założenia do opracowania metodyki. wprowadzenie

1.1. Definicja GOZ

GOZ jest koncepcją, która nie została dotychczas jednoznacznie zdefiniowana w lite-raturze (Kirchherr 2017; Moraga 2019). Na podstawie przeglądu różnych prób jej inter-pretacji można jednak dokonać podziału na:

• definicję GOZ sensu stricto, która koncentruje się na surowcach i odpadach (tj.

maksymalizacji wartości dodanej surowców, wydajności gospodarowania nimi i utrzymywaniu ich jak najdłużej w obiegu, a także minimalizacji powstawania odpadów oraz odpowiednim ich zagospodarowaniu, jeśli już powstaną). Przykła-dem definicji sensu stricto jest definicja GOZ zamieszczona w Mapie drogowej transformacji w kierunku GOZ, tj. GOZ to model rozwoju gospodarczego, w któ-rym – przy zachowaniu warunku wydajności – spełnione są następujące podstawo-we założenia:

a) wartość dodana surowców/zasobów, materiałów i produktów jest maksymalizowana lub b) ilość wytwarzanych odpadów jest minimalizowana, a powstające odpady są zago-spodarowywane zgodnie z hierarchią sposobów postępowania z odpadami (zapo-bieganie powstawaniu odpadów, przygotowywanie do ponownego użycia, recy-kling, inne sposoby odzysku, unieszkodliwienie).

opracowanie metodyki wyboru i propozycJi wskaŹnikÓw oceny postępu transFormacJi w kierunku Gospodarki o obieGu zamkniętym oraz JeJ wpŁywu na rozwÓJ spoŁeczno-

-Gospodarczy na poziomie makro w polsce

• definicję GOZ sensu lato, która obejmuje cały ekosystem podmiotów (sektor publiczny i prywatny, instytucje naukowo-badawcze, społeczeństwo) oraz dzia-łań (regulacje, modele biznesowe, edukacja itp.), umożliwiających transformację w kierunku GOZ.

Punktem wyjścia do niniejszej analizy jest definicja sensu stricto (surowce i odpa-dy jako główny obszar zainteresowania), która została ujęta w kontekście teorii zmiany w celu usystematyzowania poszczególnych elementów ciągu przyczynowo-skutkowego transformacji w kierunku GOZ.

1.2. Teoria zmiany

Transformacja w kierunku GOZ jest procesem, którego powodzenie zależy od zaan-gażowania niemal wszystkich uczestników życia społeczno-gospodarczego, w tym produ-centów, konsumentów, sektora publicznego, instytucji naukowo-badawczych, organizacji pozarządowych itp. W związku z tym wyzwaniem jest skonstruowanie takiego modelu pomiaru postępu w transformacji w kierunku GOZ oraz jej wpływu na rozwój społecz-no-gospodarczy, który uwzględniałby ciąg przyczynowo-skutkowy zmiany zachowania (oraz jej dynamiki w czasie) wszystkich tych uczestników życia społeczno-gospodarcze-go. Przykładowo Holandia w swoich ramach monitorowania transformacji w kierunku GOZ uwzględniła trzy kategorie wskaźników (zdolność, pozwolenie i motywacja), które umożliwiają ukazanie procesu transformacji jako zależącego od cech i spektrum możliwo-ści działania interesariuszy. Jedną z coraz częmożliwo-ściej stosowanych na świecie metodyk, które służą m.in. do planowania kompleksowych polityk (np. rozwoju gospodarczego) i projek-tów oraz ewaluacji ich skutków, jest tzw. teoria zmiany (theory of change) (Mayne 2015;

Dhillon i Vaca 2018; Reeler i Blerk 2017). W procesie projektowania teorii zmiany po-czątkowo definiowane są długoterminowe cele (efekty), a następnie „wstecz” mapowane są warunki konieczne do ich osiągnięcia, w tym niezbędne działania, ich produkty, rezul-taty oraz wpływ (Brest 2010). Do poszczególnych elementów teorii zmiany (tj. produk-tów, rezultaproduk-tów, efektów i wpływu) mogą być również przypisane wskaźniki. Przy zało-żeniu, że (zgodnie z definicją GOZ sensu stricto) długoterminowym celem (efektem) jest maksymalizacja wartości dodanej surowców/zasobów oraz minimalizacja ilości odpadów i zagospodarowywanie powstających odpadów zgodnie z hierarchią sposobów gospoda-rowania odpadami, jako przykładowy¹ ciąg przyczynowo-skutkowy można przedstawić:

1. Działanie: opracowanie koncepcji mechanizmów dystrybucji oraz odpowiedniego postępowania z produktami o kończącej się dacie minimalnej trwałości.

1 Transformacja w kierunku GOZ wymaga całego spektrum różnych działań (które mogą się nawzajem wzmacniać lub uzupełniać), w wyniku których powstają różne produkty, prowadzące do określonych rezultatów i efektów.

