Przedrozbiorowe prawo wojskowe to przede wszystkim zbiór prze pisów, zawierających normy prawa karnego i administracyjnego. Regu lowały one głównie życie wewnętrzne wojska i jego stosunek do ludności cywilnej oraz normy ustalające sposób prowadzenia działań wojennych.
Przepisy prawa wojskowego obowiązywały pozostających w aktualnej służbie żołnierzy i woluntariuszy, o ile ci ostatni wyrazili na to zgodę, oraz całą ludność cywilną, która poruszała się za wojskiem, w tym kup
ców, rzemieślników, rodziny żołnierskie, karczmarzy i prostytutki1.
1 Encyklopedia wojskowa. Red. O. Laskowski. T. 1. Warszawa 1931, s. 133—
134; G. Błaszczyk: Artykuły wojskowe i ich rola dla ustroju sił zbrojnych i prawa wojskowego. „Czasopismo Prawno-Historyczne” (dalej: CPH) 1979, z. 2, s. 101—103.
2 Volumina Legum. T. 2. Wyd. J. O h r y z k o. Petersburg 1859, s. 478—482 (dalej: VL); Artykuły wojskowe z konstytucji wyjęte, [b.m. i r.w.] — wydane przez konfederatów barskich po 5 sierpnia 1769 r.
3 Artykuły wojskowe. Warszawa 1775.
4 Archiwum Państwowe w Krakowie, Oddział na Wawelu, Archiwum Pod
horeckie Rzewuskich (dalej: Podh.), dział II, sygn. 172, s. 234—252.; Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku. Wyd. S. Kutrzeba. Kraków 1937.
s Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD), Archiwum Radziwiłłów (dalej: AR), dział VII, sygn. 5 (bez paginacji).
Do najważniejszych źródeł wojskowego prawa karnego materialnego Rzeczypospolitej szlacheckiej należy zaliczyć Artykuły wojenne hetmań skie authoritate sejmu aprobowane z 1609 r., które po raz ostatni ukazały się drukiem w 1769 r.2, oraz Artykuły wojskowe z 1775 r.3 Nie mniej ważnymi źródłami prawa karnego wojskowego są nie znane S. Kutrzebie redakcje artykułów wojskowych króla Augusta II Sasa4 oraz artykuły wojenne króla Augusta III Sasa, jak się zdaje z 1749 r.5 Ciekawym
źródłem są ogłoszone prawdopodobnie w okresie sejmu konwokacyjnego w 1764 r. Artykuły ustaw wojskowych Królestwa Polskiego6. Duże zna
czenie dla badacza osiemnastowiecznego prawa wojskowego mają również regulaminy wojskowe z czasów saskich i doby stanisławowskiej7.
6 Polska Akademia Umiejętności w Krakowie (dalej: PAU Kr.,), sygn. 940, s. 659—660.
7 Do najważniejszych należałoby zaliczyć: Regulamin służby obozowej i gar
nizonowej dla regimentów pieszych. Warszawa 1775; Regulamen służby obozowej i garnizonowej dla regimentów kawalerii. Warszawa 1775; Regulamin służby obozo
wej i garnizonowej dla całego wojska Obojga Narodów. Warszawa 1790.
8 Proceder prawny wojskowy. Warszawa 1775; Podh., dz. II, sygn. 172, s. 453—
526; J. Kamiński: Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce. War
szawa 1928, s. 74.
’ J. Kamiński: Historia sądownictwa..., s. 76—80.
