W oparciu o literaturę dokonano analizy dotyczącej cieczy elektroizolacyjnych wykorzystywanych w urządzeniach elektroenergetycznych. Omówiono ich budowę oraz podstawowe właściwości z niej wynikające. Przedstawiono również obszar możliwego zastosowania cieczy wynikający z ich właściwości.
Przedstawiono informacje dotyczące pola temperaturowego w transformatorze. Wykazano, że determinuje ono cieplne warunki pracy wszystkich jego elementów. Dokonano analizy literaturowej dotyczącej negatywnego wpływu podwyższonej temperatury na pracę transformatora. Dowiedziono, że podwyższona temperatura prowadzi między innymi do przyspieszenia procesów starzeniowych układu izolacyjnego transformatora, składającego się z izolacji papierowej i cieczy elektroizolacyjnej, oraz pogorszenia jej właściwości dielektrycznych.
W oparciu o przegląd literatury przedstawiono straty mocy prowadzące do wzrostu temperatury w transformatorze. Dokonano podziału tych strat na straty jałowe i obciążeniowe.
Wskazano źródła tych strat oraz czynniki od których zależą. Wykazano, że straty te objawiają się głównie w postaci ciepła i są związane z pracą urządzenia. Dowiedziono, że największe źródła strat w transformatorze występują w jego uzwojeniach.
Na podstawie literatury dokonano analizy obiegu ciepła w transformatorze. Wykazano, że głównymi mechanizmami wymiany ciepła wewnątrz tego urządzenia są przewodnictwo oraz konwekcja. Dowiedziono, że ciecz elektroizolacyjna odgrywa istotną rolę w procesie transportu ciepła. Proces ten związany jest ze zjawiskiem przejmowania ciepła przez ciecz, które to z kolei zależy od właściwości cieplnych cieczy takich jak przewodność cieplna, lepkość kinematyczna, gęstość, ciepło właściwe i rozszerzalność cieplna.
W oparciu o literaturę zdefiniowano podstawowe właściwości cieplne cieczy elektroizolacyjnych, do których zaliczamy przewodność cieplną, lepkość kinematyczną, gęstość, ciepło właściwe oraz rozszerzalność cieplną. Właściwości te są istotne z punktu widzenia przejmowania ciepła przez ciecz i skutecznego odprowadzania go na zewnątrz urządzeń. Właściwości cieplne cieczy przedstawiono uwzględniając ich fizykę oraz mechanizm zachodzących zjawisk. Omówiono również czynniki mogące mieć wpływ na wymienione właściwości cieplne cieczy. Na podstawie przeprowadzonego przeglądu literaturowego sformułowano cel niniejszej rozprawy doktorskiej, którym była analiza wpływu wybranych czynników na właściwości cieplne cieczy elektroizolacyjnych.
Na podstawie analizy literaturowej przedstawiono metody wykorzystywane przy pomiarze właściwości cieplnych cieczy. Spośród przedstawionych metod wybrano odpowiednie metody, które następnie wykorzystane zostały w układach do pomiaru właściwości cieplnych cieczy elektroizolacyjnych. W ramach niniejszej rozprawy doktorskiej zaprojektowano, zbudowano i przetestowano układy do pomiaru przewodności cieplnej, lepkości kinematycznej, gęstości oraz rozszerzalności cieplnej cieczy. Przedstawiono zasadę działania układów pomiarowych. Szczegółowo omówiono kryteria doboru oraz procedurę doboru elementów wchodzących w ich skład. Wyniki testów układów pomiarowych, przeprowadzone na cieczach o znanych z literatury wartościach właściwości cieplnych, były pozytywne, co świadczyło o tym, że zostały one poprawnie zaprojektowane i zbudowane.
