Motywem podjęcia problemu wyrażonego w tytule niniejszej rozprawy było przekonanie, że wobec bardzo ważnej roli jaka MSP odgrywają w gospodarce, istotne jest wydłużenie cyklu ich życia. Przyjęto, że środkiem prowadzącym do tego celu jest wykorzystywanie okazji rynkowych. Dlatego należy ich poszukiwać.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że MSP są przedsiębiorcze. Chociaż przedsiębiorczość jest wprost wiązana z wykorzystywaniem okazji, to brakuje badań na ile małe i średnie przedsiębiorstwa są zdolne do poszukiwania okazji. Tworzy to lukę badawczą, której próbę wypełnienia podjęto w tej rozprawie.
W warstwie teoretycznej wypełnienie tej luki związane jest z dwoma następującymi celami poznawczymi rozprawy:
1) Opracowaniem istoty oraz znaczenia okazji rynkowych,
2) Określeniem roli okazji w modelach biznesowych przedsiębiorstw.
Zagadnienia te są relatywnie słabo prezentowane w literaturze przedmiotu.
Pojęcie okazji należy do podstawowych w tej rozprawie. Dlatego przeanalizowano jak jest ono rozumiane w dostępnych publikacjach. Przyjęto definicję mówiącą, że okazja to sytuacja sprzyjająca podmiotowi działania w osiąganiu jego celów przy wykorzystaniu dostępnych zasobów, która istnieje w otoczeniu tego podmiotu lub jest postulowanym stanem cech tego otoczenia. Na tle definicji przytaczanych w literaturze, istotną nowością jest powiązanie okazji z celami przedsiębiorstwa i dostępnymi dla niego zasobami.
To, że okazje występują w otoczeniu przedsiębiorstwa jest powszechnie podnoszone w literaturze. W konsekwencji, ich poszukiwanie powinno polegać między innymi na analizie otoczenia. Stwierdzono jednak, że relatywnie niewielka część MSP, wynosząca 30%, taką analizę przeprowadza. Pozwala to ocenić tezę, że MSP poszukują i wykorzystują okazje rynkowe oraz że okazje są dla nich ważne, jako dyskusyjną.
Taki osąd znajduje potwierdzenie w ocenie roli, jaka okazje odgrywają w modelach biznesowych małych i średnich przedsiębiorstw. Modele te wiążą cele przedsiębiorstwa z okazjami. Cele biznesowe polegają na osiąganiu zysku przez przedsiębiorstwo i dochodu finansowego przez właścicieli (Piasecki, 1998b, s. 31-33). Model biznesowy, za literaturą przedmiotu, określono jako konstrukt złożony z:
• wartości dostarczanej klientowi,
• obsługiwanego segmentu rynku,
• łańcucha wartości niezbędnego do pozyskania brakujących aktywów i dostarczenia- produktu klientowi,
• mechanizmu generowania przychodów,
• struktury kosztów i potencjalnego zysku,
• pozycji firmy w sieci kreującej wartość i jej relacji ze współpracującymi firmami i konkurentami,
• strategii konkurencyjnej.
Stwierdzono, że wyżej wymienione elementy są w różnym stopniu odwzorowane w modelach biznesowych MSP, przy czym częściej są one odwzorowane w modelach przedsiębiorstw poszukujących okazji w otoczeniu niż w modelach firm, które okazji nie poszukują. Relatywnie słabe odwzorowanie okazji w modelach biznesowych MSP można uznać za barierę ich rozwoju.
Obok sytuacji występującej w otoczeniu i celów przedsiębiorstwa, elementem definiującym okazję są również dostępne dla firmy zasoby. Nie chodzi tutaj tylko o zasoby własne ale także o te, które może ona pozyskać poprzez powiązania kooperacyjne.
Przedsiębiorstwo może wykorzystać tym więcej okazji im bardziej elastyczne są dostępne dla niego zasoby. Stwierdzono, że MSP poszukujące okazji posiadają bardziej elastyczne zasoby własne i w większym stopniu korzystają z powiązań kooperacyjnych niż te, które okazji nie poszukują.
Wypełnienie luki badawczej odbyło się również poprzez realizację postawionych celów utylitarnych i polegało na:
1. Opracowaniu i zweryfikowaniu podejść do poszukiwania okazji, polegających na stosowaniu metod analizy strategicznej, badań marketingowych i zachowaniach przedsiębiorczych (rozdziały 2.3; 3.2; 3.3; 3.4).
