POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

POLITECHNIKA POZNAŃSKA

WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

ROZPRAWA DOKTORSKA

ZDOLNOŚĆ MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW DO POSZUKIWANIA OKAZJI RYNKOWYCH

mgr inż. Jowita Trzcielińska

Promotor:

prof. dr hab. Teresa Łuczka

Poznań, 2017

Serdecznie dziękuję Pani Profesor

Teresie Łuczce

za wszechstronną pomoc, a także za wsparcie i życzliwość

Spis treści Str.

Wprowadzenie 4

1. Małe i średnie przedsiębiorstwa 11

1.1. Pojęcie przedsiębiorstwa 11

1.2. Pojęcie małego i średniego przedsiębiorstwa 14 1.3. Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw dla gospodarki

1.4. Cykl życia małych i średnich przedsiębiorstw i bariery ich

rozwoju

20

2. Okazje rynkowe

2.1. Istota okazji

2.2. Okazje a modele biznesowe

2.3. Podejścia do poszukiwania okazji

3. Metody wspomagające poszukiwanie okazji

3.1. Otoczenie przedsiębiorstwa jako źródło okazji

3.2. Metody analizy strategicznej otoczenia

3.2.1. Metody analizy makrootoczenia 45

3.2.2. Metody analizy otoczenia konkurencyjnego 48

3.2.3. Metody kompleksowe 51

3.3. Metody badań marketingowych

3.4. Zachowania przedsiębiorcze

3.5. Struktura organizacyjna a poszukiwanie okazji

3.5.1. Wielkość przedsiębiorstwa a realizacja funkcji związanych

z obserwacją otoczenia 85

3.5.2. Typy struktur organizacyjnych a poszukiwanie okazji 90

4. Zdolność małych i średnich przedsiębiorstw do poszukiwania okazji w świetle badań empirycznych

103

4.1. Metodyka badań

4.1.1. Sposób pozyskania danych 103

4.1.2. Metodyka analizy danych 104

4.2. Wyniki badań

4.2.1. Modele biznesowe a poszukiwanie okazji 110

4.2.1.1. Elementy modelu biznesu 110

4.2.1.2. Wartość dostarczana klientowi 114

4.2.1.3. Obsługiwany segment rynku 117 4.2.1.4. Łańcuch wartości i pozycja przetargowa 118 4.2.1.5. Mechanizm generowania przychodów 122

4.2.1.6. Koszty i zyski 124

4.2.1.7. Realizowana strategia konkurencyjna 125 4.2.1.8. Wpływ poszukiwania okazji na model biznesu 127 4.2.2. Stosowanie metod analizy strategicznej 130