Na podstawie przedstawionych w podrozdziale 8.1 wyników pomiarów i obliczeń można stwierdzić, że największym współczynnikiem przejmowania ciepła α charakteryzował się olej mineralny. Współczynnik przejmowania ciepła pozostałych analizowanych w niniejszej rozprawie doktorskiej cieczy elektroizolacyjnych był mniejszy. W przypadku estru syntetycznego, w zależności od temperatury, współczynnik α był o kilkanaście procentów (10-16%) mniejszy od współczynnika α oleju mineralnego. Z kolei w przypadku estru naturalnego współczynnik α był o nieco ponad 10% mniejszy od współczynnika α oleju
mineralnego, niezależnie od temperatury. Tym samym potwierdzona została teza, zgodnie z którą rodzaj materiału wpływa na przejmowanie ciepła.
Stwierdzono, że współczynnik przejmowania ciepła estrów można zwiększyć poprzez zmianę wymiarów geometrycznych układu chłodzenia transformatora. W związku z tym, kolejne badania powinny zostać ukierunkowane na analizę obrazu pola temperaturowego w estrach przy różnych wariantach konstrukcji układu chłodzenia transformatora. W tym celu niezbędne są wyniki pomiarów zawarte w przedstawionej rozprawie doktorskiej.
Przedstawione w podrozdziale 8.2 wyniki pomiarów i obliczeń pozwalają stwierdzić, że zawilgocenie, w nieznacznym stopniu, powodował wzrost współczynnika przejmowania ciepła α analizowanych cieczy elektroizolacyjnych, wpływając tym samym na skuteczność chłodzenia. Współczynnik przejmowania ciepła zawilgoconego oleju mineralnego oraz zawilgoconego estru syntetycznego, w zależności od temperatury, wzrósł o około 1-2% w stosunku do suchych cieczy. Natomiast współczynnik przejmowania ciepła estru naturalnego, w zależności od temperatury, wzrósł o niespełna jeden procent, w odniesieniu do suchego estru. Zatem potwierdzona została teza stanowiąca, że zawilgocenie wpływa na przejmowanie ciepła, choć w niewielkim stopniu.
Na podstawie informacji zawartych w podrozdziale 8.3 można stwierdzić, że zestarzenie w minimalny sposób wpływa na wartość współczynnika przejmowania ciepła α analizowanych cieczy elektroizolacyjnych. W zależności od temperatury współczynnik przejmowania ciepła zestarzonego oleju mineralnego zmniejszył się o około 1-2% w stosunku do nowego oleju. Z kolei współczynnik przejmowania ciepła zestarzonego estru syntetycznego wzrósł o około 2%
w odniesieniu do nowego estru, niezależnie od temperatury. Współczynnik przejmowania ciepła zestarzonego estru naturalnego zmniejszył się o nieco ponad jeden procent w stosunku do nowego estru. W związku z tym potwierdzona została teza, według której stopień zestarzenia, choć niejednoznacznie, wpływa na przejmowanie ciepła.
Podsumowując informacje zawarte w podrozdziałach 8.1-8.3 można stwierdzić, że temperatura silnie wpływa na wartość współczynnika przejmowania ciepła α wszystkich analizowanych cieczy elektroizolacyjnych. W przypadku oleju mineralnego i estru naturalnego wzrost temperatury od 25ºC do 80ºC spowodował wzrost współczynnika przejmowania ciepła o ponad połowę. Natomiast w przypadku estru syntetycznego wzrost temperatury spowodował wzrost współczynnika przejmowania ciepła znacznie o ponad połowę. Tym samym potwierdzona została teza stanowiąca, że temperatura wpływa na przejmowanie ciepła. W związku z tym, że wraz ze wzrostem obciążenia transformatora rośnie również jego temperatura wzrost współczynnika przejmowania ciepła cieczy elektroizolacyjnej jest korzystny z punktu widzenia chłodzenia urządzenia.
LITERATURA
[1] ASTM D 1903-96. Standard test method for coefficient of thermal expansion of electrical insulating liquids of petroleum origin, and askarels.