2. Porównaniu w jakim zakresie te podejścia są stosowane w małych, średnich i dużych przedsiębiorstwach i określeniu pod tym względem odmienności MSP od przedsiębiorstw dużych (rozdziały 4.2.2; 4.2.3; 4.2.4).
3. Określeniu w ramach tych trzech podejść czynników (zmiennych niezależnych), które mają istotny wpływ na poszukiwanie okazji rynkowych (rozdziały 4.2.2; 4.2.3; 4.2.4).
Udzielając odpowiedzi na postawione pytania badawcze stwierdzono, że:
1. Okazje rynkowe mają odwzorowanie w modelach biznesowych przedsiębiorstw, ale nie jest to zjawisko powszechne i występują różnice stopnia odwzorowania w przedsiębiorstwach małych, średnich i dużych.
2. Poszukiwanie okazji w przedsiębiorstwach małych, średnich i dużych jest wspomagane trzema podejściami: stosowaniem metod analizy strategicznej, badaniami marketingowymi i zachowaniami przedsiębiorczymi. Pod względem ilościowym w przedsiębiorstwach małych dominują cechy przedsiębiorcze. W 98% tych firm występuje co najmniej jedna cecha z intensywnością co najmniej 4 w skali od 0 do 5.
Badania marketingowe w co najmniej jednym zakresie prowadzone są w 66%
przedsiębiorstw, a co najmniej jedna metoda analizy strategicznej stosowana jest w 32%
firm. W przedsiębiorstwach średniej wielkości, tak jak w małych, dominują cechy przedsiębiorcze. Co najmniej jedna występuje z nasileniem nie mniejszym niż 4, w skali od 4 do 5, w 98% tych firm. Badania marketingowe w co najmniej w jednym zakresie, prowadzi 78%, a co najmniej jedną metodę analizy strategicznej stosuje 24%
przedsiębiorstw (rozdziały 4.2.2, 4.2.3, 4.2.4).
3. Wszystkie rozważane metody analizy strategicznej są stosowane w każdej grupie przedsiębiorstw (małych, średnich i dużych). Jednak pomiędzy grupami występują różnice w częstości, systematyczności i samodzielności ich stosowania. Generalnie, kolejność pod każdym z tych względów jest następująca: przedsiębiorstwa duże, średnie, małe (rozdział 4.2.2.1). Kolejność ta dotyczy również badań marketingowych, chociaż w niektórych przedmiotach badań występują od niej odstępstwa, a ponadto, różnica pomiędzy przedsiębiorstwami dużymi i średnimi jest mniejsza niż pomiędzy średnimi i małymi (rozdział 4.2.3.1). We wszystkich grupach firm występują cechy przedsiębiorczości, przy czym poszczególne cechy występują z różnym nasileniem w różnych grupach. Biorąc pod uwagę ich ogół, dominującą jest grupa przedsiębiorstw średnich. Ponadto różnica pomiędzy przedsiębiorstwami średnimi i dużymi jest mniejsza niż pomiędzy średnimi i małymi (rozdział 4.2.4.1).
4. Rozwiązania strukturalne w MSP wspomagają poszukiwanie okazji. Znaczenie ma wdrożenie takich rozwiązań organizacyjnych i strukturalnych jak: zarządzanie tokiem prac (workflow), zarządzanie procesowe, stosowanie schematów struktur organizacyjnych, stosowanie planów funkcji, stosowanie zakresów działania komórek organizacyjnych. Przedsiębiorstwa małe i średnie, które te rozwiązania wdrożyły i prowadzą analizę otoczenia oraz poszukują okazji, przeciętnie osiągają większy przychód niż te, które ich nie wdrożyły (rozdział 4.3).
5. Przedsiębiorstwa małe i średnie, które analizują otoczenie i poszukują w nim okazji, częściej posiadają elastyczne zasoby niż te, które okazji nie poszukują. Swoją elastyczność zwiększają przez zatrudnienie pracowników o szerokich kwalifikacjach,
stosowanie maszyn i urządzeń wielozadaniowych oraz outsourcingu. W większym odsetku MSP, które poszukują okazji, pracownicy o wysokich kwalifikacjach wykonują w procesie podstawowym różnorodne zadania.
