiszpańska, znajduje się w mszale oraz brewijarzu mo- zarabskim 2).
Historyą liturgij, możemy znaleść w dziełach następujących: De reteribus ecclesiae ritibus, przez Gabryela d e l’A u b e s p i- n e, biskupa Orleanu; jest to praca uczona, której się inni ra
dzili w tej materyi piszący 3).
M a r t e n e, przewyższył swoich poprzedników erudycyą w tym przedmiocie 4).
G a v a n t znakomite miejsce zajmuje przez wydanie swe go. Thesaurus sacrorum rituum 5).
Józef Ludwik As s eman i, professor języka syryjskiego, w propagandzie w Rzymie, zmarły 1782, odznaczył się swemi badaniami o obrzędach świętych 6).
Kardynał Bona, pisał także: de rebus liturgicis. D u r a n t i t
’) W Paryżu 1683 in 4. 2) 2 rolum. in fol. Toleti. 3) W Paryżu roku 1622 in 4.
4) De antiąuis monachorum ritibus Lyon 1690—-1738 in fol. de an- tiquis ecclesiae ritibus 3 vol. in 4 Rouen 1700.
3) Najlepsze wydanie tego pięknego i użytecznego dzieła w Turynie 1736 r. z figurami.
°) Codex liturgicus ecclesiae 12 vol. in 4-to an. 1749, dissertatio de sacris ritibus.
de ritibus ecclesiae catholicae. W piśmie religijnem perjodycz- nem. pod tytułem: Przyjaciel chrześcijańskiej prawdy, przez księdza Korczyńskiego, znajduje się historya rozmaitych liturgij dobrze wyjaśniona,
Le Brun, oratoryanin, wydał: e.rplicalion litterale histo- rique et dogmatique des prieres et des ceremonies de la mes sę J). Z nowszych pisarzy mamy: Institutions liturgiques par Prosper Gueranger 2); tegoż samego, l'anne liturgique 3). £?- turgia sacra przez Józefa Marzohl i Józefa Schneller 4). Die hei- ligen Gebrauche der kathol Kirch przez Jana Kutscher 5). Li turgik przez Jana Bapt. Liift G) i inne.
O ceremonijach chrztu, o poście, o spowiedzi, w różnych epokach, nader interusujące dzieło wydał Józef Vicomt e (Vi- cecomes). Pisarz ten bardzo obeznany z nauką ojców świętych, rozbiera rozmaite zwyczaje kościelne, jako to: o chrzcie, o po ście i t. d. Dzieło przypisane kardynałowi Maffei Barberini 7).
De Vataz wydał książkę o processyach i o ich staro żytności 8).
§. 43.
Dzieła o obyczajach pierwszych chrześcijan.
K1 e m e n s Aleksandryjski, w swoich stromatach, a na- dewszystko w pedagogu; Orygenes w swoich homilijach, Tertu- lijan we wszystkich swoich dziełach moralnych, przedstawili nam dokładnie obyczaje pierwszych chrześcijan.
Z nowszych pisarzy, nikt się tyle nie odznaczył w tej
ma-*) 4 vol. in 8 Paryż 1741. Jest i nowsze wydanie.
2) Paris 1851. 3) Paris 1847. 4) Lucern: 1843. s) Wien 1843. c) Mainz 1844.
’) Wydane w Medyolanie r. 1618. 8) W Paryżu 1705 In 12.
Ł JULA VI
teryi, jak Mamaclii, w pierwszej i trzeciej księdze swych ori- gines.
F1 e u r y, pięknym stylem napisał: Moeurs des chretiens- znajdujemy tam obraz prawdziwie wzruszający i tkliwy obycza jów w pierwiastkowym kościele, lubo te rysy są wzięte z różnych epok i od różnych kościołów. Tu jeszcze policzyć należy dzieła wydane w tej mierze, przez Pellicia, Selvaggio i Binterim.
§ 44.
Dzieła o prześladowaniach i męczennikach.