[2] Balcerowiak W., Różnicowa kalorymetria skaningowa: Materiały Konferencyjne
„Szkoła Analizy Termicznej”, Zakopane, s. 33, 2002.
[3] Bertrand Y., Lauzevis P., Low viscosity insulating liquid based on natural esters for distribution transformers, 22nd International Conference and Exhibition on Electricity Distribution (CIRED), Stockholm, p. 1-4, 2013.
[4] Biedrzycki J. (red.) i inni, Konstrukcja przyrządów i urządzeń precyzyjnych, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1996.
[5] Bieniasz B., Wymiana ciepła i masy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Wydanie II, Rzeszów, 2001.
[6] Błądek J., Ciuka M., Oznaczenie pochodnych furanu w olejach transformatorowych, Biuletyn Wojskowej Akademii Technicznej, nr 4, s. 35-43, 2005.
[7] Borsi H., Esterflussigkeit Midel 7131 als Ersatz fur Mineral-ol in Transformatoren, Elektrizitatswirtschaft Jg., vol. 24, p. 1523-1528, 1994.
[8] Borsi H, Gockenbach E, Wasserberg V, Werle P., New devices for a dry type transformer protection and monitoring system, 6th International Conference on the Properties and Applications of Dielectric Materials, Xi’an, p. 567-570, 2000.
[9] Borucki S., Boczar T., Cichon A., Investigation of the acoustic pressure distribution occurring around an aerial substation adjacent to apartment buildings, Archives of Acoustics, vol. 32, no. 4, p. 291-297, 2007.
[10] Bródka B., Mościcka-Grzesiak H., Budowa i struktura celulozy w aspekcie procesów degradacji izolacji papierowo-olejowej, Przegląd Elektrotechniczny, nr 1, s. 53-56, 2006.
[11] Buchacz T., Aktualne problemy dotyczące zagrożenia izolacji olejowo-papierowej transformatorów, Międzynarodowa Konferencja „Transformator”, Toruń, s. 133-141, 2009.
[12] Bugajny K., Kaźmierski M., Kersz I., Zaawansowane funkcje systemu monitoringu transformatorów w eksploatacji, Międzynarodowa Konferencja „Transformator”, Toruń, s. 55-66, 2009.
[13] Bursa S., Chemia fizyczna, Wydanie II poprawione, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1979.
[14] Celiński Z., Materiałoznawstwo elektrotechniczne, Wydanie III, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa, 1994.
[15] CIGRE Brochure 436, Experiences in service with new insulating liquids, 2010.
[16] Danek A., Chemia fizyczna, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1982.
[17] Domański R., Pomiar ciepła właściwego ciał stałych i zmian entalpii w czasie topnienia, Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej, Cieplne Maszyny Przepływowe z. 101, Łódź, s. 239, 1991.
[18] Dombek G., Testy układu do pomiaru przewodności cieplnej cieczy elektroizolacyjnych, Materiały konferencyjne – streszczenia, Konferencja Dokonania Naukowe Doktorantów – I Edycja, s. 79, Kraków, 2013.
[19] Dombek G., Właściwości cieplne estru naturalnego modyfikowanego nanocząstkami TiO2 i C60, Poznan University of Technology Academic Journals.
Electrical Engineering, no 82, s. 235-242, Poznań, 2015.
[20] Dombek G., Nadolny Z., Autorski układ do pomiaru przewodności cieplnej właściwej cieczy elektroizolacyjnych, Poznan University of Technology Academic Journals. Electrical Engineering, no 74, s. 159-166, Poznań, 2013.
[21] Dombek G., Nadolny Z., Badanie wybranych właściwości cieplnych estrów naturalnych wykorzystywanych jako izolacja w transformatorach, Materiały konferencyjne, Międzynarodowa konferencja transformatorowa „Transformator”, s. 20/1-20/12, Gdańsk, 2013.