18 VL, t. 3, s. 198—204.
11 Artykuły wojskowe najjaśniejszych królów polskich i hetmanów litewskich ustanowione z rozkazu hetmana Michała Kazimierza Paca. Wilno 1673; Artykuły wojenne powagą Rzeczypospolitej królów polskich, i hetmanów W. Ks. Lit. różnymi czasy ustanowione z rozkazu hetmana Michała Kazimierza Radziwiłła. Nieśwież
Z kolei proces wojskowy w autoramencie cudzoziemskim regulowały takie źródła, jak: Constitutio Criminalis Carolina, Ordynacja sądów woj skowych z czasów Jana Kazimierza, Porządek sądów wojskowych Fry deryka króla pruskiego z 1712 r. oraz Proceder prawny wojskowy z 1775 r.8 Postępowanie przed sądami wojskowymi autoramentu polskie go nie doczekało się szczegółowego uregulowania prawnego. Jedynie niektóre z konstytucji wojennych z lat 1590, 1591, 1593, 1601, 1609, 1764 oraz nieliczne przepisy artykułów wojskowych pozwalają na okreś
lenie jego najważniejszych cech9. Warto pamiętać, że w oddziałach pos
politego ruszenia proces wojskowy opierał się na zasadach zawartych w konstytucji wojennej z 1621 r. oraz na zwyczaju10.
Prawo wojskowe uznawało zasadę subsydiarności, dzięki czemu w przypadkach nie uregulowanych przez daną ustawę wojskową można było stosować wszystkie wcześniej wydane przez władców, hetmanów czy inne organa władzy wojskowej przepisy. W praktyce zaś sądy wojskowe często powoływały się na zwyczaj oraz rzadziej na obce normy prawa wojskowego. W związku z tym kwestia obowiązywania prawa wojskowego w czasie jest niejasna i wymaga gruntownych badań.
Na obecnym etapie można jedynie zaryzykować twierdzenie, że do mo
mentu wydania artykułów wojskowych z 1775 r., a być może nawet dłużej, bo do ich wznowienia w 1790 r., obowiązywały wszystkie — wydane wcześniej przez władców, sejm i hetmanów — przepisy prawa wojskowego, które w XVII i XVIII w. wydawano w formie zbiorów opatrzonych sankcją hetmańską11.
Ustawodawstwo wojskowe Rzeczypospolitej szlacheckiej, podobnie jak polskie prawo ziemskie, stosowało karę śmierci przez powieszenie za wiele przestępstw przeciwko mieniu oraz za typowe przestępstwa wojskowe, w tym dezercję i bunt12. O ile w prawie ziemskim bądź miejskim powieszenie było zawsze karą hańbiącą, o tyle w omawianym systemie prawnym wykształcił się nieznany innym podział na szubienicę złodziejską (niehonorową — karano nią przede wszystkim sprawców przestępstw przeciwko mieniu) oraz żołnierską (honorową — głównie dla sprawców typowych przestępstw wojskowych)13. Warto zaznaczyć, że prawo wojskowe nie uważało kary szubienicy za wyłącznie plebejską.
Oprócz funkcji zasadniczej szubienica służyła do wykonywania szcze gólnego rodzaju kary hańbiącej, zwanej powieszeniem in effigie14.
Kara śmierci przez rozstrzelanie została przeniesiona do Rzeczypo
spolitej za pośrednictwem obcych wojsk zaciężnych. W Europie zachod niej zaczęła być stosowana w drugiej połowie XV w., być może jako
tzw. arkebuzowanie15. Osiemnastowieczne artykuły i regulaminy wojsko
we nakazywały stosowanie kary śmierci przez rozstrzelanie za przestęp stwa przeciwko obowiązkom związanym ze służbą wartowniczą oraz 1754; Artykuły wojenne powagą Rzeczypospolitej, królów polskich i hetmanów Wielkiego Księstwa Litewskiego różnymi czasy ustanowione wydano z rozkazu Michała Kazimierza Radziwiłła. Zestawił S. Brodowski. Nieśwież 1755.
13 Biblioteka Muzeum Czartoryskich w Krakowie (dalej: Czart.), sygn. 444, s. 230 oraz sygn. 1957, s. 647; PAU Kr., sygn. 940, s. 659—660v; Biblioteka Jagiel
lońska w Krakowie (dalej: BJ), sygn. 60961, s. 60; Podh., dział II, sygn. 70, bez paginacji: Artykuły wojskowe z czasów saskich, pkt 8; AGAD AR, dz. VII, sygn.
