Wyniki wybranych badań dotyczących przekazu mediów na temat zjednoczenia Niemiec

O niemieckim zjednoczeniu roku 1990 mówi się, i nie bez racji, że było bardziej prezentem historii dla Niemców, aniżeli zasługą konkretnego rządu czy rezultatem jakiejś wielkiej strategii politycznej. Osiągnięta jedność nie stała się udziałem niemieckiego ruchu narodowego, ale dokonała się jako część dążenia większego, obejmującego swym zasięgiem cały były blok Europy Wschodniej¹. Dynamika wydarzeń zaskoczyła przede wszystkim samych Niemców, wymuszając na ich przywódcach bardzo daleko posunięte przyspieszenie procesów decyzyjnych.

Lawinowo narastająca latem i jesienią 1989 roku fala uciekinierów z NRD przy-bywających do Republiki Federalnej oraz nieartykułowana głośno niepewność i obawa bońskich polityków w odniesieniu do trwałości osiągnięć pierestrojki rozpoczętej w Związku Radzieckim w 1986 roku nie pozostawiały wiele czasu do namysłu. Oczywiste stawało się, że biegu wydarzeń niemieckiej jesieni ludów nie da się zatrzymać, ale że trzeba nim pokierować. Wartki nurt wydarzeń nierzad-ko dezorientował samych polityków, którzy – podobnie jak „zwykli” obywatele – starali się wypracować sobie ad hoc właściwą ocenę sytuacji. Pomocne w tym zakresie były także media masowe².

O roli mediów, ich wpływie na rozwój wydarzeń w Niemczech w tamtym okresie mówi się, że były bardzo istotne. W literaturze fachowej można znaleźć określenie Medien-Wende (przełom medialny)³. Wielu obserwatorów zachodzących wydarzeń uważało, iż przekaz medialny będący udziałem zachodnioniemieckiej telewizji był wręcz jednym ze źródeł dokonujących się przemian⁴. Sami przedsta-wiciele mediów w taki sposób określają swój udział:

my ani nie sprowokowaliśmy, ani nie zrobiliśmy rewolucji. Ale kiedy nastąpiła, przyspieszyliśmy ją. Telewizja była nie tylko świadkiem. Dała głosowi narodu

1 Por. wstęp w: G. Gillessen, 1990. Eine Jahres-Chronik, Insel Verlag Frankfurt a. M., Leipzig 1991.

2 Por. H. Teltschik, 329 dni. Zjednoczenie Niemiec w zapiskach doradcy kanclerza, Ofi cyna Panda, Warszawa 1992.

3 B. Schneider, Massenmedien im Prozeß der deutschen Vereinigung [w:] J. Wilke (red.), Me-diengeschichte der Bundesrepublik Deutschland, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 1999, s. 602.

4 H.M. Kepplinger, Motor oder Bremse? Die Rolle der Medien auf dem Weg zur Einheit [w:] K. Im-hof (red.), Kommunikation und Revolution, t. 3, Seismo, Zürich 1998, s. 393.

72 4. Medialny obraz zjednoczenia Niemiec na przykładzie wybranych mediów opiniotwórczych

okazję do wyrażenia opinii, a poprzez to wspomogła rewolucję. Sprzężenie zwrotne pomiędzy przekazem a rzeczywistością powodowało wzrost dynamiki, wzajemne przyspieszenie i wzmocnienie⁵.

Telewizyjny przekaz medialny pełnił, zdaniem wyżej cytowanego szefa dru-giego programu zachodnioniemieckiej telewizji ZDF – Klausa Bressera, pięć funkcji:

1) służył jako „głośnik” dla tych, którzy do tej pory nie mieli okazji zabierać głosu;

2) poprzez swój przekaz na temat reakcji organów państwa chronił opozycję przed prześladowaniami;

3) dostarczał ważkich, z uwagi na konsekwencje, modeli zachowań: „najpierw nadawane z Zachodu obrazy masowych demonstracji w Berlinie Wschodnim i Lipsku pozwalały widzom wierzyć w to, co się dzieje, dodawały odwagi i zachęcały do naśladowania”⁶;

4) konfrontował z wydarzeniami społeczeństwo Zachodnich Niemiec i zagranicę;

5) wywierał nacisk na rządzących w Berlinie Wschodnim i wymuszał na nich działanie⁷.