Wieki prześladowania, były czasami bohaterskiemi kościo ła: pomniki jednak oryginalne z owej epoki są bardzo rzadkie; były one zebrane dopiero w wiekach późniejszych. Pisarze, któ rzy swoją krytyką mogą upewnić historyą w tym przedmiocie, znakomitsi są:
M a m a c h i, który obszernie rozbiera rzecz o prześlado waniach. Kiedy Dodwel anglikanin professor w Oksfordzie,'rzu cił paradoks i dowodził, że w pierwszych wiekach nie było tak wielkiej liczby męczenników; poczęli go zbijać gruntownemi do wodami Paggi, le Nourry i Muratori. Ruinart wydał przeciwko niemu: acta sincera martyrum 1).
Szczepan Ewodyusz Assemani, prefekt biblioteki watykańskiej, wzbogacił historyą kościelną, wydawszy akta mę czenników wschodnich i zachodnich 2) wydobyte z rękopisów chaldejskich biblioteki watykańskiej, tłomaczone na język łaciń ski. Jest to nowe zbicie twierdzenia professora oksfordskiego Dodwela.
Gallonijusza, de cruciatibus martyrum, dzieło bardzo ważne
') Oprócz pierwszego wydania tego wyborowego dzieła w Paryżu 1689; były jeszcze inne wydania w Amszterdamie 1715 i Weronie 1731.
a rzadkie z rycinami. Historyą prześladowań kościoła, zwłaszcza ostatnich czasów, wydał doktór B e 11 u i n o, w kilku tomach.
§ 45.
Dzieła o sektach i schizmach.
W pismach ojców kościoła, znajdujemy szczegóły history czne i dogmatyczne, różnych sekt owych czasów; Epifanijusz i Jan Damasceński podali historyą nawet o tych sektach, które ich wiek poprzedziły. Z nowszych czasów mamy tego rodzaju zna czną liczbę historyj, tak ogółówych jak i szczegółowych. Z po między wielu innych przytoczymy tu: Memoires pour sercir a rhistoire des egarements de 1'esprit humain, par rapport a la religion chretienne, ou dictionaire des heresies, przez księdza Pluąuet. Nic lepszego nie wyszło dotąd w tym przedmiocie. Nowe wydanie pomnożone przez 1’abbe Mignę.
Mamy jeszcze historyą herezyj pod tytułem: Publication d'un ancien manuscrit, contenant un precis curieux des here sies y qui ont les plus alarme 1’eglise.*) Pierwsza część tego dzie ła, zawiera historyą błędów porządkiem alfabetycznym, druga przedstawia wyjątki z ojców, z koncyliów i bul papiezkich też błędy potępiających. Jest to dzieło pełne ciekawości i nader in teresujące. W tejże materyi, Jan Sianda wydał Le.jcicon polemi- cum. Ważne takie dzieło napisał Gregoire.
Oprócz ogólnych historyj o sektach, mamy i szczegółowe; albowiem ojcowie święci pierwszych trzech wieków, a mianowi cie Klemens Aleksandryjski i Epifanijusz, którzy ciągle walczyć musieli z gnostycyzmem, zostawili nam wiele szczegółów o sek tach gnostyków. Dzieło dokładne do poznania sekty gnostyków, wydał Matter protestant, pod tytułem: historya krytyczna
stycyzmu *), które jest owocem wielu poszukiwań i głębokiej nauki. Kiedy w trzecim wieku, manicheizm pochłonął w sobie wszelkie sekty gnostyków, ojcowie święci, a mianowicie święty Augustyn, zbijać znowu musieli błędy manichejczyków. W wie ku dziewiątym Piotr z Sycylii napisał po grecku historyą mani cheizmu, która później na język łaciński przełożoną została przez ojca Radere.
*) 2 vol. in 8.
2) 2 vol. in 4, a 3 vol. in 12 Paryż 1682.
3) Origenes defensus in fol. Leodii (Liege) 1648 przypisane Inno centemu X.
4) Paryż 1700 in 12. 5) In 4 Paryż 1698.
Przeciwko sekcie aryańskiej, w czwartym wieku walczyli: święty Atanazy i święty Hilary i wykazali jej błędy. Z pomiędzy nowych pisarzy, podali liczne wiadomości o aryanizmie: Schu bert, dissertatio de rera origine arianismi, oraz Maimbourg, który napisał historyą aryanizmu 2).
Rozprawy krytyczne i historyczne o papieżu Liberyuszu i o synodzie w Rimini, wydał Piotr Corgne, kanonik w Soissons.