Chociaż uzyskano odpowiedzi na postawione pytania, to rodzą się kolejne pytania, które wymagają podjęcia badań. W szczególności badania MSP w kontekście ich zdolności do poszukiwania okazji rynkowych mogą dotyczyć:
1. Poziomu znajomości metod analizy strategicznej i badań marketingowych w firmach, które deklarują ich stosowanie. Ta kwestia została pominięta w badaniach przeprowadzonych na potrzeby tej rozprawy.
2. Konfrontacji deklaracji, składanych w odpowiedziach na pytania zawarte w ankiecie wywiadu przez właścicieli i dyrektorów zarządzających małymi i średnimi firmami, ze stanem faktycznym, to jest potwierdzonym w dokumentacji, na przykład w protokołach z analiz przeprowadzonych w tych firmach przez własne lub zewnętrzne zespoły.
3. Analizy przypadków poszukiwania i wykorzystania okazji ze względu na cechy przedsiębiorcze osób zarządzających.
4. Porównania, choćby częściowego, wyników badań zawartych w tej rozprawie, które dotyczą przedsiębiorstw działających w Polsce z wynikami badań MSP działających za granicą.
Podjecie badań w powyższym zakresie wymaga środków na ich sfinansowanie. Im bardziej szczegółowe są pytania i im większy nakład czasu i pracy na weryfikację rzetelności uzyskiwanych danych i informacji, tym większy jest ich koszt. Autorka rozprawy zamierza aplikować o niezbędne środki z dostępnych programów badawczych.
Bibliografia
Acs, Z. (2011). “Innovation, entrepreneurship and the search for knowledge spillovers”, [w:]
Handbook of Research on Innovation and Entrepreneurship, Audretsch D., Falck O., Heblich S., Lederer A., Edward Elgar Publishing, Inc., USA.
Afuah A., Tucci Ch.L. (2003). Biznes internetowy. Strategie i modele, Oficyna ekonomiczna, Kraków.
Aghion P. (2011). Industrial policy, entrepreneurship and growth, [w:] in: Handbook of Research on Innovation and Entrepreneurship, Audretsch D., Falck O., Heblich S., Lederer A., Edward Elgar Publishing, Inc., USA.
Al-Debei M., El-Haddadeh R., Avison D. (2008). Defining the Business Model in the New World of Digital Business. Proceedings of the Fourteenth Americas Conference on Information Systems, Toronto.
Amit R., Zott C. (2001). Value Creation in eBusiness, Strategic Management Journal, 6-7, 22, s. 493-520.
Ansoff H.I. (1985). Zarządzanie strategiczne, PWE, Warszawa.
Antoszkiewicz J. (1990). Metody heurystyczne. Twórcze rozwiązywanie problemów. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Audretsch, D., Falck, O., Heblich, S., Lederer, A. (2011). “Handbook of Research on Innovation and Entrepreneurship”, Edward Elgar Publishing, Inc., USA.
Banaszyk P. (2011). Zmienność zarządzania strategicznego przedsiębiorstwem. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.
Baron R.A. (2006). Opportunity Recognition as Pattern Recognition: How Entrepreneurs “Connect the Dots” to Identify New Business Opportunities. Academy of Management Perspectives, February.
Barringer, B., Ireland, R (2012). “Entrepreneurship. Successfully launching new ventures”, Pearson, England.
Bennett P. (red. 1988). Dictionary of Marketing Terms, American Marketing Association, Chicago.
Bifulco F. (1995). Enterpreneurial Bahaviour in the International Development of Small Firms, Conference RENTX, Brussels.
Bjerke, B. (2007). “Understanding Entrepreneurship”, Edward Elgar Publishing, Inc., USA.
Bławat F. (red. 2004). Przetrwanie i rozwój małych i średnich przedsiębiorstw. Scientific Publishing Group, Gdańsk.
Bock, AJ & George, G. (2011). The Business Model in Practice and Its Implications for Entrepreneurship. Research' Entrepreneurship Theory and Practice, vol. 35, no. 1, s. 83-111.
Borowiecki R., Siuta-Tokarska B., (2008). Problemy funkcjonowania i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Synteza badań i kierunki działania, Difin, Warszawa.