Bodaj najpełniejszym przykładem istoty wpływu treści przekazywanych przez media zachodnioniemieckie na rozwój sytuacji w NRD jest stwierdzenie opubli-kowane na łamach „Neues Deutschland”, enerdowskiego organu prasowego SED, jakoby przyczyną fali ucieczek z NRD miała być: „skoncentrowana akcja pomiędzy rządem Republiki Federalnej i mediami”⁸.

Oczywiście intencją autora tego stwierdzenia bynajmniej nie było przydawa-nie ważności zachodnioprzydawa-niemieckiemu przekazowi medialnemu (lecz zapewne co najwyżej jego krytyka), ale jeśli zważyć na rolę, jaką odegrały media elektronicz-ne choćby tylko w dniu kontrowersyjelektronicz-nej i historyczelektronicz-nej w skutkach konferencji prasowej⁹ Güntera Schabowskiego 9 listopada 1989 roku, to wpływ mediów był,

5 „Wir haben die Revolution weder provoziert, noch gemacht. Aber als sie da war, haben wir się beschleunigt. das Fernseh war nicht nur Zeuge. Es hat der Stimme des Volkes Öffentlichkeit verschafft und damit der Revolution weitergeholfen. Die Wirklichkeit und ihre Wiedergabe entwickelten in der Wechselwirkung Dynamik, verstärkten und beschleunigten einander”, Bresser 1990, tamże, s. 394.

Kepplinger przytacza stanowisko Klausa Bressera, redaktora naczelnego drugiego programu telewizji niemieckiej – ZDF.

6 „Erst die Fernsehbilder aus dem Westen von Massendemontrationen in Ost-Berlin und Leipzig ließen die Zuschauer an das glauben, was sich enteignete, machten Mut und regten zu Nachahmung an”, tamże, s. 393.

7 Tamże.

8 „Konzentrierte Aktion zwischen Bundesregierung und Medien”, tamże, s. 394.

9 Günter Schabowski, jako pełnomocnik rządu NRD, miał za zadanie poinformować dziennikarzy o przygotowywanych dla obywateli NRD ułatwieniach wyjazdowych za granicę. Zmiany te miały zostać wprowadzone 10 listopada. Wskutek spóźnienia na posiedzenie gabinetu Schabowski nie był jednak zorientowany dokładnie ani co do zakresu zmian (przejścia graniczne z RFN i Berlinem Zachodnim nie miały zostać otwarte, a taką informację podał), ani co do daty ich wprowadzenia (Schabowski mylnie sądził, że następują one w trybie natychmiastowym).

przynajmniej momentami, ogromny. Rzeczonego wieczoru niedoinformowanie pełnomocnika rządu NRD – przy jednoczesnym braku możliwości weryfi kacji po-siadanej wiedzy, co wykluczała forma bezpośredniego kontaktu z dziennikarzami:

podczas konferencji albo się ma przygotowaną odpowiedź, albo nie, a Schabowski nie chciał się przyznać, że po prostu nie jest dokładnie poinformowany – stało się dzięki przekazowi telewizyjnemu i radiowemu bezpośrednią przyczyną upadku muru berlińskiego jeszcze tej samej nocy!

Jednakowoż kwestia odpowiedzi na pytanie, jaki faktycznie wpływ wywarły media w procesie wschodnioniemieckiego przełomu, a następnie procesu zjedno-czenia Niemiec jest wciąż otwarta, a ocena niejednoznaczna. W sporej mierze spór w tej kwestii wynika z jedynie fragmentarycznej wiedzy na temat skuteczności wpływu przekazów medialnych dotyczących omawianego procesu (przeprowadzo-ne badania mają charakter wycinkowy): „o czym prasa, radio i telewizja informo-wały, z jaką oceną przekazywały dane treści w czasie przełomu w NRD […] nie zostało zbadane […] całościowo”¹⁰.

