Występowanie zachowań paraseksualnych pomiędzy tłoczarkami a ustawiaczami

Tłoczarki pracujące przy prasach pneumatycznych i mimośrodkowych i wykonujące różne detale do transformatorów i stabilizatorów, są uzależnione, jeśli chodzi o ciągłość pracy (jest to także uzależnienie płacowe, gdyż pracują one w systemie akordowym), od wyżej wymienionych grup zawodowych. Zależność od ustawiaczy polega na tym, że ustawiacze wymieniają często przyrządy przy maszynach z dwóch powodów: a) stępienia przyrządu, b) zmiany wytwarzanego detalu. Dla ułatwienia skoncentrujemy się w tej chwili tylko na tej zależności,

którą można wyrazić przy pomocy następującej hipotezy: „Im większy »opór« kobiet wobec flirtowania ustawiaczy, tym mniejsze prawdopodobieństwo szybszego ustawienia maszyny przez ustawiacza” (H1) lub odwrotnie - „Jeśli flirtowanie przebiega bez zakłóceń ustawiacze, bezpośrednio po przekazaniu przez tłoczarki informacji o potrzebie zmiany przyrządu, wykonują swoją prace”. (H1a).

Widzimy więc, że flirtowanie pracownicze ma podłoże strukturalne, formuje się ono na bazie tak a nie inaczej zaprogramowanego cyklu produkcyjnego i związanego z nim systemu wynagradzania tłoczarek (system akordowy) i ustawiaczy (dniówka). Ponadto płace ustawiaczy są niższe od płac kobiet, których ciągłość zależy od ustawiaczy11. Dodatkowo więc może wchodzić u ustawiaczy w

grę potrzeba zrekompensowania sprzeczności statusowych12 (ujawnionych

najczęściej w bezpośrednich interakcjach przy odbiorze „pasków” i płac, gdzie kobiety chwalą się swymi wyższymi od ustawiaczy zarobkami), stąd wynikających i starają się odzyskać swój status (i twarz) poprzez praktyki degradacyjne czasami występujące we flircie pracowniczym, symbolizujące ich władzę dyskrecjonalną nad tłoczarkami.

Na wydziale F-1, a również na innych wydziałach (F-2), w chwilach wolnych od pracy tematyka seksualna dominowała w rozmowach. Przy stoliku mistrzowskim (F-1, wydział mechaniczny) ciągle opowiadano o przeszłości na temat: „jakie dawniej tu były baby, a co robiły w czasie nocnej zmiany?!” Opowiadano też o bójkach w zakładzie, z podziwem wspominano zwycięzców. Tematyka seksualna przeważała jednak w rozmowach. Bardzo często pomagano sobie w opowieściach gestami, mającymi symbolizować stosunek seksualny. Używano też często przekleństw (por. A. Konrad, B. Gutek 1986, s. 433). Przy stoliku głównymi opowiadającymi byli ustawiacze, na drugim miejscu mistrz, następnie pracownicy transportu; byli to wyłącznie mężczyźni.

Tematy dotyczące kultu siły (bójki) i seksu mogą świadczyć o kultywowaniu przez robotników wzorca męskości, tj. sprawności fizycznej i seksualnej, które to czynniki są elementami ideologii dominacji mężczyzn nad kobietami. Na tym tle ideologicznym flirt zależnościowy stanie się bardziej zrozumiały13. Ponadto

11 Obserwacja uczestnicząca była przeprowadzona w czasie: 26.03.-26.06.1985r. Średnia płaca ustawiaczy w pierwszym półroczu 1985r. wynosiła 16895 zł, a w pierwszym półroczu 1986r. wynosiła 19529 zł. Średnia płaca tłoczarek w pierwszym półroczu 1985r. Wynosiła 17274 zł, a w pierwszym półroczu 1986r. 20607 zł. Indywidualne róŜnice płac pomiędzy poszczególnymi ustawiaczami a poszczególnymi tłoczarkami mogą być jeszcze większe niŜ to widać z porównania

średnich płac.