4.2.2.1. Częstość stosowania metod analizy strategicznej przez małe i średnie przedsiębiorstwa

130 4.2.2.2. Wpływ metod analizy strategicznej na poszukiwanie

okazji przez małe i średnie przedsiębiorstwa

133

4.2.3. Stosowane badania marketingowe 137

4.2.3.1. Częstość stosowania badań marketingowych przez małe

i średnie przedsiębiorstwa 137

4.2.3.2. Wpływ prowadzenia badań marketingowych na poszukiwanie okazji przez małe i średnie przedsiębiorstwa

140

4.2.4. Zachowania przedsiębiorcze 144

4.2.4.1. Częstość występowania zachowań przedsiębiorczych w małych i średnich przedsiębiorstwach

144 4.2.4.2. Wpływ zachowań przedsiębiorczych na poszukiwanie

okazji przez małe i średnie przedsiębiorstwa

147

4.3. Podsumowanie wyników badań – odpowiedzi na pytania badawcze

153

5. Praktyczne implikacje wyników badań w małych i średnich przedsiębiorstwach

161

5.1. Schemat wyprowadzania zaleceń praktycznych

5.2. Symptomy poszukiwania okazji

5.2.1. Dążenie do głębokiej penetracji rynku 162

5.2.2. Dążenie do dużego udziału w rynku 162

5.2.3. Wejścia na nowe rynki 164

5.2.4. Analiza zdarzeń i zmian zachodzących w otoczeniu 165

5.2.5. Wykorzystanie zasobów 166

5.2.6. Horyzont czasowy umów zawieranych z podwykonawcami 167

5.2.7. Specjalizacja produktowa firmy 168

5.2.8. Działania promocyjne 169

5.2.9. Wprowadzanie zmian w zakresie produktów, technologii

i dostawców 169

5.2.10. Dostosowanie produktu do potrzeb klienta 170

5.2.11. Przychody 171

5.3. Zasięg oddziaływania czynników istotnych dla poszukiwania okazji

171

Zakończenie

Bibliografia

Wykaz rysunków

Wykaz tabel

Wykaz załączników

Wprowadzenie

Znaczenie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw (MMSP) w każdej gospodarce jest niekwestionowane. W Polsce w 2014r. działało 1,84 mln przedsiębiorstw niefinansowych z czego 99,8% stanowiły MMSP. Ich udział wynosił odpowiednio 96%, 3% i 1%. Wg danych z 2013r. ogółem przedsiębiorstwa te generowały 50,1% PKB, a partycypacja poszczególnych grup wyniosła odpowiednio 30,8%, 8,8% i 10,6%. Liczba pracujących w przedsiębiorstwach MMSP w Polsce wynosiła na koniec 2014r. 6,3 mln osób, z których 38,2% zatrudniana była w mikro, 13,4% w małych, a 17,6% w średnich przedsiębiorstwach.

W okresie od 2003 do 2013r. średniorocznie powstawało 3716 małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) i likwidowało działalność 2570. Włącznie z przedsiębiorstwami mikro, w 2012 r. spośród wszystkich firm założonych w Polsce w 2011 r., nadal funkcjonowało prawie 86%. Dwa pierwsze lata przeżyło 70% firm, trzy pierwsze – 54%, cztery – 47%, a pięć – 44%. Liczby te pokazują istotność MSP dla gospodarki i jednocześnie relatywnie krótki cykl życia znacznej ich części.

W literaturze wymienia się szereg barier rozwoju, zależnych od MSP. Zalicza się do nich:

(Vytlacil, 2003, s. 59-63; Johnson, 2004, s. 44; Łuczka, 2005, s. 56-57; 2013, s. 31-44; Safin, 2008, s. 15-19): obawę przed konkurencją, utratą przychodów, nadmiernym ryzykiem, niepewnością i odpowiedzialnością, niewystarczającą motywację oraz umiejętności i kwalifikacje, brak doświadczenia w kontaktach międzynarodowych i negocjowaniu kontraktów, niemożność sprostania oczekiwaniom rynków zagranicznych, niewłaściwy poziom technologiczny.

Wśród różnych wewnętrznych czynników i barier ograniczających cykl życia i rozwój MSP w literaturze przedmiotu nie znaleziono wymienionych wprost uwarunkowań organizacyjnych, których właściwe ukształtowanie miałoby korzystny wpływ na rozwój tych przedsiębiorstw. W szczególności chodzi tutaj o to, czy struktury organizacyjne i procesy zarządzania tych przedsiębiorstw sprzyjają poszukiwaniu okazji rynkowych, co jest warunkiem świadomego ich wykorzystywania. Chociaż przedsiębiorczość jest wprost wiązana z wykorzystywaniem okazji, to w literaturze przedmiotu nie są prezentowane wyniki badań dotyczące zdolności MSP do ich poszukiwania. Chęć wypełnienia tej luki skłoniła autorkę do podjęcia badań i przygotowania rozprawy doktorskiej dotyczącej tej problematyki.

Powszechnie akceptowanym poglądem jest, że otoczenie przedsiębiorstw jest zmienne.

Zmiany w otoczeniu biznesu zawsze zachodziły jednak, aby podkreślić intensywność zmian otoczenia współczesnych przedsiębiorstw, dodaje się zwykle, że są one burzliwe i nieprzewidywalne.

Analizując zmiany zachodzące w skali globalnej PricewaterhouseCoopers wyróżnił pięć mega trendów (PricewaterhouseCoopers, 2014):

1. Wzrost populacji ludności miejskiej. ONZ przewiduje, że w 2050 r. ludność miast stanowić będzie 72%. W rezultacie: (1) wzrośnie wpływ mega-miast (megacities), to jest miast o populacji większej niż 10 mln ludności, na społeczeństwa; (2) zwiększy się zapotrzebowanie na zasoby niezbędne do budowy infrastruktury, edukację ludności, zapewnienia bezpieczeństwa oraz stworzenie miejsc pracy.

2. Globalne ocieplenie. Zmiany klimatyczne w powiązaniu ze wzrostem populacji powodują niedostatek zasobów. Według przewidywań National Intelligence Council (Global Trends 2030) do roku 2030 wzrost zapotrzebowania na energię wyniesie 50%, na wodę 40% a na żywność 35%. Spowoduje to: nasilenie regulacji dotyczących ochrony zasobów i zrównoważonego rozwoju, wzrost konfliktów na świecie wywołanych utrudnieniem dostępu do zasobów, rozwój współpracy międzynarodowej nakierowanej oraz powstawanie nowych branż w celu ochrony zasobów.