Co się dotyczę sporów orygenistowskich, ojciec Halloix, jezuita, wziął na siebie obronę sławnego filozofa aleksandryjskie
go, nie broniąc jednak błędów, jakie jego uczniowie rozsze rzali 3).
Inny jezuita, ojciec Doucin, wydał historyą o ruchu w kościele, z powodu Orygenesa i jego nauki 4).
Akta koncylium efezkiego, oraz ojcowie spółcześni, a mia nowicie Cyryl Aleksandryjski, dostatecznie nam objaśniają błędy Nestoryusza. Z nowszych pisarzy; ojciec Doucin wydał dokła dną historyą nestoryanizmu 5). Jabłoński, polak protestant, wy dał dzieło w obronie Nestoryusza i jego nauki; ale zaraz wielu pisarzy przeciwko niemu powstało. O stanie obecnym nestorya-
nizmu w Syryi i Armenii, mamy dzieło pod tytułem: Correspon- dance, ou memoires d'un royageur en orient przez Eugenijusza Borę J). Znajdujemy w niem dokładny opis stanu tak moralne go , jako i religijnego mieszkańców tych okolic. W drugim to mie znajdują, się wiadomości dotyczące stanu dzisiejszych ne- storyanów.
Historya sekty Eutychesa, ściśle się wiąże z sektą nesto- ryańską, której była jakby reakcyą. Szczegółowe rozprawy o eutychijanach znajdujemy w Aleksandrze Natalisie, Henryku Walezym i kardynale Noris, którzy głównie zajmowali się Pio trem Fulonem.
W bibliotece wschodniój, przez Assemaniego, znajduje się rozprawa o monofizytach Syryjczykach; a w pamiętnikach Euge nijusza Borę, są szczegółowe wiadomości o różnych gałęziach, sekty eutychijańskiej na wschodzie.
Sekta monotelitów, jest odrostkiem eutychijanizmu. O mo- notelizmie wydał rozprawę Corgne pod tytułem: dissertation sur le Monothelisme et le sixieme concile oecumeniąw 2).
O sektach pelagijanów i semi-pelagijanów pisali: Peteau, de pelagianorum et semipelagianorum dogmatum historia, li- ber unus. Jest także: Historia pelagiana , przez kardynała No ris 3). Patouillet, opisał życie Pelagijusza i historyą pelagijani- zrnu 4); jest to bardzo dokładne dzieło o tej sekcie. Z pomiędzy protestantów: Jan Vossius napisał: Historiae de controversiis, quas Pelagius ejusque reliquiaę moeerunt 5).
O Predestynacyanizmie, wydali dzieła dwaj uczeni jezuici:
’) 2 vol. in 8 Paris 1840. 2) In 12 Paris 1741. 3) W Louvain 1702. *) 2 vol. in 12 1767.
5) Libri septem in 4 Lugduni Batavorum (Lejda) 1618.
Sirmond i Duchesne. Pierwszy wydał: Historia praedestinatia na !), drugi książkę pod tytułem: Predestinatianisme 2).
Za najlepszą historyą o Waldensach, uważane jest dzieło pod tytułem: Recherches historiąues sur la reritable origine des Vaudozs, et sur caractere de leurs doctrines primitwes 3). (j0 do Albigensów: la grandę histoire de Languedoc, wydana przez
benedyktynów. 1 z
O Wiklefie i Husie, mamy: Histoire du Viclefiamsme ou de la doctnne de Viclef, Jean Hus et Jeróme de Prague 4). Histo ryą Hussytów najlepszą wydał Cochlee 5).
Fabry cy u s z (Jan Albert) w swem dziele: Centifolium lu \ theranum, dał nam katalog wszystkich pism Marcina Lutra Kasper Ulembergius, wydał: Historia de wita moribus etc Mar tiniLutheri^. Oprócz życia Lutra, są tam i życia innych no watorów spółczesnych. Maimbourg zostawił: Histoire du luthera- j msme 7). Są także: Les memoires de Luther przez Micheleta 8) Hzstoire de rarialions przez sławnego Bossueta. Audin wydał najnowsze opisy Lutra, Kalwina i Henryka VIII.
'u0 do kalwinizmu oprócz listów samego Kalwina, wktó-l rych daje poznać ducha swej reformy, Maimbourg napisał histo ryą reformy kalwińskiej 9).