12 Por. E. Hughes (1958, s. 102-115), który twierdzi, Ŝe kaŜda pozycja w społeczeństwie wiąŜe się ze zbiorem społecznych oczekiwań wobec osób, zajmujących daną pozycję. Oprócz prawnych definicji regulujących zachowania osób, zajmujących daną pozycję, istnieją społeczne, sterotypowe definicje określonych cech, które powinien posiadać osobnik, zajmujący dane miejsce w strukturze społecznych statusów. Są to tzw. „pomocnicze cechy” statusowe, np. ustawiacz oprócz formalnie zdefiniowanych praw i obowiązków powinien według społecznych oczekiwań być męŜczyzną, zarabiać więcej niŜ pracownicy o niŜszych kwalifikacjach itp. Niewystąpienie co najmniej jednej z cech pomocniczych danego statusu powoduje wystąpienie tzw. „sprzeczności statusowych”. NiezbieŜność cech statusowych wywołuje zwykle negatywne konsekwencje interakcyjne i psychologiczne. Z wyraźniejszym przykładem sprzeczności statusowych mamy do czynienia, gdy np. od „aktywisty” zakładowego załoga oczekuje postaw krytycznych i rewindykacyjnych w stosunku do kierownictwa zakładu, a kierownictwo udziału w zarządzaniu uwzględniającym przede wszystkim interes przedsiębiorstwa (zob. J. Kulpińska 1974, s. 362-365 oraz 1972, s. 212).

agresywność i siła fizyczna są często oczekiwane od mężczyzn w zawodach przez nich zdominowanych. Tak więc oczekiwania dotyczące zachowań mężczyzn w danej roli zawodowej mogą pokrywać się z oczekiwaniami odnośnie do zachowań „w roli mężczyzny” (the male gender role behaviour; A. Konrad, B. Gutek 1986, s. 426). Oczekiwania te mogą tutaj dotyczyć zdominowanego przez mężczyzn zawodu ustawiacza czy pracownika transportu.

Problematyczną stronę sytuacji pracy tłoczarek można scharakteryzować za pomocą następującego cytatu z dziennika badacza:

Kobiety (tłoczarki) znowu skarŜyły się (niektóre), Ŝe nie mają pracy. Jedna z nich E. Płakała, poniewaŜ ustawiacz długo zwlekał z naprawą maszyny i gdy ją przeniesiono na inną maszynę (na której nie moŜe wypracować normy z tego względu, Ŝe na niej nie pracuje i nie zna dokładnie maszyny) ustawiacz w końcu naprawił przydzieloną uprzednio kobiecie maszynę. Ale do tej maszyny skierowano juŜ inną kobietę. Gdy E. nie chciała pracować na tej drugiej maszynie (cały czas płacząc), mistrz przeklinając, wymyślał jej. Po dziesięciu minutach „siedzącego” protestu E. poszła do nowejmaszyny. Wczoraj równieŜ nie wypracowała normy.

Na tej bazie strukturalnej możliwe staje się wystąpienie zjawiska flirtowania pracowniczego, oto przykłady opisane w dzienniku badacza:

Później zauwaŜyłem, Ŝe wszyscy wózkarze są pijani. Pijanych było teŜ kilku ustawiaczy oraz tłoczarki. Między ustawiaczem M. i tłoczarką E. oraz jeszcze dwoma kobietami (tłoczarkami) nawiązał się „flirt”. E. podnosiła sukienkę pokazując uda, a ustawiacz oglądał je ze znawstwem i komentował... Później stwierdził do mnie, Ŝe mógłby się z nią przespać, gdyby postawiła mu pół litra.

Widziałem jak tłoczarka przyszła do ustawiacza, by ustawił prasę, na której pracowała. Wcześniej objęła go za szyję i przytuliła się do niego. Ustawiacz po krótkiej chwili poszedł ustawić maszynę.

Oto cytat jasno wskazujący na zależność strukturalną pracy tłoczarek od pracy ustawiaczy:

Gdy siedziałem z robotnikami (w tym ustawiaczami) przy złomowisku („chodź odpocznij sobie” - zawołali mnie do siebie) przybiegły dwie tłoczarki prosząc (bez przymilania, kokieterii itp.) dwóch ustawiaczy o zmianę przyrządy przy maszynie. „Zaraz idziemy” – powiedzieli. Nie poszli jednak przez następne dziesięć minut. Wreszcie przyszedł mistrz, mówiąc do ustawiaczy: „Baby się drą, idźta załoŜyć ten przyrząd”. Nie poszli teŜ przez następne dziesięć minut, komentując ten fakt, Ŝe dane robotnice zawsze się spieszą i „drą mordę”, inne są lepsze, moŜna pójść za półtorej godziny i taka będzie siedzieć cicho i słowem się nie odezwie.