[22] Dombek G., Nadolny Z., Measurments of the selected thermal properties of insulating liquids used in the high voltage power transformers, Computer Applications in Electrical Engineering, vol. 11, p. 189-198, Poznań, 2013.
[23] Dombek G., Nadolny Z., Measurment of thermal conductivity coefficient of insulating liquids using authoring measurement system, Informatyka Automatyka Pomiary w Gospodarce i Ochronie Środowiska, nr 1, p. 66-68, 2014.
[24] Dombek G., Nadolny Z., The study of the selected thermal properties of natural esters that are used as insulation in transformers, Materiały konferencyjne, Międzynarodowa konferencja transformatorowa „Transformator”, p. 20/13-20/22, Gdańsk, 2013.
[25] Dombek G., Nadolny Z., Przybyłek P., Badanie czynników wpływających na zdolność cieczy elektroizolacyjnych do transportu ciepła, Przegląd Elektrotechniczny, nr 10, s. 148-151, 2014.
[26] Dombek G., Nadolny Z., Przybyłek P., Porównanie estrów naturalnych i olejów mineralnych w aspekcie wykorzystania w transformatorach energetycznych wysokich napięć, Poznan University of Technology Academic Journal. Electrical Engineering, vol. 74, s. 151-158, Poznan, 2013.
[27] EN 60422, Mineral insulating oils in electrical equipment – Supervision and maintenance quidance, 2006.
[28] Feser K., Radakovic Z., A new method for the calculation of the hot-spot temperature in power transformers with ONAN cooling, IEEE Transaction on Power Delivery, vol. 18, no. 4, p. 1284-1292, 2003.
[29] Fleszyński J., Właściwości olejów roślinnych w aspekcie zastosowania w transformatorach energetycznych, Międzynarodowa Konferencja Transformatorowa
„Transformator”, Toruń, s. 1-9, 2011.
[30] Flisowski Z., Technika wysokich napięć, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1988.
[31] Florkowska B., Furgał J., Szczerbiński M., Włodek R., Zydroń P., Materiały elektrotechniczne. Podstawy teoretyczne i zastosowania, Wydawnictwo Akademii Górniczo-Hutniczej, Kraków, 2010.
[32] Fodemski T. R., Bratek T., Kulesza J., Deka A., Długoszewski B., Pomiary cieplne.
Część I. Podstawowe pomiary cieplne, Wydanie III, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2001.
[33] Fonfana I., Wasserberg V., Borsi H., Gockenbach E., Challenge of mixed insulating liquids for use in high-voltage transformers, Part 1: Investigation of Mixed Liquids, IEEE Electrical Insulation Magazine, vol. 18, no. 3, p. 18-31, 2002.
[34] Fonfana I., Wasserberg V., Borsi H., Gockenbach E., Retrofilling conditions of high-voltage transformers, IEEE Electrical Insulation Magazine, vol. 17, no. 2, p. 17-30, 2001.
[35] Fundaments of the volumetric Karl Fischer titration with 10 selected applications, Mettler Toledo DL31/Dl38 Titrators, Application broschure 26.
[36] Gacek Z., Wysokonapięciowa technika izolacyjna, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice, 1996.
[37] Gacek Z., Sosiński R., Konstrukcja i technologia wytwarzania transformatorów z rdzeniem zwijanym z taśmy amorficznej, Konferencja Naukowo-Techniczna
„Transformatory w Eksploatacji”, Kołobrzeg, 2005, s. 134-139.
[38] Garbalińska H., Bochenek M., Izolacyjność termiczna a akumulacyjność cieplna wybranych materiałów ściennych, Czasopismo techniczne. Architektura, vol. 108, s. 89-96, 2011.
[39] Gielniak J, Graczkowski A, Morańda H, Przybyłek P, Walczak K, Nadolny Z, Mościcka-Grzesiak H, Feser K, Gubański S M. Moisture in cellulose insulation of power transformers – statistics, IEEE Transactions on Dielectrics and Electrical Insulation, vol. 20, p. 982-987, 2013.