Borowski J. (2013). Teoria przedsiębiorstwa w świetle teorii Ekonomii i zarządzania. Optimum.
Studia Ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białym Stoku, Nr 3 (63).
Branowski M., Pawłowski E., Trzcieliński S. (2013). Przedsiębiorstwo międzynarodowe.
Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań.
Braunerhjelm P. (2011). Entrepreneurship, innovation and economic growth: interdependencies, irregularities and regularities. [Eds] D.B. Audretsch, O. Falck, S. Hablich, pp 161-213. Edward Elgar Publishing, Massachusetts.
Bruks I., Weatherston J., Wilkinson G. (2011, s.308). The International Business Environment:
Challenges and Changes. Prentice Hall, Harlow.
Bucka M. (2015). Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w okresie realizacji polityki spójności w latach207-2013, w: Pancer-Cybulska E., Szostak E. (2015), Unia Europejska w 10 lat po największym rozszerzeniu, Prace naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 380, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.
Burns T., Stalker G.M. (1981a). Management Structures and Systems, w: Organizations by Design:
Theory and Practice, M. Jelinek, J.A. Litterer, R.E. Miles (red.), Business Publications, Plano, Texas.
Burns T., Stalker G.M. (1981b). Mechanistic and Organic Systems, w: Organizations by Design:
Theory and Practice, M. Jelinek, J.A. Litterer, R.E. Miles (red.), Business Publications, Plano, Texas.
Chesbrough H. (2010). Business Model Innovation: Opportunities and Barriers. Long Range Planning 43, s. 354-363.
Chesbrough H., Rosenbloom R. (2002). The role of business model in capturing value from innovation: evidence from Xerox Corporation’s technology spin-off companies. Industrial and Corporate Change, Vol. 11, No. 3.
Churchill G. (2002). Badania marketingowe. Podstawy metodologiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
DaSilva C.M., Trkman P. (2014). Business model: what is and what is not, Lonmg range Planning, no.47, s.379-389.
Daszkiewicz N., Wasilczuk J., Dominiak P. (2005). Małe i średnie przedsiębiorstwa wobec procesów integracji gospodarki światowej – teoria i metodologia badań, [Red.] P. Dominiak, J. Wasilczuk, N. Daszkiewicz, Małe i średnie przedsiębiorstwa w obliczu internacjonalizacji i integracji gospodarek europejskich. Biblioteka Menedżera, Gdańsk.
DeVellis R. (2003). Scale development: theory and application. Thousand Okas, CA.
Dominiak P., Kurzyńska A. (2014). Wpływ kryzysu na sektor MSP w krajach strefy euro w latach 2008–2011. International Business and Global Economy, No. 33, pp. 180–195.
Drucker P.F. (1984). Innoivation and Entrepreneurship. Practice and Principles. Perfectbound, HarperCollins Publishers Ltd, London.
Duraj J., Papiernik-Wojdera M. (2010). Przedsiębiorczość i innowacyjność, Difin SA, Warszawa.
Edinburgh Group. (2012). Growing the global economy through SMEs.
Encyklopedia Organizacji i Zarządzania. 1981). Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Garbarski L., Rutkowski I., Wrzosek W. (1996). Marketing. Punkt zwrotny nowoczesnej firmy, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Gierszewska G., Romanowska M. (1997). Analiza strategiczna przedsiębiorstwa. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Gierszewska G., Romanowska M. (2009). Analiza strategiczna przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa.
Global Trends 2030: Alternative Worlds. National Intelligence Council. ISBN 978-1-929667-21-5, (2012).
Godziszewski, B, Haffer M., Stankiewicz M.J., Sudoł S. (2011). Przedsiębiorstwo. Teoria i praktyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Goldman S., Nagel R., Preiss K. (1995). Agile competitors and virtual organization. Strategies for enriching the customer, Van Nostrand Reinhold, New York.
Gonzales E., Hommes M., Mirmulstein M.L.(2014). MSME Country Indicators 2014. Towards a Better Understanding of Micro, Small, and Medium Enterprises. International Financial Corporation. World Bank Group.
Gorzelany-Plesińska (2011). Wykorzystanie modelu N.Churchilla i V.Lewis w formułowaniu strategii w małym przedsiębiorstwie, w Lachiewicz S., Matejun M., Zarządzanie rozwojem małych i średnich przedsiębiorstw, Wolters Kluwer Polska Sp. Zo.oo., Warszawa.
