CZĘŚĆ 1. POLSKA W LATACH 1989–1999
1.4 Założenia i nowe podstawy traktatowe
Decydujące znaczenie w tym zakresie miał okres rządów solidarściowych 1989–1993, w którym doszło zarówno do sformułowania no-wych celów i zasad, jak również stworzenia nono-wych form prawnych współpracy międzynarodowej Polski. Naczelną dewizą polityki zagra-nicznej RP stał się po 1989 r. „powrót do Europy”, rozumiany jako jed-noznaczną i wyraźną jej reorientację w kierunku zachodnim. Orienta-cja prozachodnia uzyskała jednoznaczne poparcie we wszystkich opOrienta-cjach politycznych, jak też zdecydowanej większości społeczeństwa polskiego.
Głównym architektem nowych celów i zasad polityki zagranicznej III RP w latach 1989–1993 był minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubi-szewski. W pierwszym obszernym exposé sejmowym z 26 kwietnia 1990 r. sformułował on aż 11 celów i priorytetów polityki zagranicznej w skali ca-łego systemu międzynarodowego, które w następnych miesiącach i latach ulegały coraz większemu precyzowaniu w oparciu o kryteria geograficz-ne, polityczne i gospodarczo–społeczne. Zakładano w nich między innymi:
1) Współtworzenie europejskiego systemu bezpieczeństwa.
2) Zacieśnienie kontaktów ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich oraz jednoczącymi się Niemcami na zasadzie pełnego uzna-nia suwerenności RP.
3) Politykę nowych powiązań regionalnych.
4) Rozszerzanie powiązań politycznych, gospodarczych i kulturowo– cywilizacyjnych z państwami Europy Zachodniej oraz Stanami Zjedno-czonymi, generalnie ze światem cywilizacji zachodniej.
5) Rozbudowę stosunków, ostatnio do pewnego stopnia zaniedba-nych, z państwami innych kontynentów, w tym Ameryki Łacińskiej i – generalnie – z państwami niezaangażowanymi.
6) Dążenie do redukcji ogromnego zadłużenia Polski oraz utrzymanie, koordynacja i skuteczne wykorzystanie pomocy gospodarczej i finanso-wej dla niej.
7) Współpraca z organizacjami międzynarodowymi, szczególnie z ONZ, zwłaszcza w rozwiązywaniu problemów globalnych.
8) Umacnianie funkcji prawa międzynarodowego.
9) Znoszenie barier i tworzenie ułatwień w ruchu osobowym, zwłaszcza łączności Polaków ze światem oraz Polonii z krajem.
Założenia powyższe w następnych miesiącach i latach były w coraz większym stopniu precyzowane w kolejnych rocznych exposé Skubi-szewskiego do 1993 r., w oparciu o kryteria geograficzne, polityczne i go-spodarczo-społeczne oraz zmieniające się otoczenie zewnętrzne Polski. Koncentrowały się one w praktyce w latach 1993–1999 generalnie na na-stępujących kierunkach i kręgach współpracy:
1) sąsiedzi Polski i kraje Europy Środkowej;
2) kraje strefy euroatlantyckiej i uprzemysłowione Zachodu, zwłaszcza skupione w NATO i UE;
3) postradzieckie kraje Europy Wschodniej i Zakaukazia (Rosja, Biało-ruś, Ukraina, Mołdawia, Armenia, Azerbejdżan i Gruzja);
4) kraje pozaeuropejskie, w tym postradzieckie Azji Centralnej (Środ-kowego Wschodu);
5) ONZ oraz inne organizacje międzynarodowe o charakterze global-nym i regionalglobal-nym.
Główne kierunki i priorytety strategiczne przedstawiały się w ujęciu syntetycznym w aspekcie dwu- i wielostronnym następująco:
a) utrzymywanie dobrych i przyjaznych stosunków z wszystkimi są-siadami przy równoczesnej preferencji do całkowitej integracji ze struk-turami euroatlantyckimi, co można określić jako kierunek prozachodni. Można w nim wyróżnić dwa wyraźne priorytety:
b) umocnienie bezpieczeństwa przez członkostwo Polski w NATO i bliski sojusz z USA oraz ich obecności w Europie (1999 r.);
c) wsparcia procesu transformacji społeczno-gospodarczej przez jej członkostwo w UE (2004 r.);
d) wspieranie współpracy międzyregionalnej (tzw. neoregionalizm) w Europie Środkowej.
Reasumując można stwierdzić, że linia polityczna polityki zagranicz-nej i bezpieczeństwa Polski wypracowana przez Skubiszewskiego i rządy solidarnościowe do 1993 r. była generalnie akceptowana do końca lat 90. zarówno rząd SLD/PSL, jak też rząd AWS/Unia Wolności od 1997 r. [zob. Skubiszewski, 1997].
