Wystawa „Elementarz – dzieci w obozie na Majdanku”

Inspiracją do powstania wystawy „elementarz”, poświęconej dzieciom w obozie na Majdanku stała się historia żydow-skiego chłopca Henia Żytomirżydow-skiego, który zginął w komorze gazowej na Majdanku w listopadzie 1942 roku. Z obozem tym związane były losy dzieci żydowskich, białoruskich i pol-skich. Na wystawie opowiedziana jest historia czworga dzieci uwięzionych w obozie na Majdanku. Bardzo mocno poka-zana jest różnica losów w obozie dzieci żydowskich i innych narodowości (dzieci polskie i białoruskie). Te pierwsze od samego początku skazane były na zagładę. Losy tych dzieci pokazują, że historia II wojny światowej to również historia dzieci. Tysiące z nich zostało zamęczonych i zamordowanych w obozach koncentracyjnych, wśród których był też obóz na

Majdanku. Wiele z nich miało iść 1 września 1939 r. do szkoły.

Punktem odniesienia do opowieści o dzieciach więzionych na Majdanku (a tak naprawdę w każdym innym obozie) stała się książka „elementarz”, kojarzona z dzieciństwem i rozpo-częciem nauki w szkole. „elementarz” uczy dziecko opisywać i rozumieć świat. Dzieci, które przewieziono do obozu na Majdanku, zostały zabrane z prostego i naiwnego świata opi-sywanego w „elementarzu” i umieszczone w okrutnym „świe-cie obozu”. Było to miejsce, które przyniosło im codzienne obcowanie ze złem i śmiercią. Żeby pokazać te dwa rady-kalnie różne światy, przestrzeń baraku została podzielona na dwie odrębne części: „Świat elementarza” i „Świat obozu”.

W przestrzeni wystawy odnoszącej się do dzieciństwa („Świat elementarza”) widzimy kopie stron z „elementarzy”, z których

uczyły się w przedwojennej szkole dzieci polskie, żydowskie, białoruskie. W przestrzeni wystawy odnoszącej się do obozu („Świat obozu”) odpowiednikiem szkolnego „elementarza”

jest „elementarz świata obozu ”. Ma on formę glinianych tablic z odciśniętymi na nich objaśnieniami słów związanych z obozem: głód, apel, transport, selekcja, komora gazowa.

Podkreślmy, że wszystkie teksty, znajdujące się na wystawie, są wspomnieniami więźniów. Nie ma tu żadnych komentarzy, czy też opracowań historyków.

„Archiwum”

Zanim wejdziemy na wystawę, przechodzimy przez dwa pomieszczenia „Archiwum”. Znajdują się tu podstawowe informacje o obozie na Majdanku oraz o losach dzieci tu przebywających. W jednym pomieszczeniu zostały zgro-madzone dokumenty o dzieciach żydowskich, od samego początku skazanych na zagładę. W drugim, znajdują się informacje o dzieciach polskich i białoruskich. Wygląd tych pomieszczeń z ich wyposażeniem nawiązuje do wyglądu przestrzeni typowego archiwum. W każdym z pomieszczeń stoją cztery regały:

Regał nr 1

Relacje więźniów opisujące ich życie w obozie.

Regał nr 2

Opisy przedmiotów używanych przez więźniów.

Regał nr 3

Opisy obiektów związanych z infrastrukturą obozu.

Regał nr 4

Życiorysy dzieci, których historie opowiedziane są na wystawie.

W  regałach znajdują się karty muzealne, opisujące zarówno przedmioty używane przez więźniów, jak i obiekty

tworzące infrastrukturę obozu. Każdy taki przedmiot i obiekt znajdujący się w muzeum ma taką kartę. Opisy mają charakter informacyjny. Nie niosą ze sobą żadnych śladów emocji tych, którzy je sporządzali. Tak więc „świat obozu” opisany w kar-tach muzealnych jest rodzajem „zimnej” pamięci, w której nie ma miejsca na uczucia. Tej „zimnej” przestrzeni „Archiwum”

przeciwstawiona została przestrzeń wystawy „elementarz”, nasycona symbolami i emocjami.

Slajdy ze zdjęciami dzieci

Na wprost okien, znajdujących się w pomieszczeniach „Archi-wum”, umieszczone są w specjalnych wizjerach slajdy ze zdjęciami dzieci. Wpadające przez okna światło rozświetla te slajdy. Widoczność postaci na slajdach zmienia się w zależ-ności od pory dnia, roku, pogody.

Świat Elementarza

POZyTyWKA

Na samym początku wystawy – tu gdzie pokazujemy „Świat elementarza” – stoi drewniana skrzynka – pozytywka. Po jej otwarciu słyszymy śpiewaną przez małą dziewczynkę popu-larną przedwojenną piosenkę – kołysankę „Z popielnika na Wojtusia iskiereczka mruga”.