Grabowska-Garczyńska K. (2005). Analiza zmian zachodzących w małych i średnich przedsiębiorstwach w regionie. Raport z adań. ZPORR, Działanie 2.1, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Gregor B., Kalińska-Kula M. (2014). Przedmiot i metodyka badań marketingowych w praktyce polskich przedsiębiorstw, w: Łopacińska- Mazurek K., Sobocińska M, Badania marketingowe – kontekst funkcjonowania przedsiębiorstwa i sieci organizacyjnych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 337, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.
Gruszecki T. (2002). Współczesne teorie przedsiębiorstwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Hirrish R.D., Pater M.P. (1989). Enterpreneurship, Irwin, Boston
InTheBlack. (2015). What change in the business environment is most surprising?
https://intheblack.com/articles/2015/09/01/what-change-in-the-business-environment-is-most-surprising.
Jabłoński M. (2013). Kształtowanie modeli biznesu w procesie kreacji wartości przedsiębiorstw.
Difin, Warszawa.
Johnson G., Scholes K. (1999). Exploring Corporate Strategy. Prentice Hall, Harlow.
Johnson S. (2004). Recent Development in SME Policy in the European Union and the United Kingdom. Fundation of Control and Management Sciences, Publishing House of Poznan University of Technology, No. 01, s. 35-50.
Jóźwiak J., Podgórski J. (1997). Statystyka od podstaw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Kałkowska J., Pawłowski E., Trzcielińska J., Trzcieliński S., Włodarkiewicz-Klimek H. (2010).
Zarządzanie strategiczne. Metody analizy strategicznej z przykładami. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań.
Kotler Ph., Armstrong G., Saunders J., Wong V. (2002). Marketing. Podręcznik europejski, PWE, Warszawa.
Kozłowski R. (2014). Przywództwo i pasja, w: Frączkiewicz-Wronka i inni, Public relations.
Doskonalenie procesu komunikowania w przestrzeni publicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice.
Krupski R. (2011). Okazje w zarządzaniu strategicznym przedsiębiorstwa. Organizacja i Kierowanie, nr. 4, s.11-23.
Krupski R. (2013). Rodzaje okazji w teorii i praktyce zarządzania. Wydawnictwo Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych, s.5-16. w Wałbrzychu.
Lachiewicz S., Matejun M. (2011). Zarządzanie rozwojem małych i średnich przedsiębiorstw, Wolters Kluwer Polska Sp. Zo.oo., Warszawa.
Lachiewicz S., Matejun M. (2012). Specyfika zarządzania małymi i średnimi przedsiębiorstwami, [w:]
Matejun M. (red.), Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i w ćwiczeniach, Difin, s. 13-45.
Lowe, R., Marriott, S. (2007). “Enterprise: Entrepreneurship and Innovation. Concepts, Contexts and Commercialization”, Elsevier.
Łuczka T. (1995.Wybrane problem klasyfikacji małych i średnich przedsiębiorstw prywatnych, Gospodarka narodowa, Warszawa, Vol. 6, s. 15-20.
Łuczka T. (2001). Kapitał obcy w małym i średnim przedsiębiorstwie. Wybrane aspekty mikro i makroekonomiczne, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa-Poznań.
Łuczka T. (2005). Polish Small and Medium-Sized Enterprises on the European Union Market.
Fundation of Control and Management Sciences, No. 04/2005, s. 47-62.
Łuczka T. (2013). Makro- i mikroekonomiczne determinanty struktury kapitału w małych i średnich przedsiębiorstwach, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej.
Lynch R. (2012). Strategic Management. Pearson, Harlow.
Magretta J. (2002). Why business models matter, Harvard business Review.
Mantura W., Branowski M. (1992). Marketing w zarządzaniu przedsiębiorstwem przemysłowym.
Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań.
Martyniak Z. (2001). Organizacja i zarządzanie. 70 problemów teorii i praktyki. Antykwa, Kraków.
Matejun M. (2010). Zewnętrzne bariery rozwoju w cyklu życia małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] Kaleta A., Moszkowicz A. (red.), Zarządzanie strategiczne w praktyce i teorii, „Prace Naukowe UE we Wrocławiu”, nr 116, Wrocław 2010, s. 243-254.