3. Zmiany demograficzne. W krajach wysoko rozwiniętych następuje starzenie się społeczeństwa i jednocześnie w pozostałych krajach wzrasta populacja ludności.

W krajach wysoko rozwiniętych utrudni to pozyskiwanie utalentowanych pracowników.

Zjawisko to stwierdza około dwie trzecie dyrektorów zarządzających. W rezultacie rządy mogą być zmuszone do podnoszenia podatków a przedsiębiorstwa do zmiany modeli biznesowych w związku z wzrastającymi kosztami ubezpieczeń społecznych i emerytalnych.

4. Wzrost znaczenia wyłaniających się rynków. Państwa BRIC (Brazylia, Rosja, Indie i Chiny) uzyskują większe wpływy w wyniku wzrostu populacji, eksportu oraz innowacyjności. W wyniku wzrostu handlu i inwestycji wewnętrznych państwa te odnotują szybszy wzrost gospodarczy. W przypadku Indii i Chin utworzy się bardzo liczna klasa średnia, co z kolei wywoła wzrost popytu na luksusowe dobra konsumpcyjne (np. samochody). Przesunięcie znaczenia pozycji ekonomicznej spowoduje osłabienie rynków państw zachodnich w wyniku realokacji dużych przedsiębiorstw i wykwalifikowanej kadry do rynków z dobrymi perspektywami rozwojowymi i mniejszymi podatkami. Zapobieganie temu zjawisku będzie wymagało obniżania podatków przez rządy gospodarek wysoko rozwiniętych.

5. Postęp technologiczny. Rozwój technologiczny, w szczególności nanotechnologii oraz technologii mobilnych prowadzić będzie do powstawania nowych branż. Zmniejszą się bariery organizacji biznesu wirtualnego a przez to nastąpi wzrost konkurencyjności

(przykładem może być Amazon). Zastosowanie nowych technologii będzie koniecznością, a nie tylko źródłem przewagi konkurencyjnej.

Trendy te są ze sobą powiązane. Tak na przykład Bruks, Weatherston i Wilkinson (2011, s. 308), analizując zjawisko globalizacji zauważają, że jest ono między innymi wywoływane:

• rozwojem technologicznym, w szczególności rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych, które eliminują negatywne oddziaływanie rozproszonej lokalizacji biznesu,

• coraz większym akceptowaniem polityki liberalnej i zasad wolnego rynku, a także zmianami demograficznymi i społecznymi, przejawiającymi się mniejszym przywiązaniem nabywców do produktów narodowych.

Megatrendy są syntezą zmian, których typologię przeprowadza się zwykle w podziale na makrootoczenie i otoczenie konkurencyjne. Analiza makrootoczenia prowadzona jest w przekroju jego segmentów wyróżnionych wg metody PEST (political, economic, social, technological) lub jej różnych rozwinięć, takich jak PESTEL (political, economic, social, technological, environmental, legal) (Johnson, Scholes, 1999, s. 104-107; Gierszewska, Romanowska, 1997, s. 33-39; Pierścionek, 2003, s. 91-93; Obłój 2007, s. 208-211; Banaszyk, 2011, s. 22; Lynch 2012, s. 82-84). Natomiast analizę zmian zachodzących w otoczeniu konkurencyjnym prowadzi się zwykle w przekroju segmentów wyróżnionych w metodzie

„pięciu sił Portera”. Są to (Porter, 1980, s. 4-29; Thompson, Strickland, 1993, s. 66-75;

Mintzberg i inni, 1998, s. 60-68; Obłój 2007, s. 239-257; Gierszewska, Romanowska, 2009, zał. 3): bariery wejścia do sektora, siła przetargowa dostawców, siła przetargowa nabywców, substytucyjność produktów i intensywność rywalizacji w branży.

Syntezę charakterystyki zmian jakie zachodzą w otoczeniu przedsiębiorstw przedstawił Ansoff (1985, s. 58-74). Wyróżnił on następujące cechy:

a) Wzrost nowości zmian. Zmiany w otoczeniu coraz częściej powodują dyskontynuację, w związku z czym wcześniejsze doświadczenia stają się coraz mniej przydatne. Tak na przykład InTheBlack (2015) podaje opinie australijskich ekspertów dotyczące najbardziej zaskakujących zmian w ostatnim dziesięcioleciu. Wymienili oni między innymi:

• Uniezależnienie gospodarek azjatyckich (Australia, Singapur, Chiny, Indie) od negatywnych zjawisk zachodzących w gospodarce Stanów Zjednoczonych. Widoczne to było w czasie recesji wywołanej w 2008r. kryzysem na rynkach finansowych.