[40] Giese K., The effects of cellulose insulation quality on electrical intrinsic strength, IEEE Electrical Insulation Magazine, vol. 10, no. 5, p. 38-42, 1994.
[41] Gockenbach E., Borsi H., Performance and new application of ester liquids, IEEE 14th International Conference on Dielectric Liquids, Graz, p. 203-206, 2002.
[42] Halliday D., Resnick R., Walker J., Podstawy fizyki 1, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 2007.
[43] Hauser J., Elektrotechnika. Podstawy elektrotermii i techniki świetlnej, Wydanie I, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań, 2006.
[44] Hering M., Termokinetyka dla elektryków, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1980.
[45] Herman M. A., Kalestyński A., Widomski L., Podstawy fizyki dla kandydatów na wyższe uczelnie i studentów, Wydanie VI, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1995.
[51] Hycnar J., Oleje izolacyjne w eksploatacji, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1969.
[52] Hydranal®-Manual Eugen Scholz Reagents for karl Fischer Titration, 2001 Edition.
[53] Ickiewicz I., Sarosiek W., Ickiewicz J., Fizyka Budowli. Wybrane zagadnienia, Wydanie II, Białystok, 2000.
[54] Imhof A., Materiały elektroizolacyjne w technice wysokich napięć, Wydanie I, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1963.
[55] ISO 649-1. Laboratory glassware – Density hydrometers for general purposes – Part 1: Specification.
[56] Jeffries R., The sorption of water by cellulose and eight other textile polymers.
Jourlan of the Textile Institute Transactions, vol. 51, no. 9, p. 339-374, 1960.
[57] Jezierski E., Budowa i obliczanie rdzeni transformatorów energetycznych, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1979.
[58] Jezierski E., Transformatory, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1975.
[59] Jezierski E., Transformatory. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1965.
[60] Jezierski E., Uzwojenia transformatorów energetycznych. Budowa i obliczanie, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1982.
[61] Jezierski E., Gogolewski Z., Kopczyński Z., Szmit J., Transformatory. Budowa i projektowanie, Wydanie II, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1963.
[62] Jeżowiecka-Kabsch K., Szewczyk H., Mechanika płynów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 2001.
[63] Kamińska M., Termodynamika dla stadium podyplomowego fizyki z astronomią, http://bobo.fuw.edu.pl/~rjb/Termodynamika/Termometr.rjb.html,
(wrzesień 2015).
[64] Kalinowski E., Przekazywanie ciepła i wymienniki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 1995.
[65] Karniewicz J., Sokołowski T, Podstawy z fizyki laboratoryjnej, Politechnika Łódzka, Łódź, 1996.
[66] Kaźmierski M., Szymański Z., Przyczynek do diagnostyki stanu technicznego izolatorów przepustowych transformatorów, Międzynarodowa Konferencja
„Transformator”, Toruń, s. 99-111, 2009.
[67] Kędzia J., Zagrożenia izolacji transformatorów energetycznych wywołane elektryzacją statyczną, Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej, Opole, 1999.
[68] Klistala T., Przegląd metod diagnostycznych układów izolacyjnych transformatorów dużej mocy w eksploatacji, Pomiary Automatyka Kontrola, nr 11, s. 754-759, 2008.
[69] Kmieć A., Procesy cieplne i aparaty, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 2005.
[70] Kolbiński K., Słowikowski J., Materiałoznawstwo elektrotechniczne, Wydanie II, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1978.
[71] Kupryszewski G., Wstęp do chemii organicznej, Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk, 1994.
[72] Lawrowski Z., Tribologia. Tarcie, zużywanie i smarowanie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1993.
[73] Ludwikowski K., Siodła K., Badanie odpowiedzi częstotliwościowej na modelu transformatora, Międzynarodowa Konferencja „Transformator”, Toruń, s. 7.1/1-7.1/8, 2011.