Matejun M. (2012). Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i ćwiczeniach, Difin SA, Warszawa.
Matejun M. (2015). Absorbcja wsparcia w zarządzaniu rozwojem mikro, makro i średnich przedsiębiorstw – podejście strategiczne. Zeszyty Naukowe Nr 1194, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź.
Mazurek-Łopacińska i inni (2005). Badania marketingowe. Teorii i praktyka, Wydawnictwo naukowe PWN SA, Warszawa.
Mazurek-Łopacińska K. (2002). Badania marketingowe. Podstawowe metody i obszary zastosowań, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław.
Mintzberg H., Quinn J., Ghoshal S. (1998). The Strategy Process. Printice Hall, London.
Moczko J.A. (2014). Przegląd Lekarski / 71 / 11, s. 654-658.
Moreno J. (2008). An Empirical Analysis of Entrepreneurial Opportunity Identification and their Decisive Factors: The Case of New Spanish Firms. International Journal of Entrepreneurship, Vol. 12, s.11.
Morris M.H., Lewis P.S. (1994). Sexton DI. Reconceptualizing Enterpreneurship: An Input Ouput Perspective, Sam Advanced Management Journal, vo 59, Nr 1.
Moszkowicz K., Bembenek B. (2013). The role of marketing research in cluster in the context of knowledge management concept, w: Bełz G. i inni (2013), Wiedza w zarządzaniu współczesną organizacją, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 299, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.
Mot P. (2010). An Entrepreneurial Opportunity Model: Dubin’s Theory-Building Framwork. Waseda Business & Economic Studies, No.46, s.103-129.
Mynarski S. (1990). Metody badań marketingowych, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Nawojczyk M. (2006). Przedsiębiorczość: cecha osób czy organizacji, [w:] Współczesne problemy socjologii organizacji i zarządzania. Wybrane zagadnienia, Glinka B., Konecki K. (red), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Obłój K. (2007). Strategia Organizacji. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Ojala A. (2016). Business models and opportunity creation: How IT entrepreneurs create and develop business models under uncertainty. Information Systems Journal, No. 26, s. 451-476.
Osterwalder A. (2004). The Business Model Ontology. A Proposition in a Design Science Approach.
Thesis, University of Lausanne.
Pacholski L., Trzcieliński S., Wyrwicka M. (2008). Formation of regional macroergonomic zones of business competition. Foundations of Control and Management Sciences. Poznan University of Technology, No. 11, s. 25.
Pacholski L., Trzcieliński S., Wyrwicka M. (2011). Clustered Macroergonomic Structures. Human Factors and Ergonomics in Manufacturing & Service Industries 21 (2), 147–155.
Paez O., Dewees J., Genaidy A., Tuncel S., Karwowski W., Zurada J. (2004). The lean manufacturing enterprise: An emerging sociotechnological system integration. Human Factors and Ergonomics in Manufacturing, 14(3), s. 285-306.
Park J.S. (2005). Opportunity recognition and product innovation in entrepreneurial hi-tech start-ups:
a new perspective and supporting case study. Technovation, No. 25 s.739–752.
Piasecki B. (1998a). Przedsiębiorczość i mała firma, teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
Piasecki B. (1998b). Ekonomika i zarządzanie małą firmą.Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Pierścionek Z. (2003). Strategie konkurencji i rozwoju przedsiębiorstwa. PWN, Warszawa.
Platonoff A.L., Sysko-Romańczuk S. (2003). Dynamiczne modelowanie funkcjonowania przedsiębiorstwa, „Organizacja i Kierowanie”, nr 2 (112).
Popławski W., Skawińska E. (2012). Badania marketingowe w zarządzaniu organizacją, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Porter M.E. (1980). Competitives strategy, Free Press, New York.
Poznańska K. (2005). Przetrwanie małych i średnich przedsiębiorstw – koncepcje i ich weryfikacja empiryczna w gospodarce polskiej, [w:] Łuczka T. Małe i średnie przedsiębiorstwa. Szkice o współczesnej przedsiębiorczości. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań, s.9-26.
PricewaterhouseCoopers (2014). How Global Changes Can Affect the Business Environment.
Enterprise Risk Management Initiative. https://erm.ncsu.edu/library/article/emerging-risks-global-trends-affects (grudzień 2015).