W coraz większym stopniu siłą napędową tych gospodarek, w tym australijskiej, są powiązania wewnątrz azjatyckie¹.

• Wpływ Internetu, a w szczególności technologii mobilnych i portali społecznościowych na zachowania zakupowe nabywców technologii teleinformatycznych. Zakupy są dokonywane bezpośrednio przez reprezentantów różnych obszarów funkcyjnych, a nie przez działy IT².

b) Wzrost intensywności otoczenia, przez którą Ansoff rozumiał „sumę energii, którą członkowie grupy (przemysłu) poświęcają na współdziałanie z innymi”, przy czym intensywność ta może być mierzona wielkością budżetu danego przemysłu przeznaczaną na działania marketingowe i innowacyjne.

c) Wzrost szybkości zmian w otoczeniu. Zjawisko to uwidacznia się przez skracanie się okresu od pojawienia się danej technologii do jej komercjalizacji.

d) Rosnąca złożoność otoczenia. Jej wyrazem jest rozmywanie się granicy pomiędzy otoczeniem a przedsiębiorstwem oraz interakcyjny i synergiczny wpływ różnorodnych czynników na dziedziny działalności przedsiębiorstw. W rezultacie zmiany są zaskakujące i w coraz większym stopniu nieprzewidywalne.

Ponieważ otoczenie współczesnych przedsiębiorstw jest zmienne i nieprzewidywalne, to podjęto problem badawczy, polegający na sprawdzeniu czy polskie małe i średnie przedsiębiorstwa poszukują w tym otoczeniu sytuacji, które są dla nich okazjami rynkowymi.

Problem ten jest konsekwencją postawionej tezy, mówiącej, że zdolność do poszukiwania okazji jest istotna dla wydłużenie cyklu życia MSP.

Problem ten jest powiązany z dwoma kategoriami celów badawczych:

1. Cele poznawcze, zmierzające do wzbogacenia Nauk o Zarządzaniu. Do kategorii tej należą następujące cele szczegółowe:

1.1. Opracowanie istoty oraz znaczenia okazji rynkowych.

1.2. Określenie roli okazji rynkowych w modelach biznesowych przedsiębiorstw.

W obu przypadkach podstawową metodą badawczą jest analiza literaturowa oraz krytyczna ocena stanu wiedzy.

2. Cele utylitarne, nakierowane na wspomaganie praktyki zarządzania przedsiębiorstwami.

Do kategorii tej należą następujące cele szczegółowe:

1 Mark Crosby z Melbourne Business School.

2 Tim Ebbeck z Oracle.

2.1. Opracowanie podejść do poszukiwania okazji rynkowych. Zastosowaną metodą badawczą jest analiza literatury oraz badania empiryczne.

2.2. Rozpoznanie czy przedsiębiorstwa małe, średnie i duże stosują te same podejścia do poszukiwania okazji rynkowych. Cel jest realizowany poprzez badania empiryczne.

2.3. Zidentyfikowanie czynników istotnych dla efektywnego zastosowania poszczególnych podejść do poszukiwania okazji rynkowych. Cel jest realizowany poprzez badania empiryczne.

Powyższe cele są realizowane poprzez znalezienie odpowiedzi na następujące pytania badawcze:

1. Czy okazje rynkowe mają odwzorowanie w modelach biznesowych przedsiębiorstw?

2. Czy przedsiębiorstwa małe i średnie stosują metody wspomagające poszukiwanie okazji rynkowych?

3. Czy przedsiębiorstwa małe i średnie poszukują okazji przy pomocy tych samych metod, które stosują przedsiębiorstwa duże?

4. Czy rozwiązania strukturalne przedsiębiorstw małych i średnich wspomagają poszukiwanie okazji rynkowych ?

5. Czy przedsiębiorstwa małe i średnie zwiększają swoją zdolność do podjęcia okazji rynkowych poprzez stosowanie elastycznych zasobów?

Realizacji postawionych celów i pytań badawczych podporządkowany jest układ rozprawy.

W rozdziale pierwszym przyjęto rozumienie przedsiębiorstwa jako podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą, dążącego do zaspokojenia potrzeb innych podmiotów życia społecznego (osób i/lub instytucji) przez wytwarzanie produktów i/lub świadczenie usług, przy czym działalność ta jest motywowana chęcią uzyskania korzyści majątkowych i prowadzona samodzielnie na ryzyko właściciela czy właścicieli. Przez małe przedsiębiorstwa rozumie się te, które zatrudniają od 10 do 49 pracowników a przez średnie – zatrudniające od 50 do 249 osób. Przedmiotem rozważań w rozprawie nie są mikroprzedsiębiorstwa. Małe i średnie przedsiębiorstwa oznaczane są akronimem MSP.