260: Artykuły wojskowe Hieronima Floriana Radziwiłła b.d., art. 17, 19 (dalej:
Artykuły Floriana Radziwiłła b.d.); AGAD AR, dz. VII, sygn. 5: Artykuły wojskowe Augusta III, pkt 9; AGAD, Archiwum Roskie-Militaria (dalej: Roś), pudło 6, sygn. CXXXVII 2/157; S. Brodowski: Corpus iuris militaris Polonicum. Elbląg 1753, s. 64, 132, 188; Artykuły wojskowe. Warszawa 1775, s. 10, 28; Regulamin służby obozowej i garnizonowej piechoty. Warszawa 1775, s. 116; Polskie ustawy..., s. 73, 108, 123, 167, passim.
' S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 64, 188; M. Podbiera: Wojskowy postępek sądowy Polski przedrozbiorowej. Poznań, 1925, s. 31.
•* S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 118, 136, 188; Proceder prawny..., s. 164, 166; M. Podbiera: Wojskowy postępek..., s. 32; Pisma Tadeusza Kościuszki. Wyd.
H. Mościcki, Warszawa 1947, s. 58; A. L i t y ń s k i: Proces karny insurekcji 1794. Katowice 1983, s. 19. Powieszenie in effigie stosowano w odniesieniu do zbiegłych przestępców, których wizerunek wieszano na szubienicy bądź przybijano do szubienicy kartkę z imieniem i nazwiskiem zbiega.
15 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 124; J. Kamiński: Historia sądow
nictwa..., s. 51. Przez arkebuzowanie rozumiano rozstrzelanie. A. Bruckner:
Słownik etymologiczny języka polskiego. Warszawa 1970, s. 6—7.
Problemy prawa...
przy trzeciej próbie dezercji16. Kara śmierci przez rozstrzelanie miała być orzekana w stosunku do żołnierzy odmawiających wykonywania prac żołnierskich w warunkach bojowych, biorących udział w nielegal nych zgromadzeniach, domagających się wypłacenia żołdu oraz poddają
cych powierzone im pozycje17. Rozstrzelanie uważano za typowo wojsko wy sposóbwykonania kary śmierci. W nowożytnych armiach europejskich uznawano je za najłagodniejszy, a przede wszystkim za najbardziej honorowy sposób egzekucji kary śmierci18.
16 AGAD AR, dz. VII, sygn. 5: Artykuły wojskowe dla garnizonu słuckiego z 1733 roku, pkt 16; tamże, sygn. 260: Artykuły wojskowe Hieronima Floriana Radziwiłła z 1747 roku, art. 7, 15, 28; tamże, sygn. 5: Artykuły wojskowe Augusta III, pkt 15; tamże, sygn. 260: Artykuły wojskowe Hieronima Floriana Radziwiłła b.d., art. 7; Podh. I, sygn. 119: Regulamin O dyscyplinie albo karności wojskowej, art. 23; Artykuły wojskowe... 1775, art. 23; Regulamin służby obozowej i garnizono
wej dla całego wojska. Warszawa 1786, s. 51; S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 126; Polskie ustawy..., s. 212
17 Artykuły wojskowe..., pkt 15, 30, 45; Pisma Tadeusza Kościuszki..., s. 151:
J. Kiliński: Pamiętniki. Opr. S. Herbst. Warszawa 1958, s. 50.
18 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 118; M. Podbiera: Wojskowy..., s. 32.
19 Czart., sygn. 186, s. 217; S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 126, 128; Polskie ustawy..., s. 222; J. Piotrowski: Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków.
Wyd. A. Czuczyński. Kraków 1894, s. 51.
20 AGAD AR, dz. VII, sygn. 5: Artykuły wojskowe Augusta III, pkt 22;
tamże, sygn. 260; Artykuły wojskowe Hieronima Radziwiłła z 1747 roku, pkt 22;
J. Kamiński: Historia sądownictwa..., s. 53; W. Magnuszewski: Z dziejów elearów polskich. Warszawa 1978, s. 187; W. Dębołecki: Pamiętniki o Lissow- czykach, czyli Przewagi elearów polskich 1619—1623. Wyd. K. J. Turowski.
Kraków 1859, s. 73. Pkt 31 aTtykułów wojskowych z 1775 r. stanowił: „[...] jako też wielożeństwa, w razie, gdyby kto dwie lub więcej miał żon, podług Prawa pospolitego w kraju karany będzie.”