Szczegółową historyą schizmy anglikańskiego kościoła,
’) in 8 Paris 1648. 2) in 4 Paris 1724.
3) in 8 Paris 1836, Charvas eveque de Pignerolles 4) Lyon 1696.
s) in fol. Mayence 1549.
°) in 12 Coloniae Agrippin 1622.
) 2 vol. in 12, a 1 vol. in 4, to dzieło objęte indeksem. 8) 2 vol. in 8 Paryż 1835.
mamy wydaną przez Saudera professora w Louvain zmarłego w Irlandyi 1583 r. *).
Mało dzieł katolickich mamy o Socynijanizmie. O. Anasta zy, ze zgromadzenia picpus, napisał historyą sekty socynijań-
skiej 2).
Maimbourg, zostawił historyą Ikonoklastów, czyli Obra- zoburzców, oraz zdobycia cesarstwa wschodniego przez Francu zów 3). Jest i w tłomaczeniu polskiem 4).
Schizmy. Schizma jest to oddzielenie się od kościoła, przez powstanie przeciwko prawej duchownej władzy. Święty Augustyn, najwięcej dostarczył dowodów do objaśnienia schizmy Donatystów, bo on sam w kilku traktatach zbijał ich błędy. Ta historya skrócona znajduje się w przedmowie do 9 tomu dzieł świętego Augustyna, wydanych przez Benedyktynów.
Schizma grecka. Focyusz grał główną rolę w tym smutnym rozdziale kościoła greckiego, który się ciągnął przez kilka wie ków, i którego opłakane skutki, dotąd widzimy.
Faucher, wydał historyą Focyusza, patryarchy konstan tynopolitańskiego, stylem pięknym i w duchu katolickim 5).
Maimbourg, napisał historyą schizmy greckiej; tłoma- czona na język polski, wyszła w Krakowie in fol.
Ricaut, anglik, napisał historyą stanu obecnego kościo
ła greckiego i ormjańskiego: dzieło to tłomaczone na język fran-
cuzki, ale objęte indeksem. Jager, napisał życie Focyusza i hi storyą kościoła wschodniego. Co do historyi kościoła grecko-ka- tolickiego, czyli unickiego, znakomitsi pisarze są: Ignacy
Stebel-’) Ma tytuł: De scłusmate anglicano in 8 Coloniae 1628. I 2) Paryż 1723 in 4.
’) Paryż 1683. *) Kraków roku 1717. s) Paryż 1772 r.
xcn
ski, bazylijan, który w opisie żywotów świętej Eufrozyny i Parasce- wii ’), wydał wiele pomników, dotyczących kościoła unickiego.
Cichowski Mikołaj, jezuita, wydał dzieło pod tytułem: Chorągiew zgody i pokoju; oraz: Trybunał ojców wschodnich i zachodnich.
Kulczyński Ignacy, bazylijan, wydał książkę pod tytu łem: Specimen ecclesiae ruthenicae an: 1733, którą Klemensowi XII papieżowi przypisał. Nowe wydanie wyszło w Paryżu r. 1859.
Kwiat kiewicz Jan, jezuita, pisał także o greckiem od- szczepieństwie.
Kulesza, wydał książkę pod tytułem: Wiara Prawo sławna 2).
Wszystkich pisarzy dawniejszych w tej materyi piszących, wylicza Stebelsld w dziele powyżej wymienionem.
Z nowszych dzieł, przytoczyć możemy w tej materyi: Zgo dność i różność pomiędzy wschodnim i zachodnim kościołem; tudzież, historyą kościoła ruskiego napisaną przez Gusty, wydaną w Krakowie; oraz: Vicissitudes de 1'glise catholiąue des deux rites en Pologne et en Russie. Paris 1843 tomów 2. Lćeglise schis- matiąue Russe, dłapres les relations recentes du pretendu saint synode par Theiner. Paris 1846.
Wiele pomników do pierwszego okresu historycznego o schizmie na Zachodzie, znajduje się w koncyliach pizańskiem i konstancyeńskiem. Maimburg zostawił także historyą tej wiel kiej schizmy zachodniej 3).