Przywołano statystyki dotyczące udziałów procentowych MSP: w ogólnej liczbie przedsiębiorstw, zatrudnieniu i generowaniu produktu krajowego brutto. Podano również statystyki dotyczące cyklu życia tych firm. Ponieważ jest on relatywnie krótki, to postawiono tezę, że można go wydłużyć przez poszukiwanie a następnie wykorzystanie okazji rynkowych.

W rozdziale drugim przeprowadzono analizę literaturową definicji okazji. Przyjęto, że jest to sytuacja sprzyjającą podmiotowi działania w osiąganiu jego celów przy wykorzystaniu dostępnych zasobów, która istnieje w otoczeniu tego podmiotu lub jest postulowanym stanem cech tego otoczenia. Sytuacje w otoczeniu powstają na skutek zdarzeń, które w tym otoczeniu zachodzą.

Przedmiotem pracy są okazje rynkowe. Są one rozważane głównie z punktu widzenia przedsiębiorstwa, które pozostaje w relacjach z nabywcami, dostawcami oraz potencjalnymi i rzeczywistymi konkurentami.

W warunkach otoczenia charakteryzującego się różną intensywnością zachodzących w nim zmian, stosuje się różne modele biznesu. Ponieważ okazje powstają właśnie dlatego, że otoczenie jest zmienne, to zadano pytanie, czy okazje rynkowe mają odwzorowanie w modelach biznesowych? Na podstawie analizy literaturowej udzielono twierdzącej odpowiedzi. Jednocześnie wyodrębniono dwa ogólne podejścia do poszukiwania okazji rynkowych. Pierwsze zakłada, iż okazje rynkowe powstają w otoczeniu przedsiębiorstw, dlatego też należy ich w tym otoczeniu poszukiwać. Wykorzystuje się w tym celu metody analizy strategicznej, które nakierowane są na rozpoznanie zmian jakie w otoczeniu zachodzą oraz badania marketingowe, nakierowane na rozpoznanie potrzeb i oczekiwań klientów.

Zgodnie z drugim podejściem okazje tworzone są przez przedsiębiorstwa. Są one efektem zachowań przedsiębiorczych.

W rozdziale trzecim omówiono metody analizy strategicznej makrootoczenia i otoczenia konkurencyjnego, które mogą być wykorzystane do poszukiwania okazji.

Narzędziem, które wspomaga poszukiwanie okazji są także badania marketingowe.

W rozprawie omówiono badania, których przedmiot dotyczy: satysfakcja klienta, preferencji wyboru marki, udziału w rynku, zaufania do marki, polityki cenowej, promocji sprzedaży, lojalności klienta, zachowań konsumentów, narzędzi promocji i struktury udziału w rynku.

Okazji poszukuje się również w wyniku działań przedsiębiorczych menedżerów. Działania takie są uzewnętrznieniem cech przedsiębiorczych, które oni posiadają. Dokonano przeglądu cech wyróżnianych w literaturze przedmiotu.

Zdarzenia i zmiany zachodzące w otoczeniu są obserwowane w ramach funkcji, które spełniają jednostki organizacyjne przedsiębiorstwa. Za literaturą przedmiotu przedstawiono te funkcji i omówiono zmiany strukturalne, które zachodzą gdy wielkość przedsiębiorstwa się zmniejsza. Przedstawiono również typy struktur organizacyjnych i ich związek z poszukiwaniem okazji.

W rozdziale czwartym przedstawiono wyniki badań empirycznych przeprowadzonych na próbie 300 przedsiębiorstw zlokalizowanych w Polsce. Przeprowadzono je w formie wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem dwóch kwestionariuszy wywiadu. Pierwszym kwestionariuszem objęto 62 przedsiębiorstwa małe, 45 średnich i 43 duże; drugim – odpowiednio 45, 60 i 45 przedsiębiorstw. Oba kwestionariusze mają część wspólną, na którą składają się pytania dotyczące stosowanych w przedsiębiorstwach metod analizy strategicznej. W wyniku badań udzielono odpowiedzi na postawione w rozprawie pytania.