Kolejną karę — ścięcie mieczem — stosowano przeważnie w odnie
sieniu do sprawców rozmyślnych zabójstw lub przy zbrodniach politycz
nych popełnianych przez wojskowych oraz za fałszowanie stanu pod oddziału (w przypadku podwójnej recydywy), za najazdy, rabowania kościołów lub dworów szlacheckich, zranienie lub zabójstwo. Być może ścięcie stosowano także w przypadkach nieoznaczenia sposobu wyko nywania kary śmierci przez normy wojskowego prawa karnego19 20.
Karę spalenia orzekano za blużnierstwo, świętokradztwo, bigamię i sodomię. Spaleniem jako karą odzwierciedlającą karano w wojsku — podobnie jak w polskim prawie ziemskim i miejskim oraz litewskim —- podpalaczy29.
Kara śmierci przez utopienie znana była tylko nielicznym źródłom dawnego prawa wojskowego. Jest to charakterystyczne także dla innych ówczesnych systemów prawnych. Utopieniem karano głównie kobiety
lekkich obyczajów21. Wiadomo także, iż hetman Jan Karol Chodkiewicz kazał utopić 80 przywódców buntujących się Kozaków. Przywiązano im do szyi kamienie i w obawie przed buntem potajemnie, nocą wrzucono do wody22. Stanowi to rzadkie odstępstwo od zasady publiczności wy konywania kary śmierci w dawnym wojsku Rzeczypospolitej. We flocie wojennej Rzeczypospolitej stosowano karę wyrzucenia za burtę. Orze kano ją na podstawie artykułów kaperskich z 1570 r. oraz artykułów dla floty wojennej z czasów Zygmunta III Wazy w stosunku do bun towników, dezerterów, krzywoprzysiężców i zabójców23.
21 Polskie ustawy..., s. 148, 208, 209.
22 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 60.
23 K. Lepszy: Dzieje floty polskiej. Gdańsk 1947, s. 38; S. B od ni s k:
Polska a Bałtyk za ostatniego Jagiellona. Kórnik 1946, s. 95.
24 Podh. II, sygn. 8, s. 372; Polskie ustawy..., s. 82.
as Polskie ustawy..., s. 81.
26 Tamże, s. 131, 241; PAU Kr., sygn. 940, s. 659v; J. Kamiński: Historia..., s. 51.
27 W. Dębołe c ki; Przewagi..., s. 77—78; W. Magnuszewski: Z dziejów....
s. 190.
Specyficzny sposób wykonywania kary śmierci na dezertującej cze ladzi obozowej opisuje w pochodzącym z 1559 r. pouczeniu hetman Florian Zebrzydowski. Hetman nakazywał wykonanie tzw. puszczenia na praszczęta tak, ,,[...] aby go wszyscy z onej roty, z której uciekł, siekli, pierwej ma go ciąć rotmistrz, potym towarzysze, a potym pacholikowie, a ma być puszczon między nie, między dwa rzędy, a kto by na broni swej, mieczu lub kordzie, krwie jego nie ukazał, tedy takież samemu mają uczynić, a to dla tego, aby jeden drugiemu nie urągał, a tak porąbany nie ma być chowan dla większej srogości, ale pogrzeb jego ma być u psów, u ptaków, etc.”24
Dawne prawo wojskowe znało również karę zrzucenia z muru. Ten — jak się zdaje — losowy (skazaniec nie zawsze musiał zginąć) i odzwier
ciedlający rodzaj kary śmierci praktykowany był w stosunku do zasy
piających na warcie żołnierzy25.
W przedrozbiorowym wojskowym wymiarze sprawiedliwości stosowa no, pod wpływem prawa polskiego, karę śmierci przez ćwiartowanie za zdradę i zranienie przełożonego26. Ponadto nieliczne normy dawnego prawa wojskowego nakazywały wykonanie tej kwalifikowanej postaci kary śmierci za udzielanie pomocy szpiegom oraz za poważne przestęp
stwa przeciwko mieniu27.
