Badania nad poczuciem szczęścia i zadowoleniem z życia nie zaprzątały dotąd psychologów – ich uwaga koncentrowała się raczej na przeżywaniu stresu, lęku i gniewu przez jednostki i radzenia sobie w sytuacjach trudnych, konfliktowych itp.
Szczęście jest pojęciem rozumianym trojako46 - a więc jako:
- stan - pomyślny los, pomyślność, powodzenie – tzw. dobrostan, dodatnio zbilansowany rachunek życiowy
- uczucie – przyjemne emocje, zadowolenie, uczucie upojenia, radości, szczęśliwości
- sytuacja - zbieg, splot okoliczności, pomyślny traf, fart...
W badaniach socjologicznych, psychologicznych respondenci jako źródło, warunek szczęścia wskazują dobre zdrowie, udane małżeństwo, życie rodzinne, przyjaciół, dobre warunki materialne, sukcesy zawodowe. W zależności od wieku i pełnionej roli – różne było znaczenie przypisywane poszczególnym czynnikom – jednak czynnikiem najlepiej pozwalającym przewidzieć ogólny dobrostan psychiczny dorosłego człowieka jest zadowolenie z życia w rodzinie, a następnie zadowolenie z małżeństwa47. Co ciekawe, jak podaje J. Czapiński (1994, s.18), prawie zupełnie brak jest związku między poziomem zadowolenia z dzieci a poczuciem szczęścia.
4.1. Stan badań nad poczuciem zadowolenia i szczęścia.
Spośród najciekawszych można byłoby wymienić badania ankietowe D.G.Myersa i E. Dienera48 prowadzone w ciągu dwudziestu lat w Stanach Zjednoczonych i wielu innych rejonach świata oraz przekrojowe badania J. Czapińskiego49 prowadzone w Polsce, Belgii i USA. Badania te wykazały zaskakującą prawidłowość: ludzie są szczęśliwsi niż się to powszechnie wydaje i jest to stan w miarę stabilny i niezależny od okoliczności zewnętrznych – to przesunięcie w kierunku dobrostanu można zaobserwować niezależnie
46 Szymczak M –red (1981) Słownik języka polskiego. PWN Warszawa
47 Czapiński J. (1994) Psychologia szczęścia. Wyd. Pracownia Testów psychologicznych Warszawa
48 Myers D.G., Diener E. (1996) Dążenie do szczęścia. Świat Nauki 7/1996
49 Czapiński J. (1994) Psychologia szczęścia. Wyd. Pracownia Testów psychologicznych Warszawa
od kraju, w którym przeprowadzano badania, pochodzenia etnicznego, wieku osób badanych oraz okresu ich życia (w badaniach powtórzonych po upływie 10 lat). Nieco mniej zadowolenia z życia deklarują osoby znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej, lecz w miarę wzrastania zamożności od pewnego progu nie obserwuje się przyrostu poczucia szczęścia. Sprawia to, że w większości krajów (poza Indiami, Bangladeszem) pominąć można korelację między stanem posiadania a poczuciem szczęścia.
Globalnie zadowolenie z życia deklaruje 80% (+/- 3%) populacji niezależne od wieku – badania objęły osoby od 15 do 65 lat, zaś odsetek osób określających się jako bardzo szczęśliwe wynosi od 24% do 40 % (niższa wartość odnosi się do osób samotnych, kawalerów i panien 50, zaś wyżej oceniają swoje szczęście osoby pozostające w związkach małżeńskich). Znacznie rzadziej jako bardzo szczęśliwe oceniają się osoby rozwiedzione (12%). Dane te dowodzą, że ludzie znajdują w rodzinie silne oparcie i źródło szczęścia.
Poczuciu szczęścia i zadowolenia z własnego życia sprzyjają także:
• akceptacja samego siebie (ludzie, którzy lubią siebie – są szczęśliwsi);
• poczucie kontroli i sprawstwa w swoim życiu
• poczucie koherencji51 (poczucie sensowności, zrozumiałości i zaradności)
• optymizm
• ekstrawersja
Nieliczne wyjątki od powszechnej umiarkowanej szczęśliwości stanowią zdaniem Myersa i Dienera osoby znajdujące się w trudnej sytuacji z nikłą szansą na jej zmianę np.
hospitalizowani alkoholicy, więźniowie niedługo po wyroku, osoby w trudnym położeniu politycznym, prześladowani. Niskie poczucie szczęścia zdaje się korelować z bezradnością wobec okoliczności przytłaczających i niepodlegających zmianie na skutek własnych działań. Jednak istnieją wyjątki i od tej reguły. Zdarzenia losowe, nieszczęścia, utrata zdrowia, nawet trwała jak paraliż, utrata wzroku, okaleczenie zwykle tylko na krótko obniżają nastrój ludzi – można tu mówić o czasowej depresji reaktywnej. Zwykle po upływie pewnego czasu (można go określić czasem szoku, żałoby) – ludzie wracają do
50 Myers....
51 Golińska J.(2003) Poczucie koherencji a zadowolenie z życia w różnych jego fazach. Nowiny Psychologiczne nr4
wcześniejszej równowagi psychicznej czy to poprzez przewartościowanie oceny sytuacji, znalezienie jej pozytywów czy też poprzez obniżenie wymagań i oczekiwań jednostkowych, co do standardów dobrego życia52. Sprzyja to podwyższeniu oceny poziomu własnego dobrostanu mimo realnego obniżenia jakości życia.