W rozdziale piątym przedstawiono czynniki, które są przejawami poszukiwania okazji, i na które ma statystycznie istotny wpływ stosowanie metod analizy strategicznej, prowadzenie badań marketingowych bądź wykorzystywanie cech przedsiębiorczych przez menedżerów. Określono z jaką częstością lub intensywnością poszczególne metody, badania czy cechy muszą być stosowane lub muszą wystąpić w małych i średnich przedsiębiorstwach, aby miały one wpływ na czynniki będące symptomami poszukiwania okazji.

Podsumowanie uzyskanych wyników i potrzebę dalszych badań przedstawiono w zakończeniu rozprawy.

1. Małe i średnie przedsiębiorstwa 1.1. Pojęcie przedsiębiorstwa

Ponieważ rozprawa dotyczy małych i średnich przedsiębiorstw, to wyjaśnienia wymagają co najmniej dwie kwestie – przyjęte rozumienie przedsiębiorstwa oraz rozumienie małego i średniego przedsiębiorstwa.

Jak podaje Sudoł, w literaturze spotyka się dużą różnorodność definicji i interpretacji przedsiębiorstwa. Różnorodność ta jest powodowana odmiennym podejściem do przedsiębiorstwa różnych dyscyplin naukowych, różnym usytuowaniem przedsiębiorstwa w gospodarce narodowej oraz różnym zakresem jego samodzielności decyzyjnej w zależności od ustroju polityczno-gospodarczego, zróżnicowaniem przedsiębiorstwa w zależności od jego wielkości, formy własności, statusu prawnego, typu i rodzaju działalności (Godziszewski i inni, 2011, s. 36-38). Poniżej ograniczono się tylko do wskazania odmiennych interpretacji przedsiębiorstwa na gruncie różnych nauk, w szczególności teorii ekonomii i nauk o zarządzaniu.

Jak stwierdza Borowski (2013, s. 2), „teoria przedsiębiorstwa, tworzona w nauce ekonomii, bierze za punkt wyjścia teorię neoklasyczną, która w dążeniu do wyjaśnienia istoty przedsiębiorstwa zajmuje się jego relacjami ze światem zewnętrznym”. Przedsiębiorstwo jest traktowane jako „czarna skrzynka” (Gruszecki, 2002, s. 24). Ekonomiczne teorie przedsiębiorstwa zajmują się wejściami do niej z punktu widzenia alokacji zasobów przy pomocy mechanizmu cenowego i wyjściami – z punktu widzenia alokacji gotowych produktów na rynku, również przy pomocy mechanizmu cenowego (Borowski, 2013, s. 2).

Dokonując przeglądu ekonomicznych teorii przedsiębiorstwa Sudoł wyróżnia (Godziszewski i inni, 2011, s. 36-37):

• Marginalistyczną koncepcję przedsiębiorstwa występującą w tradycyjnej ekonomii neoklasycznej. „Działając w rynkowym otoczeniu o doskonałej konkurencji i kierując się chęcią maksymalizacji zysku, podejmuje ono racjonalne decyzje, porównując relacje krańcowych kosztów pozyskania czynników produkcji i krańcowych przychodów z tych czynników”.

• Ekonomię ewolucyjną, która przyjmuje, że racjonalność decyzji przedsiębiorstwa jest ograniczona, gdyż wynika to z braku możliwości zdobycia pełnych informacji o przyszłości oraz występujących wewnątrz przedsiębiorstwa sprzeczności między właścicielami, menadżerami i grupami pracowników.

• Ekonomię instytucjonalną, która wprowadziła pojęcie kosztów transakcyjnych. Są to koszty poszukiwania, zbierania informacji, jej przetwarzania, zawierania transakcji oraz monitorowania i egzekucji zobowiązań. Ekonomia neoklasyczna zakłada, że koszty transakcyjne są zerowe. Koszty te mają wpływ na alokację zasobów. Jeśli są one mniejsze wewnątrz firmy (przez organizację i hierarchię w podejmowaniu decyzji) niż przy koordynacji przez rynek, to opłaca się zorganizować produkcję w przedsiębiorstwie (Gruszecki, 2002, s. 29-30).

W odróżnieniu do teorii ekonomii, która „w eleganckiej formie” próbuje wyjaśnić „siły poruszające działaniami ludzi i przedsiębiorstw”, celem teorii zarządzania jest „dążenie do wyjaśnienia przyczyn sukcesu lub niepowodzenia przedsiębiorstwa i przy pomocy użytecznych narzędzi spowodowanie osiągnięcia sukcesu lub uniknięcia niepowodzenia”.

