o obieGu zamkniętym w polsce
1. wybór sektorów priorytetowych dla wdrożenia gospodarki o obiegu zamkniętym w polsce
Istnieje wiele czynników, które powinny być wzięte pod uwagę przy wyborze prio-rytetowych sektorów gospodarki dla wdrożenia GOZ. Jednak charakterystyka czę-ści z tych czynników nie pozwala na porównanie sektorów za pomocą mierzalnych wskaźników. Częściowo przekreśla to możliwość zastosowania danego kryterium. Ko-rzystano zatem z pięciu najbardziej obiektywnych kryteriów priorytetyzacji sektorów (rys. 1).
1.1. Zapotrzebowanie na surowce
Główny Urząd Statystyczny (GUS) oraz Eurostat nie publikują danych o wielkości zapotrzebowania na surowce w Polsce, to projekt Polityki Surowcowej Państwa (Mini-sterstwo Środowiska 2018) podaje wielkości ich zużycia (tab. 1).
Z zestawienia wyraźnie widać, że surowce używane w budownictwie (kruszywa, be-ton, wapienie przemysłowe) oraz surowce energetyczne (węgiel, ropa naftowa, gaz ziem-ny) charakteryzują się zdecydowanie najwyższym zużyciem.
Rys. 1. Kryteria priorytetyzacji sektorów pod kątem wdrożenia GOZ Źródło: opracowanie własne
Wybór sektora
Surowce
Odpady
Efekty
środowisko-we Wola
polityczna Wola
społeczna
Tabela 1. Zapotrzebowanie gospodarki krajowej na surowce mineralne w 2015 r.
(wybór surowców o zapotrzebowaniu większym niż milion Mg)
Surowiec Zużycie [tys. Mg] Podaż krajowa [%]
Asfalt syntetyczny 1 255,3 84,0
Azot (amoniak) 1 998,7 99,8
Beton 7 2661 99,8
Cement 15 812 95,3
Diatomit przemysłowy surowy 2 412 95,3
Fosforany wapnia 1 248,1 0
Gaz ziemny wysokometanowy 14 608 14,9
Gaz ziemny zaazotowany 3 828 100
Gips i anhydryt 3 763,5 100
Kamienie budowlane i drogowe 5 298 66,8
Klinkier cementowy 11 186 100
Koks 3 329 99,0
Kreda 1 016 82,4
Kruszywa mineralne łamane 62 457,7 95,9
Kruszywa mineralne żwirowo-piaskowe 81 766,4 99,9
Piaski do wyrobów wapienno-piaskowych
i betonów komórkowych 983 tys. m3 100
Piaski podsadzkowe 3 549 tys. m3 100
Piaski szklarskie 2 638 98,8
Ropa naftowa 26 109 3,4
Skalenie i surowce skaleniowe 1 000,7 67,2
Sól 3 483,4 88,3
Stal surowa 9 318 100
Surowce ceramiki budowlanej 1 667 tys. m3 0
Tlen 2 151,3 99,7
Torf 1 003,5 85,7
Wapienie przemysłowe 41 010,7 99,7
Węgiel brunatny 62 766 100
Węgiel kamienny 58 464 91,4
Węgiel kamienny koksowy 13 457 82,8
Żelazo surówka 5 000 95,3
Żelazo, rudy i koncentraty 7 142 0
Źródło: Ministerstwo Środowiska 2018.
1.2. Odpady
Zużycie surowców wiąże się zazwyczaj z ilością generowanych odpadów (rys. 2).
Podstawowymi źródłami odpadów w Polsce są przemysł wydobywczy, energetyka i bu-downictwo. Ważnym źródłem odpadów jest przemysł przetwórczy, jednak ze względu na wysokie zróżnicowanie działalności w ramach tego sektora przyporządkowanie od-powiednich modeli biznesowych GOZ jest znacznie bardziej skomplikowane i wykracza poza zakres niniejszej analizy.
1.3. Wpływ na środowisko
Identyfikacja sektorów priorytetowych wymaga wzięcia pod uwagę ich oddziaływania na środowisko, która poza zużyciem surowców i wytwarzaniem odpadów została ocenio-na ocenio-na podstawie śladu ekologicznego (Ewing i in. 2010). Dostępne wyliczenia wskaźnika dotyczą jednak określonego obszaru, a nie pojedynczych sektorów w nim funkcjonują-cych. Przybliżeniem wpływu na środowisko poszczególnych sektorów może być miernik emisji gazów cieplarnianych jako powszechnie używana miara zanieczyszczenia środo-wiska (rys. 3).
Podstawowym źródłem emisji gazów cieplarnianych jest spalanie paliw, a główną część w tej kategorii stanowi wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła. Należy zauwa-żyć, że nie dotyczy to jedynie przemysłu energetycznego, ale również budownictwa, które
0,3%
38,8%
16,5%
11,3%
10,4%
5,2%
17,5%
Rolnictwo, przemysł leśny i rybołówstwo
Górnictwo i wydobycie
Przemysł przetwórczy
Energetyka
Budownictwo
Gospodarstwa domowe
Pozostałe
Rys. 2. Źródła wytwarzania odpadów w Polsce w 2016 r.