Jak dotychczas nie udało się odnaleźć w źródłach dawnego prawa wojskowego żadnej normy, która nakazywałaby stosowanie kary śmierci przez wbicie na pal. Wiadomo jednak, iż orzekano ją pod wpływem
c-prawa polskiego za bardzo ciężkie przestępstwa, takie jak bunty czy zdrada28.
28 J. Ki to wic z: Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III.
Wstęp i objaśnienia M. Janik. Kraków 1925, s. 181; T. Korzon: Dzieje wojen i wojskowości w dawnej Polsce. T. 3. Kraków 1923, s. 44; J. Piotrowski: Dzien
nik wyprawy..., s. 42—43.
29 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 122; Proceder prawny... 1775, s. 90, 92;
Polskie ustawy..., s. 68, 114, 145, 190, 310, 351; J. Kamiński: Historia..., s. 40.
30 Proceder prawny..., 1775, s. 90, 92; Regulamin służby obozowej... piechoty 1775, s. 95, 159; Regulamin służby... kawalerii 1775, s. 75; BJ, sygn. 6096 I, s. 60;
VL, t. 4, s. 276; J. Kiliński: Pamiętniki..., s. 152; S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 310, 312.
31 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 122; Podh. II, sygn. 171, s. 262—263.
32 Np. patrz Polskie ustawy..., s. 31, 151, 228; J. Kamiński: Historia sądow
nictwa..., s. 51; M. Podbiera: Wojskowy..., s. 32.
33 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 118.
34 Proceder prawny... 1775, s. 164, 166.
Przepisy przedrozbiorowego prawa karnego wojskowego pozwalały na bezkarne zabicie żołnierza odmawiającego podjęcia walki, dezerteru-jącego z pola bitwy, poddającego przedwcześnie bronione miejsce nie
przyjacielowi29. Uprawnienie to operiało się na starym zwyczaju. Dopiero przepisy regulaminowe z XVIII w. określały ściśle, w jakich sytuacjach dowódcy wojskowi mogą z niego korzystać30. Prawnik wojskowy S. Bro
dowski nakazywał dużą ostrożność w korzystaniu z prawa do bezkar nego stosowania kary śmierci, które — w jego opinii — nie powinno zastępować wojskowego wymiaru sprawiedliwości31.
W literaturze przedmiotu nie ma zgodności co do tego, który z ro dzajówkary śmierci (powieszenie czy rozstrzelanie) stosowano najczęściej.
Trudność w tym, że rodzaj kary śmierci często nie był ustawowo uregu lowany. Określano go następująco: „na życiu”, „na gardle”, „głowę traci”, „sub poena capitis”. Warto też pamiętać, że szesnastowieczne prawo wojskowe — podobnie jak pospolite — często nie określało w ogóle kary przewidzianej za dane przestępstwo, pozostawiając jej skon
kretyzowanie sądowi32. Dopiero ustawodawstwo wojskowe z II po
łowy XVIII w. oraz praktyka, opierając się częściowo na zwyczaju, zdają się rozwiązywać tę sporną kwestię. S. Brodowski twierdził: „Nad to prawo niewątpliwe jest, że gdzie pewnego rodzaju nie masz wyra
żonego, zwyczajem wprowadzono w stanie cywilnym kara miecza, a w stanie żołnierskim kara rozstrzelania”33. Zwyczaj ten został usank
cjonowany w przepisach Procederu prawnego wojskowego z 1775 r.34 W odniesieniu do okresu wcześniejszego problem pozostaje nadal nie rozstrzygnięty, chociażby z uwagi na tak charakterystyczną dla dawnego
wymiaru sprawiedliwości —■ nie tylko wojskowego — dowolność i arbi tralność35.
15 Tamże; S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 118.
w Czart., sygn. 128, s. 406; tamże, sygn. 186, s. 219; PAU Kr., sygn. 940, s. 659v;
AGAD, Archiwum Zamoyskich, sygn. 3082, s. 165; AGAD AR, dz. VII: Artykuły słuckie, pkt 4, 10; tamże, sygn. 260: Artykuły Floriana Radziwiłła... b.d., pkt 2;
tamże, sygn. 5; Artykuły Augusta III, pkt 21, 31; BJ, sygn. 6096 I, s. 56, 63; VL, t. 3, s. 134, 374—375; W. Magnuszewski: Z dziejów..., s. 188, 189, 191.