[74] Łopatkiewicz R., Nadolny Z., Temperature field on high voltage power transformer.
Przegląd Elektrotechniczny, vol 84, no. 10, p. 50-52, 2008.
[75] Łopatkiewicz R, Nadolny Z, Przybyłek P, Sikorski W., The influence of chosen parameters on thermal conductivity of windings insulation describing temperature in transformer, Przegląd Elektrotechniczny, vol. 88, p. 126-129, 2012.
[76] Makowska M. (red.), Molenda J. (red.), Oleje transformatorowe. Eksploatacja, diagnostyka, regeneracja, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji – Państwowego Instytutu Badawczego, Radom, 2010.
[77] Malewski R. (red.), Transformatory w eksploatacji, Wydawnictwo Energo-Complex, Chorzów, 2005.
[78] Martin D., Kahn I., Dai J., Wang Z. D., An overview of the suitability of vegetable oils dielectric for use in large power transformers, Proceedings of Eurotechcon, p. 4-23, 2006.
[79] McShane C. P., Luksich J., Rapp K. J., Retrofilling aging transformers with natural ester based dielectric coolant for safety and life extension, IEEE-IAS/PCA Cement Industry Technical Conference, Dallas, p. 141-147, 2003.
[80] Miedziński E., Straty energii w urządzeniach elektrycznych, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1965.
[81] Moser H. P., Transformerboard II, EHV Weidmann Lim., St. Johnsbury, Vermont, USA, 1979.
[82] Mosiński F., Wpływ wody i tlenu na obciążalność i czas życia transformatorów energetycznych, Materiały konferencyjne “Transformatory w Eksploatacji”, Kołobrzeg, s. 117-119, 2005.
[83] Mosiński F., Piotrowski T., Bocheński B., Programy wspomagające ciągłe śledzenie stanu transformatorów energetycznych, Wiadomości Elektrotechniczne, nr 9, s. 18-21, 2005.
[84] Murphy J. R., Graham J., Distribution experience with natural ester dielectric coolants, IEEE Power & Energy Society General Meeting (PES), p. 1-3, 2009.
[85] Nadolny Z., Analiza i modyfikacja rozkładu pola elektrycznego w wybranych wysokonapięciowych układach izolacyjnych, Monografia habilitacyjna, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań, 2007.
[86] Nadolny Z., Ocena efektu termicznego wywołanego wyładowaniami niezupełnymi na modelach wysokonapięciowych układów izolacyjnych przy użyciu kamery termowizyjnej, Przegląd Elektrotechniczny, nr 1, s. 174-177, 2006.
[87] Olech W., Olejniczak H., Buchacz T., Bednarska B., Oleje mineralne stosowane w transformers: mineral, ester, and silicone oils, IEEE Electrical Insulation Magazine, vol. 25, no. 6, p. 6-13, 2009.
[91] Perrier C., Beroual A., Bessede J-L., Experimental investigations on different insulating liquids and mixtures for power transformers, IEEE International Symposium on Electrical Insulation, Indianapolis, p. 237-240, 2004.
[92] Perrier C., Beroual A., Bessede J-L., Improvement of power transformers by using mixtures of mineral oil with synthetic esters, IEEE Transactions on Dielectrics and Electrical Insulation, vol. 13, no. 3, p. 556-564, 2006.
[93] Perrier C., Ryadi M., Bertrand Y., Tran Duy C., Comparison between mineral and ester oils, Cigre, D1 102, 2010.
[94] Petela R., Przepływ ciepła, Wydanie I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1983.
[95] PN-85/C-04066. Przetwory naftowe - Oznaczanie kwasowości i liczby kwasowej.
[96] PN-90/C-04809. Środki powierzchniowo czynne – Oznaczanie napięcia powierzchniowego (Vs) i napięcia międzyfazowego (Vi).
[97] PN-EN 3104:2004. Przetwory naftowe: Ciecze przezroczyste i nieprzezroczyste.