Pomimo wszystko zapoznanie się z wynikami badań, nawet jeśli maja one cha-rakter fragmentaryczny, jest konieczne i przydatne do dalszej analizy. Nie sposób bowiem rozstrzygać o znaczeniu przekazów medialnych w relacji media–polityka, nie znając ich treści. Zawartość treści przekazu medialnego jest bardzo ważnym elementem tego układu.

Aby dokonać opisu treści publikacji zawartych w mediach zachodnioniemiec-kich, należy udzielić odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób pisały one o wydarze-niach zachodzących w NRD? Czy i jak przedstawiały tamtejsze warunki życia? Jak zmieniał się sposób ich prezentacji wraz z upływem czasu i postępem wydarzeń?

Czy i od kiedy pisano o konsekwencjach ewentualnego zjednoczenia, a jeśli, to czy o negatywnych, czy o pozytywnych? Jak był prezentowany w zachodnionie-mieckich mediach obraz motywów działania mieszkańców Niemiec Wschodnich, postulujących chęć zjednoczenia obu państw?

Najbardziej przystające¹¹ do potrzeb niniejszej pracy badania nad ówczesnym przekazem treści mediów zachodnioniemieckich przeprowadził Hans Mathias

10 „Worüber Presse, Radio und Fernsehen berichten, welche Aussagen sie mit welchen Wertungen transportierten, ist […] im Zuge der Wende in der DDR allerdings nicht umfassend […] erforscht worden”; B. Schneider, Massenmedien im Prozeß der deutschen Vereinigung [w:] J. Wilke (red.), Mediengeschichte der Bundesrepublik Deutschland, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 1999, s. 620. Schneider odnosi się do liczby publikacji na temat zawartości przekazu mediów: naj-częstszych w odniesieniu do prasy codziennej, rzadszych do czasopism, ograniczonych do telewizji i żadnych dla radia.

11 Badania o tej tematyce prowadzili ponadto (między innymi): B. Pfetsch, K. Voltmer, Geteilte Medienrealität? Zur Thematisierungsleistung der Massenmedien im Prozeß der deutschen Vereini-gung, Vistas, Berlin 1993; R. Bohn, K. Hickethier, E. Müller, Mauer-Show das Ende der DDR, die deutsche Einheit und die Medien, Berlin 1992; F. Krotz, Mediennutzung und Kommunikation am 3. Oktober 1990 in Ost und West, Edition Sigma, Berlin 1992; Ch. Holz-Bacha, L. Lee Kaid, Die Massenmedien im Wahlkampf: Untersuchungen aus dem Wahljahr 1990, Verlag für Sozilawissen-schaften, Opladen 1993.

74 4. Medialny obraz zjednoczenia Niemiec na przykładzie wybranych mediów opiniotwórczych

Kepplinger¹² z uniwersytetu w Moguncji. Koncentrując uwagę badawczą przede wszystkim na analizie treści przekazów telewizyjnych¹³, Kepplinger uczynił przed-miotem analizy w pewnej jej fazie również prasę. W okresie od 1 lipca 1989 roku do końca października 1990 roku przebadano ogółem 6741 przekazów telewi-zyjnych, z których około 70% stanowiły audycje stacji publicznych¹⁴. Przyjęte w badaniach ramy czasowe zostały podzielone na sześć faz:

1) okres początkowy, trwający do lata 1989 roku;

2) okres rozkładu politycznego NRD do upadku muru berlińskiego (listopad 1989);

3) okres otwartego kryzysu politycznego w NRD do wyborów parlamentarnych (marzec 1990);

4) okres poprzedzający wprowadzenie unii walutowej (lipiec 1990);

5) okres do zjednoczenia (październik 1990);

6) okres pozjednoczeniowy – narodzin nowego państwa.