2. Produkt: zmiany regulacyjne (przyjęta Ustawa o przeciwdziałaniu marnowaniu żywności).

3. Rezultat: ograniczenie marnotrawstwa żywności.

4. Efekt: minimalizacja powstawania odpadów.

Transformacja w kierunku GOZ jest również związana ze zmianami strukturalnymi w gospodarce i nowymi trendami ekonomicznymi dotyczącymi np. zatrudnienia, kie-runków i poziomu inwestycji, struktury wydatków społeczeństwa, struktury i kiekie-runków handlu. Trudno dokonać jednak bezpośredniego i jednokierunkowego powiązania przy-czynowo-skutkowego między ciągiem działanie–produkt–rezultat–efekt, a tymi zmianami i trendami. Można raczej postawić hipotezę, że wzajemnie one na siebie oddziałują, tzn.

ciąg działanie–produkt–rezultat może być wzmacniany przez zmiany strukturalne i tren-dy makroekonomiczne lub sam może wzmacniać te zmiany i trentren-dy. Przykładowo trend tworzenia zielonych miejsc pracy może wynikać z ciągu działanie–produkt–rezultat (np.

Działanie: stworzenie koncepcji utworzenia Punktu Kontaktowego CAD (Connected Au-tomated Driving) w zakresie automatyzacji → Produkt: otwarty Punkt Kontaktowy CAD

→ Rezultat: zwiększenie konkurencyjności krajowego rynku motoryzacyjnego → Wpływ:

nowe miejsca pracy w branży motoryzacyjnej specjalizującej się w automatyzacji). Od-wrotnie, pewne działania mogą być podejmowane w odpowiedzi na zauważalne trendy makroekonomiczne i zmiany strukturalne sprzyjające GOZ (np. Trend: zwiększone zain-teresowanie społeczeństwa współdzieleniem i współużytkowaniem nieruchomości i ru-chomości → Działanie: opracowanie propozycji prawnego uregulowania współdzielenia i współużytkowania → Produkt: zmiany legislacyjne → Rezultat: zwiększenie konkuren-cyjności przedsiębiorstw działających w oparciu o modele biznesowe GOZ i zwiększenie trwałości modeli biznesowych GOZ). Teorię zmiany dotyczącą transformacji w kierunku GOZ przedstawiono schematycznie w tabeli 1.

Zaletą zastosowania teorii zmiany do oceny transformacji w kierunku GOZ jest fakt, że umożliwia ona pokazanie pełnej ścieżki dojścia do GOZ poprzez odnotowanie jej po-szczególnych, czasem nawet bardzo subtelnych, etapów. Przykładowo, sam fakt podjęcia pewnych działań umożliwiających transformację w kierunku GOZ jest warty zauważenia, nawet gdy ostatecznie działania te okażą się nieskuteczne (tzn. nie doprowadzą do

dostar-Tabela 1. Teoria zmiany

działania







czenia oczekiwanych produktów). Podejście oparte na teorii zmiany umożliwia również identyfikację „wąskich gardeł”, tzn. sprecyzowanie, które elementy łańcucha przyczyno-wo-skutkowego (działanie–produkt–rezultat–efekt) nie funkcjonują w sposób efektywny i blokują transformację. Analiza bazuje na założeniu, że działania na poziomie makro mogą być podejmowane zasadniczo przez trzy grupy interesariuszy:

• sektor publiczny (administracja rządowa i instytucje naukowo-badawcze),

• sektor prywatny (inicjatywy ponadbranżowe),

• społeczeństwo (inicjatywy ogólnokrajowe, np. platformy współdzielenia, koope-ratywy).

W odniesieniu do sektora publicznego, działania mogą być usystematyzowane jako:

tworzenie regulacji, dawanie przykładu, promowanie, tworzenie udogodnień, współpra-cowanie, finansowanie. Przykłady ciągu przyczynowo-skutkowego tych działań podano w tabeli 2.

Dla poszczególnych etapów ciągu przyczynowo-skutkowego, tj. działań, produktów, rezultatów, efektów i wpływu mogą zostać określone wskaźniki, umożliwiające pomiar transformacji w kierunku GOZ.

Tabela 2. Typy działań podejmowanych przez państwo, a także przykłady wynikających z nich produktów i rezultatów w kontekście transformacji w kierunku GOZ

Działanie

preferencje dla prowadzenia określonych rodzajów działalności gospodarczej (np. dostarczanie usług, a nie produktów); świadomość społeczeństwa o wpływie produktów na środowisko

Dawanie przykładu system zielonych zamówień

publicznych stymulowanie popytu na produkty i usługi GOZ

Promowanie i informowanie

konkurs o status Krajowego Klastra Kluczowego

katalizacja procesów innowacyjnych dzięki współpracy przedsiębiorstw, instytucji badawczych, instytucji otoczenia biznesu, organizacji pozarządowych oraz władz lokalnych, etc.

Tworzenie udogodnień Krajowa Inteligentna Specjalizacja GOZ;

system ulg

wsparcie rozwoju prac badawczych, rozwojowych i innowacyjności (B+R+I) w obszarze GOZ

Współpracowanie wspólne projekty badawcze (oto-GOZ, H2020)

innowacyjne rekomendacje dla decydentów politycznych i biznesu

Źródło: opracowanie własne.