4.2. Szczęście w małżeństwie.
Jak wykazały przytaczane już wcześniej opracowania 53 udane małżeństwo stanowi istotne źródło szczęścia małżonków. Dobra jakość małżeństwa określana, definiowana jest w różny sposób, poprzez wyakcentowanie znaczenia różnych aspektów związku małżeńskiego. Mówi się o:
- dobranym związku (Rostowski 54 ) - sukcesie małżeńskim (Trawińska55) - powodzeniu małżeńskim (Ziemska56)
- zadowoleniu z małżeństwa (Braun-Gałkowska57) - szczęściu małżeńskim (Czapiński58)
- udanym związku (Ryś59)
Takie określenia akcentują różne aspekty związku: prawidłowy dobór małżonków, trwałość związku, udaną realizację zadań oraz subiektywne odczucia małżonków.
Właśnie subiektywne odczucia małżonków (ich poczucie zadowolenia, szczęścia) ocenia się jako najwartościowszy wskaźnik powodzenia związku. W niniejszej pracy również wskaźnikiem jakości związku będzie subiektywne deklarowane przez małżonków zadowolenie ze związku małżeńskiego oraz zgodność oceny jakości własnego realnego małżeństwa z subiektywnymi oczekiwaniami małżonków (wyobrażeniem o małżeństwie idealnym).
52 za Czapiński (1994),s. 85
53 Czapiński J. (1994) Psychologia szczęścia. Wyd. Pracownia Testów psychologicznych Warszawa
54 Rostowski J. (1987): Zarys psychologii małżeństwa. Psychologiczne uwarunkowania dobranego związku małżeńskiego. Warszawa PWN;
55Trawińska M. (1977) Bariery małżeńskiego sukcesu, Warszawa
56 Ziemska M. (1975) Rodzina a osobowość. Warszawa. PWN.
57 Braun-Gałkowska M. (1992) Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin;
58 Czapiński J. (1994) j.w.
59 Ryś M. (1999) Psychologia małżeństwa. Warszawa CMPP-P MEN
Powodzeniu w małżeństwie, nawet wyrażanemu subiektywnym poczuciem zadowolenia, sprzyjają obiektywne czynniki zewnętrzne (sytuacja ekonomiczna, polityczna i społeczna, zasoby mieszkaniowe, możliwość pracy itp.) oraz czynniki wewnętrzne (osobowość partnerów, ich dojrzałość, umiejętność komunikowania się, motywacja do utrzymania małżeństwa itp.).
M.Braun-Gałkowska60 podaje także inny podział czynników warunkujących powodzenie małżeństwa, są to:
czynniki jednostkowe: poziom dojrzałości psychicznej do zawarcia małżeństwa, atrakcyjność fizyczna, postawy i zainteresowania, cechy osobowości małżonków itp.;
czynniki relacyjne czyli stopień wzajemnego poznania przed ślubem, porozumienie i uzgodnienia, co do sposobu wspólnego życia podziału i sposobu pełnienia ról w rodzinie, uzgodnienia wspólnych celów. To także przebieg interakcji w trakcie trwania związku, wzajemne wpływy i oddziaływania na siebie, przebiegające cyrkularnie i na zasadzie sprzężeń zwrotnych (ekspresja i „odczytywanie” emocji, postaw i oczekiwań, wzajemne ustosunkowania, sposób porozumiewania się, komunikowania, kontakty seksualne a także relacje z innymi członkami rodziny).
W potocznych ocenach a także tradycyjnych badaniach na przyczynami niepowodzeń małżeńskich największą wagę przywiązuje się do czynników jednostkowych działających przed ślubem (kwestii trafności wyboru, a także dojrzałości partnerów do podjęcia ról małżeńsko-rodzicielskich). Takie podejście nie uwzględnia jednak faktu, że małżeństwo ma charakter dynamiczny (w trakcie jego trwania następuje rozwój partnerów a także ich relacji). Stanowisko takie nie respektuje także podstawowych zasad systemowego rozumienia rodziny : zasady całościowości, ekwifinalności i cyrkularności.
W swoich badaniach pragnę zająć się poczuciem szczęścia małżonków w kontekście wzajemnej percepcji ról i sposobu ich pełnienia, a więc jednym z czynników relacyjnych.
60 Braun-Gałkowska M. (1992) Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa.Lublin, Tow. Naukowe KUL.