Źródło: Eurostat; https://ec.europa.eu/eurostat/web/environment/waste/database
znajduje się niżej w łańcuchu dostaw. Dużym emitentem gazów cieplarnianych jest rów-nież sektor rolnictwa, jednak biorąc pod uwagę cały sektor biogospodarki, należy stwier-dzić, że branża przyczynia się do spadku ilości gazów cieplarnianych netto w gospodarce.
1.4. Wola polityczna
Niekwestionowanym kryterium doboru sektorów priorytetowych dla transformacji go-spodarki Polski w kierunku GOZ jest istniejąca wola polityczna. W niektórych przypad-kach jest ona wyrażona bezpośrednio w cyrkularnych mapach drogowych poszczególnych krajów, których opracowanie poprzedzone było identyfikacją priorytetowych sektorów (tab. 2). Mimo że w Polsce takie podejście nie było zastosowane, sektor biogospodarki znalazł się jako kluczowy w przyjętej przez Radę Ministrów mapie, co należy interpreto-wać jako wyraźną wolę zmian w tym obszarze wyrażoną przez władze publiczne (Rada Ministrów 2019).
1.5. Wola społeczna
Obecnie coraz więcej Polaków zauważa negatywne skutki niezrównoważonej produk-cji i konsumpproduk-cji, a więc konsekwenproduk-cji liniowego modelu gospodarczego. Daje to podsta-wy do konkretnych działań społecznych i konsumenckich. Podstawopodsta-wym negatywnym
41,1%
16,7%
15,4%
8,4%
2,5%
16,0%
Produkcja elektryczności i ciepła
Transport
Inne sektory spalające paliwa
Rolnictwo
Metalurgia
Inne sektory
Rys. 3. Emisja gazów cieplarnianych w ekwiwalencie cO2 w Polsce w 2017 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Eurostat; https://ec.europa.eu/eurostat/web/environment/air-emissions-inventories/database
Tabela 2. Filary transformacji w kierunku GOZ zawarte w cyrkularnych mapach drogowych wybranych krajów
Holandia Finlandia Słowenia Francja Polska
Biomasa i żywność żywność żywność produkcja zrównoważona
produkcja przemysłowa Tworzywa sztuczne przemysł leśny przemysł leśny konsumpcja zrównoważona
konsumpcja Przemysł wytwórczy obieg w procesach technologicznych przemysł wytwórczy gospodarowanie
odpadami biogospodarka Sektor budowlany transport i logistyka mobilność zaangażowanie
interesariuszy nowe modele biznesowe Dobra
konsumpcyjne
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: (Rada Ministrów Holandii 2016; Sitra 2016; Ministry of the Environment and Spatial Planning of the Republic of Slovenia 2018; Ministry for an Ecological and Solidary Transition, Ministry for the Economy and Finance 2018; Rada Ministrów 2019).
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%
Inne Żadne Brak odpowiedzi Zanieczyszczenie hałasem Zanieczyszczenie pochodzace z rolnictwa (pestycydy,
nawozy, itp.) i zanieczyszczenie gleby Zanieczyszczenie mórz
Niedobór wody pitnej Spadek lub wyginięcie gatunków i siedlisk oraz naturalnych ekosystemów (lasy, żyzne gleby)
Częste susze lub powodzie Zmiany klimatyczne Zanieczyszczenie rzek, jezior i wód podziemnych Wzrost ilości odpadów Zanieczyszczenie powietrza
Rys. 4. Najbardziej istotne zagrożenia ekologiczne (maksymalnie 4 odpowiedzi) Źródło: (Komisja Europejska 2017)
efektem obecnego modelu gospodarowania jest niekorzystny wpływ na jakość środowi-ska. Według najbardziej aktualnego badania ankietowego badającego obywateli Unii Eu-ropejskiej pod kątem postrzegania środowiska i opinii na temat najlepszych rozwiązań napotykanych w tym obszarze problemów (Komisja Europejska 2017) Polacy uważają, że największym z zagrożeń ekologicznych jest zanieczyszczenie powietrza, a także zmia-ny klimatyczne. Są to zatem przede wszystkim konsekwencje spalania paliw kopalzmia-nych, powiązane z sektorem energetycznym i pośrednio z budownictwem. Na drugiej pozycji znajduje się zagrożenie wynikające z rosnącej ilości odpadów (rys. 4), zwłaszcza z two-rzyw sztucznych, które stanowią najbardziej dostrzegalną i zagrażającą środowisku kate-gorię. Około 85% respondentów uznaje tę kwestie odpadów z tworzyw sztucznych jako martwiącą (rys. 5).