Oznaczanie lepkości kinematycznej i obliczanie lepkości dynamicznej.
[98] PN-EN 60076-1. Transformatory. Wymagania ogólne, 2001.
[99] PN-EN 60076-2. Transformatory – Część 2: Przyrosty temperatury dla transformatorów olejowych, 2011.
[100] PN-EN 60422:2006. Mineralne oleje izolacyjne w urządzeniach elektrycznych – Zalecenia dotyczące nadzoru i konserwacji.
[101] PN-EN 60814:2002. Ciecze izolacyjne – Papier i preszpan nasycone olejem – Oznaczenie wody za pomocą automatycznego miareczkowania kulometrycznego Karla Fischera.
[102] PN-EN 62021-2:2008. Ciecze elektroizolacyjne – Oznaczenie kwasowości – Część 2: Miareczkowanie kolorymetryczne.
[103] PN-EN ISO 12185:2002. Ropa naftowa i przetwory naftowe. Oznaczenie gęstości.
Metoda Oscylacyjna z U-rurką.
[104] PN-EN ISO 3675. Ropa naftowa i ciekłe przetwory naftowe. Laboratoryjne oznaczenie gęstości. Metoda z areometrem.
[105] PN-ISO 3105:2006. Lepkościomierze ze szklaną kapilarą do pomiaru lepkości kinematycznej - Wymagania i zasady stosowania.
[106] Pomiar przewodności cieplnej ciał stałych, materiały dydaktyczne, Laboratorium Metrologii, Katedra Pieców Przemysłowych i Ochrony Środowiska, Politechnika Częstochowska, Częstochowa.
[107] Przybyłek P., Badania temperatury inicjacji efektu bąbelkowania w izolacji papier-olej, Przegląd Elektrotechniczny, nr 11b, s. 166-169, 2010.
[108] Przybyłek P. Ocena stanu materiałów elektroizolacyjnych na podstawie badań ich fizycznych i chemicznych właściwości, materiały dydaktyczne, Zakład Wysokich Napięć i Materiałów Elektrotechnicznych, Politechnika Poznańska.
[109] Przybyłek P., Wiarygodność metod fizykochemicznych wyznaczania zawilgocenia izolacji papierowo-olejowej w aspekcie zagrożenia transformatora awarią natury termicznej, Praca doktorska, Politechnika Poznańska, Poznań, 2007.
[110] Przybyłek P., Wpływ stopnia zestarzenia papieru i oleju na wiarygodność oceny zawilgocenia izolacji celulozowej transformatora uzyskanej przy użyciu fizykochemicznych metod pośrednich, Przegląd Elektrotechniczny, nr 10, s. 188-191, 2008.
[111] Przybyłek P., Morańda H., Mościcka-Grzesiak H., Zjawisko bubble effect w izolacji papierowo-olejowej o różnym stopniu zawilgocenia i zestarzenia, Pomiary Automatyka Kontrola, nr 5, 319-321, 2009.
[112] Przybyłek P., Mościcka-Grzesiak H., Bubble Effect in Transformer Insulation Caused by Dielectric Losses, XV International Symposium on High Voltage Engineering, Ljubljana, Slovenia, p. 379, 2007.
[113] Przybyłek P., Mościcka-Grzesiak H., Porównawcza ocena zawartości wody w izolacji papierowej wybranych transformatorów wyznaczonej z wykorzystaniem metod fizykochemicznych i odpowiedzi dielektrycznej, Energetyka, nr 6, s. 52-55, 2005.
[114] Przybyłek P., Mościcka-Grzesiak H., The influence of water content and ageing degree of paper insulation on its mechanical strength, IEEE International Conference Solid Dielectrics, p. 1-3, 2010.
[115] Przybyłek P., Nadolny Z., Mościcka-Grzesiak H., Bubble effect as a consequence of dielectric losses in cellulose insulation, IEEE Dielectrics and electrical insulation, vol. 13, no. 3, p. 919-925, 2010.