SZKOłA

„Świat elementarza” na wystawie symbolizuje przestrzeń szkoły. Tak więc widzimy tu kopie stron z  „elementarzy”, z których uczyły się w przedwojennej szkole dzieci polskie, żydowskie i białoruskie. Na wiszącej tu tablicy szkolnej wypi-sano nazwiska czworga dzieci, o losach których opowiada wystawa. Są to: Janina Buczek-Różańska (dziecko polskie), Piotr Kiriszczenko (dziecko białoruskie), Halina Birenbaum (dziecko żydowskie), Henio Żytomirski (dziecko żydowskie).

W pomieszczeniu tym słychać też gwar szkolnego korytarza:

krzyki i nawoływania dzieci w czasie szkolnej przerwy.

Świat obozu

TABLICe GLINIANe Z NAPISAMI

Wchodząc w „Świat obozu”, mijamy rozłożone wzdłuż ścian baraku gliniane tablice z umieszczonymi na nich fragmentami relacji więźniów. Odciśnięto je i wypalono w glinie, żeby podkreślić siłę i wagę tych świadectw. Tablice leżą na beto-nowych płytach. Wzdłuż jednej ściany baraku ułożone są relacje więźniów Żydów, wzdłuż drugiej relacje uwięzionych Polaków i Białorusinów. Podkreśla to różnicę losów w obozie więźniów żydowskich – od samego początku byli skazani na śmierć. Relacje te ułożone są w ten sposób, że opisują kolejne etapy życia więźniów: transport, droga do obozu, przekro-czenie bramy, utrata nazwiska – stanie się numerem, życie w obozie. W przypadku więźniów żydowskich w relacjach zawarte są opisy selekcji i komór gazowych. Wszystkie te rela-cje znajdują się również w „Archiwum”, w regale z relacjami więźniów, opisujących ich życie w obozie.

WAGON

W przestrzeni „Świata obozu” – na samym jej początku, wzdłuż środkowej osi baraku, umieszczony jest metalowy szkielet towarowego wagonu kolejowego. Jedynymi ele-mentami drewnianymi, jakie pozostały z wagonu, są drzwi.

Metalowy szkielet dachu wagonu przeplata się z drewnianą konstrukcją dachu baraku. Przez cały wagon przechodzi roz-winięta z betonowego walca, biała tkanina, na której widnieją nazwiska dzieci-więźniów.

STuDNIe

W przestrzeni „Świata obozu” zostało umieszczonych pięć betonowych studni. W sposób symboliczny upamiętniają one historię konkretnych dzieci: Henia, Janiny, Haliny i elżuni (o której nic nie wiemy). Każda ze studni przebija podłogę baraku i jest wkopana w ziemię. Światło w baraku jest tak ustawione, że zaglądając do nich widzimy ciemność. Słychać w nich wydobywające się z głębi ziemi opowieści dorosłych osób o ich pobycie w obozie, kiedy byli małymi dziećmi.

Studnia upamiętniająca Henia – „milczy”. Chłopiec zginął w komorze gazowej. Natomiast w studni upamiętniającej elżunię, słychać kołysankę napisaną przez tę dziewczynkę.

POZyTyWKA Z KOłySANKą

W „Świecie obozu” znajduje się identyczna jak w „Świecie elementarza” skrzynka – pozytywka. Po jej otwarciu sły-szymy – w znajdującej się obok studni – kołysankę z tą samą melodią, ale innym tekstem:

Była sobie raz elżunia, umierała sama,

Bo jej tatuś na Majdanku W Oświęcimiu mama.

Karteczka z tym wierszykiem była ukryta w buciku znale-zionym w obozie na Majdanku. Dziewczynka dopisała, że ma 9 lat, a piosenkę śpiewa na melodię „Z popielnika na Wojtusia iskiereczka mruga”. Nic więcej o tej dziewczynce nie wiemy.

„eLeMeNTARZ OBOZu ŚMIeRCI”

W przestrzeni wystawy odnoszącej się do obozu („Świat obozu”) odpowiednikiem szkolnego „elementarza” jest „ele-mentarz obozu śmierci”. Ma on formę glinianych tablic z odci-śniętymi na nich objaśnieniami związanych z obozem słów:

głód, apel, transport, selekcja, komora gazowa.

SLAJDy Ze ZDJęCIAMI DZIeCI

Na ostatniej ścianie baraku – na wzór wizjerów ze slajdami zdjęć dzieci, znajdujących się w pomieszczeniach „Archi-wum”, zostały umieszczone identyczne wizjery. Jest tylko jedna różnica, w miejscu gdzie były slajdy, w ścianie baraku zrobione są otwory. Tak więc zamiast slajdów ze zdjęciami dzieci, w wizjerach widzimy przestrzeń na zewnątrz baraku:

drzewa, dalekie zabudowania, niebo. Oznacza to, że ofiary Zagłady nie mają grobu, że nie zostały pochowane. Ich grób jest w powietrzu.

dopoWiedzenia

Tomasz Pietrasiewicz, Metafory i symbole Teatru Pamięci w Bramie Grodzkiej

Paweł Próchniak, Teatr nocy

(rozmowa z Tomaszem Pietrasiewiczem)

Jan P. Hudzik, Tomasz Pietrasiewicz, Sztuka i pamięć Zagłady

Paweł Próchniak, W prześwicie

Tomasz Pietrasiewicz