37 Podh. I, sygn. 119: Regulamin O dyscyplinie..., pkt 9; Podh. II, sygn. 70:
Artykuły wojskowe z czasów saskich, pkt 1; AGAD AR, dz. VII: Artykuły Augu
sta III, pkt 4, 5, 12, 14; tamże, sygn. 260: Artykuły Floriana Radziwiłła... b.d.
pkt 1, 4, 5, 6, 11, 12; tamże, sygn. 260: Artykuły Floriana Radziwiłła... 1747, pkt 13, 21, 31; Artykuły wojskowe... 1775, s. 10, 16; Regulamin służby... piechoty 1775, s. 80; Polskie ustawy..., s. 230, 293—294.
Podh. Ii, sygn. 70, s. 23; PAU Kr., sygn. 940, s. 659v—660; AGAD AR, sj’gn. 5: Artykuły Augusta III, pkt 4; Artykuły wojskowe... 1775 (dla oficerów), s. 50; Polskie ustawy..., s. 65, 92, 118, 122, 130, 183, passim.
39 AGAD AR, sygn. 5: Artykuły Augusta III, pkt 3; tamże, sygn. 5: Artykuły Floriana Radziwiłła... b.d., pkt 3, 10; Artykuły wojskowe... 1775, pkt 3, 4 i pkt 2 (oficerskie); Polskie ustawy..., s. 241, 268, 293; VL, t. 3, s. 217; A. Lityński:
Przestępstwa polityczne w polskim prawie karnym XVI—XVIII wieku. Katowice 1976, s. 34—36.
Przyjął się podział dawnych kar śmierci na zwykle (poena capitis) oraz kwalifikowane (poena horribilis). Jak się zdaje, do zwyczajnych kar śmierci można zaliczyć kary: ścięcia, rozstrzelania, powieszenia, być może także zrzucenia z muru. Natomiast do kwalifikowanych nale
żało: spalenie, utopienie, puszczenie na praszczęta, wbicie na pal oraz przede wszystkim ćwiartowanie. Warto zaznaczyć, że sposród kilkuset znanych norm dawnego prawa wojskowego opatrzonych sankcją śmierci nieliczne zawierały dodatkowy nakaz bezwarunkowego, nieuchronnego jej wykonania. Ustawodawca najczęściej określał to w następujący spo
sób: „Bez wszelkiego miłosierdzia, niechybnie karze śmierci popadnie, bez respektu i miłosierdzia, bez żadnego frysztu.”36
Być może w przedrozbiorowym wojskowym prawie karnym stoso wano zasadę kumulacji kar, głównie w odniesieniu do poważnych przes
tępstw przeciwko mieniu i władzom wojskowym. Najczęściej był to nakaz karania na „na ciele i życiu”37, „na życiu i honorze”38, a nawet na
„życiu, ciele, honorze i dobrach”39. Nie jest jednak jasne, jak wykony
wano tego typu kary; może podobnie jak w przypadki^ przestępstw politycznych. Niewykluczone jednak, że ustawodawcy chodziło jedynie o stworzenie sędziemu możliwości wyboru.
W zależności od tego, jaki był charakter popełnionego przestępstwa i jakie skutki dla honoru ukaranego przynosiła kara śmierci, prawo wojskowe dzieliło ogół tych kar na hańbiące i niehańbiące. Do pierwszej
grupy należy zaliczyć przede wszystkim powieszenie na szubienicy zło
dziejskiej oraz rzadziej występujące utopienie. Ten sposób wykonywani;!
kary śmierci był praktykowany w stosunku do złodziei, zdrajców, żołnie rzy znieważających lub występujących czynnie przeciwko przełożonym oraz w stosunku do nierządnic40. Normy przedrozbiorowego prawa woj
skowego nie precyzowały jednak jednoznacznie, czy kara śmierci ma być ,,poczciwa, czy sromotna”. Uzależniano to zazwyczaj od „osobliwych cyrkumstancji, które takiemu występkowi strasznemu kary przyczyniają, albo umniejszają według dyspozycji prawa, że kary występkom zawsze korespondować powinny”4*. Wiadomo jednak, iż powieszenie nie byio tak honorowym sposobem wykonania kary śmierci na osobie wojskowej, jak rozstrzelanie czy ścięcie (chyba że odbywało się ono pod szubienicą złodziejską)42.