[116] Respondowski R., Laboratorium z fizyki, Politechnika Śląska, Gliwice, 1994.
[117] Rózga P., Piotrowski T., Wybrane aspekty współpracy izolacji stałej z cieczami dielektrycznymi będącymi alternatywą dla oleju mineralnego, Międzynarodowa Konferencja „Transformator”, Gdańsk, s. 91-102, 2015.
[118] Siciński Z., Sulima T., Leśkow S., Fekecz J., Smyk W., Dryś. W, Jaskólska Z., Caban W., Rodziński W., Różecki S., Materiały elektroizolacyjne, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1965.
[119] Skubis J., Przegląd metod oceny wyładowań niezupełnych, Konferencja Naukowo-Techniczna „Transformatory w eksploatacji”, Kołobrzeg, s. 76-78, 2005.
[120] Słowikowska H., Wskaźniki diagnostyczne procesów cieplnych zachodzących w izolacji celulozowej transformatorów olejowych, VIII Konferencja Naukowo-Techniczna „Transformatory energetyczne i specjalne”, Kazimierz Dolny, s. 87-101, 2010.
[121] Słowikowska H., Wasiukowa J., Bezinwazyjne narzędzia diagnostyki zjawisk cieplnych zachodzących w celulozowej izolacji zwojowe, Energetyka, nr 6, s. 25-28, 2005.
[122] Słowikowski J., Zawilgocenie transformatora; przyczyny, skutki, współczesne kryteria oceny, International Conference of Power Transformer „Transformer”, Pieczyska, s. 96-105, 2003.
[123] Staniszewski B., Wymiana ciepła. Podstawy teoretyczne, Wydanie II, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1980.
[124] Strauch E., Metody i przyrządy pomiarowe w metrologii i hydrologii, Państwowe Wydawnictwo Techniczne, Warszawa, 1970.
[125] Stefanowski B., Jasiewicz J., Podstawy techniki cieplnej, Wydanie VII, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1977.
[126] Suwarno, Darma I.S., Dielectric properties of mixtures between mineral oil and natural ester, International Symposium on Electrical Insulating Materials (ISEIM), Yokkaichi, p. 514-517, 2008.
[127] Szydłowski H, Pracownia fizyczna, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1999.
[128] Szymańska M., Skowron A., Kozak K., Uszkodzenia transformatorów a diagnoza DGA w oparciu o rewizję wewnętrzną i inne metody diagnostyczne, Międzynarodowa Konferencja „Transformator”, Toruń, s. 77-87, 2009.
[129] Wiśniewski S., Termodynamika techniczna, wydanie V, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1999.
[130] Wiśniewski S., Wiśniewski T. S., Wymiana ciepła, Wydanie VI, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2009.
[131] Wyznaczanie współczynnika przewodności cieplnej materiałów izolacyjnych za pomocą rurowego aparatu Poensgena, materiały dydaktyczne, Laboratorium Cieplne, Zakład Maszyn i Urządzeń Przemysłu Chemicznego i Spożywczego, Politechnika Warszawska, Płock, 2004.
[132] Zając M., Wojtowicz M., Molenda J., Rogoś E., Wydłużenie cyklu życia olejów transformatorowych, Konferencja Naukowo-Techniczna „Transformatory w eksploatacji”, Sieniawa, s. 233-244, 2003.
[133] Zalewski R., Heywood R., Zarządzanie ryzykiem eksploatacji transformatorów, VII Konferencja Naukowo-Techniczna „Transformatory energetyczne i specjalne”, Kazimierz Dolny, s. 23-32, 2010.
[134] Zienkowicz J. (red.), Encyklopedia Techniki. Materiałoznawstwo, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1969.
[135] Zięba A., Pracownia fizyczna Wydziału Fizyki Techniki Jądrowej, Akademia Górniczo Hutnicza, Kraków, 2002.