*) Dwa wielkie światła na horyzoncie połockim, z cieniów zakonnych powstające, czyli żywoty świętych panien i matek Eufrozyny i Parascewii, zakonnic i Hegumenij, pod ustawą ś. O. Bazylego W. w Monastyrze ś. Spasa za Połockiem żyjących, w Wilnie 1781 r. Drugą część tego dzieła stanowi chronologija, a trzecią genealogija książąt Ostrogskich.
a) Wilno roku 1704.
xcm
§
46.
Historye żywotów świętych pańskich.
Żywoty świętych, są prawdziwą historyą kościelną, z tą tylko różnicą, że w historyi czyny stanowią główną materyą, a osoby wchodzą na widownię dopiero za czynami; zaś w żywo tach świętych dzieje się przeciwnie, bo tu osoby główne miejsce zajmują, a za osobami idą dopiero czyny. Najpiękniejszą część żywotów świętych, stanowią akta męczenników, czyli martyro- logia. Usuard, benedyktyn, w dziewiątym wieku, wiele zasługi w tej pracy położył. Molanus professor w Louvain wydał mar tyrologium r. 1568. Martyrologium rzymskie wyszło w r. 1661. Po martyrologiach idą legendy, opowiadania szczegółowe, często bez krytyki, rzucone na dobrą wiarę czytelników. Sy- meon nazywany Metafrastes, żyjący w dziesiątym wieku, za panowania Leona Mądrego i Konstantyna Porfirogenity, wsławił się opisywaniem podobnych legend u Greków. Dzieło jego, cho ciaż bez żadnej krytyki i pełne bajek, miało pod owe czasy nie zmierną wziętość, tak na Wschodzie, jako i na Zachodzie,
Jakób znany pod nazwiskiem Voragine, dominikan, arcy biskup w Genui, żyjący w trzynastym wieku, wsławił się na za chodzie przez swą Legendę złotą, którą wydał pod tytułem: Hi storia lombardica sine legenda aurea de eitis sanctorum *).
Po tej legendzie złotej, przytoczyć możemy: Vitae sancto rum przez Lippomana biskupa Werony a), gdzie znajduje się część żywotów greckich, opisanych przez Metafrasta, przetłoma- czonych na język łaciński. Surius dodał nowe żywoty do dzieł Lippomana i styl jego poprawił 3). Aż do czasu Bollandystów,
') Wydana w Wenecyi r. 1478. a) 8 vol. in 4 Romae 1551.
’) Vitae sanctorum orientis et occidentis 6 vol. in fol. Coloniae 1569 najlepsze wydanie 1617 Coloniae.
ruch hagiograficzny, ograniczał się na kontynuatorach, lub ab- brewiatorach Suryusza.
Najsławniejszym zbiorem hagiograficznym, tak co do swo jej rozciągłości, jako i krytyki zdrowej i umiarkowanej są: Acta sanctorum przez Bollandystów. Rosweide, jezuita, belgijczyk, powziął zamiar zebrania w jednę całość żywotów świętych, tak tych, które były powszechnie znajome, jako i tych , których hi- storye wynaleźć się dadzą. Ale właściwie mówiąc, dopiero 0. Bollandus, urodzony 1596, zaczął wydawać to niezmierne dzie ło, które nosi jego nazwisko. Bollandus wydał tylko miesiące Styczeń i Luty, w pięciu voluminach in folio. Ojcowie Hesche- nius i Papebroch, których Bollandus przyjął za współ pracowników, prowadzili dalej to dzieło, z różnych powodów po litycznych nieraz przerywane. Bollandyści wydali 53 woluminów in folio, w których historya żywotów świętych dochodzi do mie siąca Października. Zbiór ten jest prawdziwym skarbem, napełnio nym nie tylko bogactwami starożytności kościelnych, ale również i bogactwami historyi świeckiej *). Żywoty świętych w skróceniu wydał także ksiądz Rohrbacher, pisarz historyi kościelnej w roku 1854 2).
Mamy także żywoty świętych, przez Massiniego po wło sku; oraz Butlera i Godeslarda. W języku polskim: Księdza Pio tra Skargi, Wielowiejskiego, Jarosiewicza i Kulczyckiego.
§ 47.
Dzieła historyczne tak ogólowe jako i szczegółowe o zakonach.
Najdawniejsze opisy, dotyczące życia zakonnego, są ży