Wyniki badań w poszczególnych etapach rodzącej się spontanicznie jedności niemieckiej wskazują na istnienie istotnych różnic. Z uwagi na ramy czasowe rozpatrywanego w dalszej części książki własnego materiału badawczego istotne wydaje się przybliżenie rezultatów badań Kepplingera w odniesieniu do pierwszych trzech okresów, koncentrujących się na analizie przekazów telewizyjnych.

Według ustaleń Kepplingera do lata 1989 roku przekazy informacyjne w tele-wizji zachodnioniemieckiej, dotyczące bieżących wydarzeń toczących się w NRD, wywoływały pośród członków społeczeństwa NRD tak zwaną lukę żądań (niem. An-spruchslücke): obudzone zostały żądania i pragnienia, których potrzeba zaspokojenia rosła szybciej aniżeli możliwości realizacji. Zatem prezentacja zachodnioniemieckiej codzienności działała destabilizująco na sytuację w NRD. Tymczasem prezentacja codzienności enerdowskiej przyczyniała się do utrwalania wśród odbiorców mediów w RFN przekonania, że RFN ma do odegrania rolę szczególną w tym procesie. Bez-pośrednią konsekwencją takiego stanu rzeczy było wystąpienie w świadomości za-chodnioniemieckich elit opiniotwórczych efektu tak zwanej luki odpowiedzialności (niem. Verantwortungslücke): elity zachodnioniemieckie, dotychczas korzystające z przywilejów wynikających z przynależności do struktur europejskich, nie były gotowe wziąć na siebie wiążącej się z tym odpowiedzialności¹⁵.

W badaniach obejmujących drugą fazę wschodnioniemieckich przemian, czyli od lata 1989 roku do upadku muru berlińskiego 9 listopada 1989 roku, w opinii Kepplingera na uwagę zasługiwały przekazy telewizyjne zwłaszcza w odniesieniu

12 H.M. Kepplinger, Motor oder Bremse? Die Rolle der Medien auf dem Weg zur Einheit [w:] K. Imhof (red.), Kommunikation und Revolution, t. 3, Seismo, Zürich 1998, s. 393–415.

13 Zachodnioniemiecka telewizja była w niemal równym stopniu dostępna dla mieszkańców Niemiec Wschodnich i Zachodnich, a jednym z celów badań Kepplingera było ustalenie skuteczności odbioru tego samego przekazu medialnego przez różnych adresatów.

14 ZDF: 2566; ARD: 2196; ponadto SAT: 1116; RTLplus: 863.

15 Kepplinger, dokonując takiej interpretacji, powołuje się na wydarzenia związane z powstaniem i upadkiem zachodnioniemieckiego ruchu pokojowego wczesnych lat 80. ubiegłego wieku oraz debatą na temat roli Niemiec Zachodnich w wojnie w Zatoce Perskiej w 1991 roku.

do dwóch tematów. Po pierwsze, prezentacji warunków życia w NRD oraz, po drugie, motywów ucieczek obywateli z NRD. Oba te tematy łączyły się z sobą.

Wzmożone zainteresowanie warunkami życia w Niemczech Wschodnich spowo-dowała narastająca wiosną i latem 1989 roku fala uciekinierów – obywateli NRD – do Czechosłowacji, Węgier, Austrii, RFN i innych krajów Europy Zachodniej.

Pierwotnie w centrum zainteresowania znalazły się kwestie związane z polityką, czyli istota systemu politycznego NRD i wynikające stąd możliwości, a przede wszystkim ograniczenia dla jej obywateli w zakresie działania. Oba aspekty były przedstawiane negatywnie: NRD to więzienie, a mieszkańcy żyjący w jej granicach to zakładnicy reżimu politycznego. Temu obrazowi towarzyszyła analiza motywów, które kryły się za decyzjami ucieczki obywateli z Niemiec Wschodnich. W tym okresie badań najczęściej prezentowanym w mediach motywem wyjazdu było pra-gnienie uzyskania wolności, motywy materialne nie odgrywały zaś roli znaczącej.