40 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 62, 64, 188; Artykuły wojskowe kon
federatów barskich. W: Konfederacja Barska. Wybór źródeł. Wyd. W. Konop
czyński. Kraków 1928, s. 111.
41 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 62, 64.
42 Tamże, s. 118, 136, 188; Proceder prawny... 1775, s. 164; M. Podbiera:
Wojskowy postępek..., s. 32.
« s. Brodowski: Corpus iuris..., s. 122, 188; Proceder prawny... 1775. s. 90, 92; Polskie ustawy..., s. 68, 82, 114, 145, 190; J. Rundstein: Księga wojskowa Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego litewskiego 1618—1622. W: Pamięwtk his- toryczno-prawny. Red. P. D ą b k o w s k i. T. 7. Z. 4, s. 22.
44 S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 118.
45 Proceder prawny..., s. 90, 92, 94.
Przyjętym od stuleci, pierwotnym celem kary była odpłata. Z czasem przyjęła ona formę talionu, co stanowiło pewien krok naprzód, ponieważ ograniczono w ten sposób wcześniejszą zemstę tylko do osoby sprawcy i to do takich rozmiarów, jakie miały sprawcy przestępstwa wyrządzić identyczne zło. Trudno jednoznacznie dociec, który z wspomnianych był najważniejszym celem wymierzania kary śmierci w szesnasto- i siedem nastowiecznym wojsku Rzeczypospolitej. Pewnych informacji dostarcza pochodząca z lat 1618—1622 księga sądowa hetmana Krzysztofa Radzi wiłła. W zapiskach sądów wojskowych pojawiają się elementy odpłaty, talionu, odstraszania (np.: „aby zły przykład nie szerzył się w wojsku”).
Jedynie nieliczne źródła prawa wojskowego wskazują, że celem kary śmierci była chęć eliminacji sprawcy czynu, podkreślając przede wszyst kim wolę zachowania porządku i bezpieczeństwa43. S. Brodowski pisał w Corpus iuris militaris Polonicum: „Kar pożytek wszystkich największy należy do przykładu.”44 Proceder prawny wojskowy z 1775r. stwierdzał:
„Występnik złapany dla powszechnego postrachu bez odwłoki ukarany być musi [...], dać nieodwłocznie w przytomności inszych przykład [.,.]”45
Z kolei Regulamin służby obozowej i garnizonowej piechoty z 1775 r.
nakazywał komendantom regimentów doraźne karanie śmiercią występ nych żołnierzy, „aby drugim uczynili wstręt od nieporządku”46.
46 Regulamin służby... piechoty 1775, s. 113.
47 Tamże; Polskie ustawy..., s. 81.
Polskie ustawy..., s. 82; S. Brodowski: Corpus iuris..., s. 60.
49 Pisma Tadeusza Kościuszki..., s. 151, 153; A. Lityński: Kara śmierci w prawie powstania 1794 roku. W: Dawne sądy i prawo. Red. A. Lityński.
Katowice 1983, s. 75.
50 AGAD, Roś Militaria, pudło 6, sygn. CXXXVII 2/157; S. Brodowski:
Corpus iuris..., s. 188; J. Rundstein: Księga wojskowa..., s. 23.
51 S. Brodowski: Corpus iuris..,, s. 188; Polskie ustawy..., s. 82.
52 Czart., sygn. 444, s. 229; Czart., sygn. 186, s. 217; VL, t. 3, s. 200; W. Dębo- łecki: Pamiętniki..., s. 75—78; W. Magnuszewski: Z dziejów..., s. 189—190;
J. Rundstein: Księga..., s. 23—24.
Temu celowi służyła surowość prawa wojskowego oraz różnorodność rodzajów kar śmierci, z których część miała charakter hańbiący i od zwierciedlający47. Również obowiązek publicznego wykonywania niemal wszystkich egzekucji oraz częste pozostawianie zwłok po egzekucji, aż do ich zupełnego rozkładu, miało odstraszać potencjalnych przestępców48.