Pszczołowski T. (1978). Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. Ossolineum, Wrocław.
Rajala R., Westerlund M. (2005). Business Models: A new perspective on knowledge-intensive services in the software industry, 18th Bled eCommerce Conference eIntegration in Action, Bled, Slovenia, 1- 15.
Ratalewska M. (2014). Przedsiębiorczość w sektorach kreatywnych, w: Sokołowski J. i inni, Ekonomia, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 347, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.
Safin K. (2008). Zarządzanie małym i średnim przedsiębiorstwem. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej i. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław.
Schwartz R.G., Teach R.D. (2000). A Model of Opportunity Recognition and Exploitation: An Empirical Study of Incubator Firms. Journal of Research in Marketing & Entrepreneurship:
Volume 2, Issue 2, s. 93-107.
Sharplin A. (1985). Strategic Management.McGraw-Hill, New York.
Sobolewski H. (2004). Własność w strategii funkcjonowania przedsiębiorstwa. Red. H. Sobolewski, Informacje w strategii funkcjonowania przedsiębiorstwa. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Nr 17, Poznań.
Sojkin B (2005). Badania produktu, w red. Mazurek-Łopacińska K. (2005), Badania marketingowe.
Teorii i praktyka, Wydawnictwo naukowe PWN SA, Warszawa.
Sojkin B.(1999). Marketingowy system informacyjny i badania marketingowe, [w] H. Mruk H, Podstawy marketingu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Poznań.
Stam, E., Nooteboom, B. (2011). “Entrepreneurship, innovation and institutions”, [w:] Handbook of Research on Innovation and Entrepreneurship, Audretsch D., Falck O., Heblich S., Lederer A., Edward Elgar Publishing, Inc., USA.
Strickland T. (1993). Strategic Management. Concepts and Cases. Irwin, Burr Ridge.
Targalski J. (2003). Przedsiębiorczość i zarządzanie, C.H. Beck, Warszawa.
Tarnawa A., Zadura-Lichota P. (2013). Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011–2012. PARP, Warszawa.
Tarnawa A., Zadura-Lichota P. (2015). Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2013–2014. PARP, Warszawa.
Tavakol M., Dennick R. (2011). Making sense of Cronbach’s alpha. International Journal of Medical Education. No. 2:53-55.
Thompson A., Strickland A. (1993). Strategic Management. Concepts & Casess. Irwin, Burr Ridge.
Thompson J.D., MacMillan I.C. (2010). Business Models: Creating New Markets and Societal Wealth. Long Range Planning, 43 s. 291-307.
Timmers P. (1998). Business models for electronic commerce, „Electronic Markets”, vol. 8(2)
Trzcielińska J. (2012). Zdolność przedsiębiorstw do postrzegania okazji rynkowych. Problemy badawcze i metoda ich rozwiązania, Red. Trzcieliński S., Zaborowski T., Zarządzanie organizacjami zwinnymi, KNOiZ PAN, Poznań , s. 163-179.
Trzcielińska J. (2013). Metody analizy strategicznej jako narzędzie identyfikacji okazji, [Red] S.
Trzcieliński, Wybrane problemy zarządzania. Teraźniejszość i przyszłość. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań.
Trzcieliński S. (1999). Zależności przyczynowo-skutkowe w przekształceniach struktury organizacyjnej przedsiębiorstwa wytwórczego. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Rozprawy, Poznań.
Trzcieliński S. (2011). Przedsiębiorstwo zwinne, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań.
Trzcieliński S., Trzcielińska J. (2011). Some Elements of Theory of Opportunities. Human Factors and Ergonomics in Manufacturing & Service Industries, 21 (2), s. 124–131.
Trzcielińslka J. (2014). Entrepreneurship in SMEs, [Eds] S. Trzcieliński, W. Karwowski, Advances in the Ergonomics in Manufacturing: Managing the Enterprise of the Future, AHFE, USA, s. 51-61.
Vytlacil B. (2003). Small and Medium Enterprises in Visegrad Countries Turing the System Transformation. Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstwa, Nr 8, s. 51-65.
Walentynowicz P., Szymański M. (2003). Koncepcja usprawnień metody SPACE, [Red.] J. Jeżak,
Walentynowicz P., Szymański M. (2003). Koncepcja usprawnień metody SPACE, [Red.] J. Jeżak,