W pierwszej połowie lat 90.ważne znaczenie miało stworzenie przez rządy solidarnościowe nowych podstaw traktatowych. Zostały one za-warte z większością państw świata w formie określonych układów lub de-klaracji dwustronnych. Forma zawarcia tych układów była uzależniona od głębokości zmian polityczno-prawnych po przezwyciężeniu konflik-tu Wschód–Zachód. Dlatego też całkowicie nowe układy i traktaty Pol-ska musiała wynegocjować z ZSRR i krajami byłego bloku wschodniego, zwłaszcza ze swoimi najbliższymi sąsiadami – Niemcami po zjednocze-niu (1990 r.), z nowymi sąsiadami wschodnimi i południowymi. W uję-ciu chronologicznym kolejność zawieranych układów była następująca:
1) podpisanie układu granicznego (14 listopada 1990 r.) oraz trakta-tu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r. z Niemcami,
2) traktatów z Węgrami oraz z Czechosłowacką Republiką Federacyj-ną (CSRF) o dobrym sąsiedztwie, solidarności i przyjacielskiej współpra-cy (6 października 1991 r.);
3) uznanie niepodległości Ukrainy 2 grudnia 1991 r. oraz podpisanie z nią traktatu o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpra-cy (18 maja 1992 r.);
4) deklaracji o przyjaźni i współpracy z ZSRR z 16 października 1990 r. oraz traktatu z Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współ-pracy jako jego sukcesorem (22 maja 1992 r.);
5) poprzedzony licznymi deklaracjami i uzgodnieniami traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z Białorusią (23 czerwca 1992 r.);
6) deklaracja z 13 stycznia 1992 r. oraz traktat o przyjaznych stosun-kach i dobrosąsiedzkiej współpracy z Litwą (26 kwietnia 1994 r.).
Traktaty i powyższe układy stanowiły podstawę do zawarcia szeregu dodatkowych porozumień i umów dwustronnych w określonych dziedzi-nach. W ten sposób Polska miała uregulowane i pokojowe stosunki ze wszystkimi swoimi najbliższymi i dalszymi sąsiadami, ze wszystkimi po-zostałymi państwami – europejskimi oraz w skali całego świata [zob. Ku-kułka, 1998, 75:95].
Od początku lat 90. Polska dużą wagę przywiązywała do zainicjowa-nia współpracy – międzyregionalnej w Europie Środkowej i transgranicz-nej z najbliższymi sąsiadami. Wynikało to przede wszystkim z faktu, ze po rozpadzie bloku wschodniego i powstawaniu nowego otoczenia ze-wnętrznego Polska znalazła się w pewnego rodzaju szarej strefie – mię-dzy jednoczącymi się Niemcami a rozpadającym się ZSRR. W tej sytuacji ważną rolę odegrała inicjatywa Polski odnośnie zacieśnienia
współpra-cy z Czechosłowacją i Węgrami, doprowadzając do utworzenia Trójkąta
Wyszehradzkiego (6 października 1991 r.) oraz przystąpienia do
ugru-powania pięciu państw (Austria, Włochy, Jugosławia, Węgry i CSRF) – Pentagonale, przekształconej w wyniku tego w Heksagonale (27 lipca 1991 r.), a od początku 1992 r. w Inicjatywę Środkowoeuropejską [zob. szerzej, Cziomer, 1992], jak również do Rady Państw Współpracy
Mo-rza Bałtyckiego (5 marca 1992 r.). Wiązało się to z zaangażowaniem się
Polski w działanie na rzecz tzw. współpracy neoregionalnej w Europie Środkowej [zob. szerzej Kuźniar/Szczepanik, 2002, 276:313].
Z ogólnymi celami i kierunkami polityki zagranicznej RP wiązała się także sprawa jej bezpieczeństwa zewnętrznego. W dokumencie „Podsta-wy polityki bezpieczeństwa” z 2 listopada 1992 r. sprecyzowano jej za-sady następująco: 1) rezygnacja z roszczeń terytorialnych wobec innych państw, 2) dążenie do politycznej i wojskowej integracji ze strukturami euroatlantyckimi ( NATO i UE), 3) ustanowienie trwałego bezpieczeń-stwa w skali ogólnoeuropejskiej, 4) konieczność stacjonowania wojsk USA w Europie jako gwarancji stabilności i pokoju na starym kontynen-cie, 5) konieczność prowadzenia stałego dialogu na temat bezpieczeń-stwa ze wszystkimi pańbezpieczeń-stwami, zwłaszcza sąsiadami, aby ustanowić at-mosferę porozumienia i zaufania [zob. Raport, 1993, 40:55].
Od początku lat 90. Polska nawiązała bliską współpracę ze struktura-mi euroatlantyckistruktura-mi. Obejmowała ona różne formy kontaktów z NATO, UZE i Wspólnotami Europejskimi (WE). W kontekście wsparcia trans-formacji gospodarczej w Polsce istotne znaczenie miało podpisanie 16 li-stopada 1991 r. przez Polskę wraz z Czechosłowacją i Węgrami Układu Europejskiego, ustanawiającego ich stowarzyszenie ze Wspólnotami Eu-ropejskimi (WE) i ich państwami członkowskimi. Wszedł on w życie 1 lu-tego 1994 r., sprzyjając stopniowej liberalizacji handlu i wzrost obrotów towarów z obszarem WE.
Duże znaczenie w dążeniu Polski do zbliżenia i współpracy z NATO miało jej członkostwo w mającej charakter konsultacyjny z dawnymi państwami bloku wschodniego Północnoatlantyckiej Radzie Współpra-cy – NACC (20 grudnia 1991 r.) oraz przystąpienie do programu NATO – Partnerstwo dla Pokoju – PdP (Praga 10–11 stycznia 1994 r. [zob. Kuź-niar/Szczepanik, 2002, 99 i nast.]