Zależność strukturalna ujawniała się najczęściej w kontekstach

poprzedzających założenie przyrządu przez ustawiacza (lub założenia taśmy przez pracownika transportu). Zasadą wydaje się być – jakkolwiek względny – przymus wejścia w rytuał flirtowania w danym kontekście przez obie strony interakcji, a szczególnie kobiety.

Jednak flirt występował również w innych kontekstach, nie poprzedzających bezpośrednio zmiany przyrządu przez ustawiacza, np. przy stoliku mistrzowskim w chwilach wolnych od pracy:

kobiet, w którym zawarta jest pewna doza metakomunikacji i metainterpretacji, obrazująca stosunki płci. Niektóre działania udawane mogą symbolizować przemoc, np. lekkie klapsy, oznaczają strukturę dominacji płci męskiej. Nie są one aktami realnej przemocy, ale przemocy symbolicznej. Zabawowe zachowania odzwierciedlające dominację męŜczyzn zawarte są w interpersonalnej interakcji, gdzie zmruŜenia oczu, uśmiechy, wzruszenia ramion, intonacja głosu, ruchy rąk, zmiana szybkości poruszania się niosą znaczenia wyŜszości płci męskiej i podległości płci Ŝeńskiej (por. N. Denzin 1984, s. 504-505). „Udawane” działania nie są zwykle poprzedzone zamierzaną intencją metakomunikacyjną, natomiast „zabawowe” tak.

Jeden z ustawiaczy przyciskał mocno jedną z tłoczarek do stołu mistrzowskiego przodem swego ciała. DuŜa pani śmiała się zalotnie (wydawało się, Ŝe jest zadowolona).

Inny cytat:

Ustawiacz prowadził flirt z „duŜą”, chwytał ją za piersi i przyciskał do siebie.

Czasami w trakcie gry kokieterii ujawniają się aspekty degradacyjne flirtu (funkcja degradacyjna):

Gdy jedna z tłoczarek przyszła do ustawiacza i powiedziała: „Szpilka mi wyszła, chodź ją naprawić” ustawiacz spytał: „Co ci wyszło?”; „No toto przy tym” – odpowiedział kobieta. „To jak to się nazywa?” – spytał ustawiacz. „No, gwint” – odpowiedziała tłoczarka. „Chyba, Ŝe tak” – stwierdził ustawiacz i „puścił oko” do nas (robotników siedzących przy stole mistrzowskim) i dopiero wtedy poszedł ustawić maszynę.

Ustawiacz wykorzystuje tutaj przewagę kwalifikacji nad tłoczarką. Widać też, że komponent organizacji pracy, a mianowicie kwalifikacje, wyraźnie ujawnia się w powyższej interakcji, wpływając na jej charakter (z pewnością możliwa jest zależność odwrotna, kiedy charakter interakcji – np. interakcja degradacyjna – wpływa na poziom postrzeganych kwalifikacji, bowiem w czasie interakcji można negocjować wartość posiadanych kwalifikacji zawodowych)14.

Flirtowanie pracownicze może też pełnić funkcję integrującą w grupę roboczą (patrz hipoteza H1a):

Dzisiaj do ustawiacza przyszła O. i poprosiła, Ŝeby jej coś zrobił z maszyną, ustawiacz obsługujący jej maszynę (jednocześnie jej brygadzista) poszedł natychmiast naprawić maszynę... Później zauwaŜyłem, Ŝe przy maszynie ustawiacz „ściskał” O. Tłoczarka śmiała się (wyglądała na zadowoloną).

Flirtowanie wzmacnia tu po prostu więzi wewnątrzgrupowe, stwarza dobrą atmosferę dla pracy i kontaktów międzyludzkich.

Integratywną interpretację flirtu zaproponował mi w trakcie luźnej rozmowy technolog wydziałowy (F-1):

Jak się lubią, to zaraz ustawi, jak nie to i za godzinę przyjdzie. Ja, panie, byłem ustawiaczem, pracuję tutaj 27 lat, to trochę na temat tego zakładu wiem.

Gdy na wydziale obchodzono imieniny któregoś ustawiacza, można było zaobserwować wówczas, fakty świadczące o stosunkach, łączących tłoczarki i ustawiaczy. Tłoczarki np. składały życzenia ustawiaczowi, który dawał im kilka butelek wina, by wypiły sobie za jego zdrowie. Grzecznościowa transakcja odbywała się w szatni.

12.3. Występowanie zachowań paraseksualnych