Oznacza to, że w naukach o zarządzaniu teoria przedsiębiorstwa jest rozwijana na podstawie badania procesów zachodzących w realnych przedsiębiorstwach a nie, jak to jest w przypadku ekonomii, tworzona jest poprzez „konstruowanie abstrakcyjnych modeli na podstawie dedukcji” (Borowski, 2013, s. 6-7). W naukach o zarządzaniu „przedsiębiorstwo traktuje się jako kategorię organizacyjną, jednostkę zorganizowaną, szczególny przypadek instytucji, do której odnoszą się sformułowane zasady racjonalnej organizacji” (Godziszewski i inni, 2011, s. 37).

Syntezę interpretacji przedsiębiorstwa na gruncie innych nauk można za Sudołem przedstawić następująco (Godziszewski i inni, 2011, s. 37):

• W cybernetyce do przedsiębiorstwa podchodzi się jak do układu złożonego, podobnego do organizmu żywego. Jest ono traktowane jako system względnie odosobniony w otoczeniu, natomiast w samym przedsiębiorstwie wyróżnia się wiele podsystemów, wzajemnie na siebie oddziałujących.

• W socjologii rozpatruje się przedsiębiorstwo jako kategorię społeczną, interesując się przede wszystkim występującymi w nim grupami społecznymi i stosunkami między zatrudnionymi, zachowaniami ludzi i ich motywacjami, stopniem integracji załogi i identyfikowania się pracowników z przedsiębiorstwem. Socjologia analizuje również funkcje, jakie przedsiębiorstwo pełni w szerszych stosunkach społecznych.

• W naukach prawniczych (szczególnie prawo cywilne, handlowe oraz prawo pracy) na przedsiębiorstwo patrzy się jako na podmiot posiadający zdolność do czynności prawnych. Prawo reguluje stosunki między przedsiębiorstwami, a innymi osobami prawnymi i fizycznymi, a także wewnątrz samego przedsiębiorstwa.

Wydaje się, że definicje przedsiębiorstwa, które są podawane najczęściej, odwołują się do jego ujęcia w naukach o zarządzaniu. Ich przykładami mogą być (Godziszewski i inni, 2011, s. 39):

• Lisek w roku 1939 określa „przedsiębiorstwo jako jednostkę gospodarczą z przedsiębiorcą na czele, prowadzącym interes na swoje ryzyko celem osiągnięcia możliwie największego zysku, przy czym gospodarstwo domowe przedsiębiorcy jest oddzielone od majątku przedsiębiorstwa”;

• Schweitzer uważa, że „przedsiębiorstwo jest jednością techniczną, społeczną i gospodarczą, mającą za zadanie zaspokajać potrzeby innych przy samodzielności decyzyjnej i własnym zysku”;

• Nasiłowski podaje następującą definicje: „Przedsiębiorstwem nazywamy podmiot gospodarczy, prowadzący na własny rachunek działalność produkcyjną lub usługową, w celu osiągnięcia określonych korzyści. Zatrudnia ono różnorodne czynniki produkcji (pracę, kapitał, ziemię) w celu wytwarzania określonych dóbr lub świadczenia określonych usług, które sprzedaje na rynku innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym, bądź władzy centralnej lub władzy lokalnej”;

• Pszczołowski (1978, s. 192) definiuje przedsiębiorstwo jako trwałą i wyodrębnioną organizację zajmującą się działalnością produkcyjną lub usługową;

• Encyklopedia Organizacji i Zarządzania (1981, s. 409) określa przedsiębiorstwo (handlowe) jako organizację gospodarczą powstałą przez ekonomiczne, organizacyjne i prawne wyodrębnienie zespołu ludzi oraz środków materialnych i finansowych w celu zaspokajania potrzeb ludności za pomocą doprowadzenia na rynek wewnętrzny, oferowania i sprzedawania produktów wytwarzanych przez producentów krajowych i zagranicznych;

• „Przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej”

(Dz.U.2016.0.380, Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Kodeks cywilny).

Jako najwłaściwszą, Sudoł podaje następującą definicję przedsiębiorstwa: „jest to jednostka (podmiot) prowadząca działalność gospodarczą, dążąca do zaspokojenia potrzeb innych podmiotów życia społecznego (osób i/lub instytucji) przez wytwarzanie produktów i/lub świadczenie usług, przy czym działalność ta jest motywowana chęcią uzyskania korzyści majątkowych i prowadzona samodzielnie na ryzyko właściciela czy właścicieli”

(Godziszewski i inni, 2011, s. 39). Definicję tę przyjęto w niniejszej rozprawie.