Jednoznacznie negatywnemu obrazowi Niemieckiej Republiki Demokratycznej prezentowanemu w mediach towarzyszył zatem pozytywny, wyidealizowany obraz motywów ucieczek. Taki rozkład powodował pobudzenie pewnych postaw spo-łecznych i określonych zachowań: na wschodzie Niemiec – motywacji do dalszego działania, na zachodzie – gotowości do pomocy/solidaryzmu z mieszkańcami NRD, a nawet podziwu dla odwagi uciekinierów.

Również i w trzeciej fazie przyjętych w badaniach ram czasowych znaczące miejsce w treści przekazów medialnych zajmowała kwestia warunków życia oby-wateli w NRD. W tym okresie jednak akcent przeniesiono z płaszczyzny społecz-no-politycznej na materialno-bytową. Uwagę koncentrowano przede wszystkim na analizie stanu gospodarki Niemiec Wschodnich oraz standardzie życia ich mieszkańców. Prezentowany obraz był w swym wydźwięku negatywny.

Wykres 10. Prezentowane w telewizji motywy ucieczek mieszkańców NRD (wartości w %, w okresie od lipca 1989 do marca 1990)

Źródło: H.M. Kepplinger, Motor oder Bremse? Die Rolle der Medien auf dem Weg zur Einheit [w:] K. Imhof (red.), Kommunikation und Revolution, t. 3, Seismo, Zürich 1998, s. 400.

0 10 20 30 40 50

lipiec sierpień wr zesień paźd ziernik listopad grudzień styczeń luty mar zec pragnienie wolności pop rawa standardu życia lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień styczeń luty marzec

pragnienie wolności poprawa standardu życia

76 4. Medialny obraz zjednoczenia Niemiec na przykładzie wybranych mediów opiniotwórczych

Równolegle do tej ewolucji wizerunku medialnego NRD i jej obywateli nastą-piła zmiana w optyce prezentacji motywów wpływających na decyzje o ucieczce.

Po upadku muru berlińskiego w listopadzie 1989 roku coraz częściej przyczyn wyjazdów i masowej emigracji upatrywano w czynnikach materialnych. Tymcza-sem prezentacje trudnych warunków życia obywateli w NRD i stanu jej gospodarki nadal „motywująco” działały na członków społeczeństwa wschodnioniemieckiego.

Jednak, zdaniem Kepplingera, nie należy już w tym okresie przeceniać znaczenia treści zawartych w przekazach medialnych. Fala ucieczek miała już własną auto-nomię oraz dynamikę i następowała bez związku z treścią publikacji medialnych.

W odniesieniu do zachodnioniemieckiej publiczności przesłanie płynące z prze-kazów medialnych uległo natomiast diametralnej zmianie. Charakter obecnego przekazu sugerował, że mieszkańcy NRD powinni pozostać u siebie i stawić czoła przyszłości w swej własnej ojczyźnie. Stąd i zmiana postaw. Podczas gdy jeszcze we wrześniu 1989 roku prawie ⅔ Niemców zachodnich było przekonanych, że przyczyną ucieczek mieszkańców NRD było bardziej pragnienie uzyskania wolno-ści aniżeli wyższego standardu życia, to już w marcu 1990 roku proporcja ta uległa odwróceniu: już tylko około ⅓ obywateli RFN była tego zdania. Niemal ⅔ uważało natomiast, że przyczyna ucieczek jest natury materialnej¹⁶. Dla mieszkańców Repu-bliki Federalnej było najwyraźniej nieczytelne, że tak długo „więzieni” za murem Niemcy wschodni mogli po prostu niedowierzać uzyskanej dość pozornie jeszcze wówczas wolności (na co wskazywały badania opinii publicznej przeprowadzane wśród uciekinierów)¹⁷.