W okresie powstania kościuszkowskiego kara śmierci stanowiła element
„zemsty obrażonego narodu”, wyrażała „głos ojczyzny i jej całość”49.
Najważniejszym celem kary śmierci była więc prewencja ogólna, jak określały to dokumenty praktyki: „drugim na postrach”50. Ustawodaw
stwo wojskowe nie różniło się więc w tym zakresie od wielu innych systemów prawnych.
Trudno o bezpośrednie wskazówki dotyczące istotykary śmierci. Choć brak szerszych rozważań w tej kwestii można stwierdzić, iż kara śmierci
miała charakter zemsty publicznej. Zadanie karania występnych żołnie
rzy było prawem i obowiązkiem najwyższych dowódców wojskowych, w tym głównie króla, hetmanów i działających w ich imieniu sądów.
Sądy przez swe działania miały chronić interes prawn^ Rzeczypospo litej51.
Badając znane normy przedrozbiorowego prawa wojskowego, można zauważyć, że jedynie nieliczne z nich uwzględniały znane prawu polskie mu uprzywilejowanie szlachty oraz upośledzenie przedstawicieli stanu mieszczańskiego czy chłopskiego52. Wynikało to zapewne ze specyficznej celowości polityki kryminalnej w wojsku. Warto również zaznaczyć, iż niektóre normy prawa wojskowego nakazywały ostrzejsze karanie do
wódców niż ich podwładnych. W celu uniknięcia ewentualnych nieporo zumień i odwoływania się szlachetnie urodzonych do reguł prawa ziem skiego, szczególnie w przypadku przestępstw przeciwko mieniu, niektórzy
ustawodawcy wojskowi nakazywali karać szubienicą, „na kogokolwiek
by się pokazało bez wszelkiego miłosierdzia”53. Pamiętając o nielicznych wyjątkach należy uznać, iż prawo wojskowe formalnie traktowało wszystkich żołnierzy tak samo, bez względu na dzielące ich różnice stanowe czy majątkowe. Natomiast kwestia realizacji tych postanowień
wpraktyce wymagałaby dalszych badań.
53 J. Kamilis ki: Historia..., s. 63—65; PAU Kr., sygn. 940, s. 659; H. Wis- n e r: Wojsko litewskie..., cz. 3, s. 69, 85.
54 J. Rundstein: Księga..., s. 24; J. Kamiński: Historia..., s. 64; H. W i s- ner: Wojsko litewskie..., cz. 3, s. 141—143; J. Makarewicz: Polskie prawo karne. Część ogólna. Lwów—Warszawa 1919, s. 170—171; VL, t. 2, s. 308—309, 343—
344. Kwestia zatwierdzania przez sejm decyzji hetmańskich (ułaskawienie) wy
maga dalszych badań. Jak się zdaje, nie zawsze było to praktykowane. Powstaje pytanie: dlaczego? Zgodnie z konstytucją wojenną z 1590 r. decyzje hetmana w sprawach dyscyplinarnych miały moc uchwał sejmowych, a ponadto hetman był przecież najwyższym sędzią dla obu autoramentów oraz ustawodawcą, którego artykuły wojskowe miały moc uchwał sejmowych. Zdaniem J. Kamińskiego prawo łaski stosowane przez hetmanów nie pokrywa się z nowoczesnym pojęciem łaski.
Stanowisko hetmańskie było w tej dziedzinie analogiczne do prerogatyw królew
skich sprzed XVII w. Byłoby to więc odstępstwo od zasady sejmowego prawa łaski. Nie wykluczone jednak, iż hetmanowi przysługiwała jedynie inicjatywa wy
dawania glejtów wstrzymujących wykonanie kary śmierci na jakiś czas i prze
kazanie całej sprawy do decyzji sejmu. Dalszych badań wymaga również kwestia,
kazanie całej sprawy do decyzji sejmu. Dalszych badań wymaga również kwestia,