Reasumując, należy stwierdzić, iż w ciągu zaledwie kilku miesięcy prezento-wany przez telewizję RFN¹⁸ obraz wschodnioniemieckiego dążenia do uzyskania wolności został zastąpiony (Kepplinger powstrzymuje się przy tym od wartościo-wania tej sytuacji jako słusznej lub nie) obrazem masowej ucieczki do lepszego życia. W ten sposób uciekinierom z NRD został odebrany podziw dla ich odwagi w walce o wolność, a w konsekwencji rozmienione zostało na drobne główne przesłanie wschodnioniemieckiego przełomu.

Analiza zawartości prasy (dzienników „Frankfurter Rundschau”, „Süddeutsche Zeitung”, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, „Die Welt” oraz tygodnika „Der Spiegel”) włączona została do badań dopiero w fazie czwartej, wykraczającej poza przyjęte w niniejszej pracy ramy czasowe. Niemniej jednak właśnie z uwagi na udział w badaniach treści przekazów prasowych warto pokrótce zapoznać się z wynikami analizy tego okresu.

W fazie poprzedzającej wprowadzenie unii walutowej uwaga mediów skupiała się na rozstrzyganiu o szansach i ryzyku ewentualnego zjednoczenia dla mieszkań-ców obu części Niemiec. Niejako naturalnie koncentrowano się, przede wszystkim, na przyszłych konsekwencjach jedności w odniesieniu do Niemiec Wschodnich,

16 Źródło: H.M. Kepplinger, Motor oder Bremse? Die Rolle der Medien auf dem Weg zur Einheit [w:] K. Imhof (red.), Kommunikation und Revolution, t. 3, Seismo, Zürich 1998, s. 393–415.

17 Tamże.

18 ZDF, ARD, SAT, RTLplus; tamże.

w centrum zainteresowania stawiając społeczeństwo, a dopiero w dalszej kolejności gospodarkę i instytucje polityczne. Wszystkie te kategorie charakteryzowano jako potencjalnych przegranych jednościowego rozstrzygnięcia. Prezentacja skutków przyszłego zjednoczenia w odniesieniu do RFN miała podobną wymowę. Wyją-tek stanowi tu wyłącznie sfera gospodarki, którą – jako jedyną w całym układzie – pokazywano jako przyszłego benefi cjanta tej sytuacji.

Na społeczeństwo wschodnioniemieckie jako potencjalnego wielkiego przegra-nego w aspekcie jedności niemieckiej wskazywały wszystkie przebadane w tym okresie media. W zakresie intensywności przekazu na ten temat wystąpiły jednak pewne rozbieżności. I tak, po pierwsze, prasa zajmowała się tą tematyką zdecy-dowanie częściej niż telewizja. Po drugie, pisma znajdujące się po lewej stronie publicystycznego spektrum tematyką tą zajmowały się częściej niż pisma pla-sowane w jego prawej części. Pisma „na lewo od centrum” dużo częściej pisały także na ten temat w sposób negatywny. Szczególnie wyraźnie była prezentowana negatywistyczna tendencja w ocenie przyszłych skutków jednoczenia na łamach dziennika „Frankfurter Rundschau” oraz tygodnika „Der Spiegel”, gdzie na cztery negatywne wypowiedzi przypadała zaledwie jedna im przeciwna¹⁹.

To zróżnicowanie w prezentowanym obrazie korzyści i strat niemieckiego zjednoczenia wyraźnie świadczy o tym, że treści przekazów medialnych na temat wydarzeń wschodnioniemieckich oraz ewentualnej jedności były w wysokim stopniu upolitycznione. Chodziło w nich nie tyle (a w każdym razie nie tylko) o przedstawienie zachodzących wydarzeń, ile o prezentację opinii autorów, którzy na ten temat pisali. Potwierdzenie takiej tezy uzyskano również – w odniesieniu do wcześniejszego okresu przełomu niemieckiego (wrzesień 1989–marzec 1990) w wyniku przeprowadzonej w dalszej części analizy porównawczej zawartości przekazów zachodnioniemieckiej prasy opiniotwórczej o różnej opcji światopo-glądowej na przykładzie tygodników „Die Zeit” i „Rheinischer Merkur”.

4.2. Treść przekazu prasy opiniotwórczej o różnej opcji