1.2. Pojęcie małego i średniego przedsiębiorstwa

Jednym z podstawowych wyzwań teorii i praktyki zarządzania małymi i średnimi przedsiębiorstwami jest próba zdefiniowania i wyodrębnienia tej kategorii podmiotów. MSP różnią się od dużych specyfiką wynikającą z ich cech jakościowych oraz zróżnicowaniem wynikającym z ich wielkiej różnorodności. Zaliczenie przedsiębiorstw do kategorii małych, średnich i dużych odbywa się na podstawie kryteriów jakościowych i ilościowych (Łuczka, 2013, s. 6; Safin, 2008, s. 31; Matejun, 2015, s. 18):

• kryteria jakościowe, które nie są mierzalne, mają jednak charakter pierwotny, wskazując na określoną specyfikę strukturalną oraz zasady funkcjonowania małych i średnich firm,

• kryteria ilościowe są mierzalne za pomocą pewnych parametrów, wyrażających rozmiary organizacji w kontekście nakładów na działalność lub efektów prowadzonej działalności.

Ułatwiają one przyporządkowanie firm do określonej klasy wielkości.

W praktyce kryteria te bywają wykorzystywane zarówno w czystej formie, poprzez używanie tylko kryteriów ilościowych i jakościowych lub także mieszanej, w zależności od celu dokonywanego podziału i metod grupowania przedsiębiorstw (Lachiewicz, Matejun, 2012, s. 15; Piasecki, 1998a, s. 86).

Według kryteriów ilościowych w Unii Europejskiej wyodrębniono zbiorowość mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, biorąc pod uwagę graniczny pułap wielkości zatrudnienia wynoszący 249 zatrudnionych oraz roczny obrót wynoszący 50 mln Euro, lub całkowity bilans roczny wynoszący 43 mln Euro (Matejun, 2015, s. 19-20). Podział tej zbiorowości na przedsiębiorstwa mikro, małe i średnie określony został w załączniku nr 1 do Rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004 r. Przedstawia go tabela 1.1.

Tabela 1.1. Kryteria klasyfikacji MSP

249 49 9

50 10 2

43 10 2

Mikro Kategoria

Kryterium

Maksymalna liczba zatrudnionych Maksymalny obrót w mln Euro

Maksymalna suma bilansowa w mln Euro

Średnie Małe

Źródło: Rozporządzenia Komisji Europejskiej nr 364/2004 z dnia 25 lutego 2004 r., za: Safin, 2008, s. 32

Często, zwłaszcza w badaniach empirycznych, jako podstawowe kryterium rozróżnienia przedsiębiorstw mikro, małych i średnich, przyjmuje się tylko kryterium wielkości zatrudnienia (Johnson, 2004, s. 36). Jak zauważa Vytlacil (2003, s. 52), kryterium wielkości

zatrudnienia może nie oddawać rzeczywistego rozmiaru przedsiębiorstwa. Jest bowiem wiele przedsiębiorstw, które zatrudniają mniej niż 50 pracowników, ale operują na rynku globalnym i osiągają znaczący przychód oraz udział w rynku. Dotyczy to na przykład przedsiębiorstw, które działają w technologicznie zaawansowanych sektorach, takich na przykład jak inżynieria genetyczna czy elektronika. Z drugiej jednak strony, jak stwierdza Johnson (2004, s. 36), małe przedsiębiorstwa są nie tylko małe pod względem wielkości zatrudnienia czy obrotów, ale również ze względu na ich proporcję do sektora, w którym prowadzą działalność. Z tego powodu mają zwykle bardzo małą siłę przetargową. Ponadto, najczęściej są zarządzane przez właściciela, i nie zatrudniają profesjonalnego menedżera do czasu, aż staną się relatywnie duże. Z tego powodu właściciel i jednocześnie zarządzający ma raczej ogólne niż specjalistyczne kompetencje menedżerskie. Przedsiębiorstwa małe charakteryzują się niesformalizowaną i nierozbudowaną strukturą organizacyjną. Stanowią ponadto bardzo niejednorodną zbiorowość, w związku z czym trudno jest mówić o typowym małym przedsiębiorstwie.

Systematyzując cechy jakościowe MSP Łuczka (2013, s. 6) wymienia:

• samodzielność ekonomiczną i prawną właściciela, który na mocy prawa własności podejmuje wszystkie rozstrzygające decyzje w firmie na własny rachunek i ryzyko oraz bez kontroli osób trzecich. Stan ten może być utrzymywany tak długo, jak długo rozmiary przedsiębiorstwa oraz otoczenie umożliwiają skuteczne rozwiązywanie problemów wewnętrznych, oraz nawiązywanie interakcji rynkowych;

• wpływ właściciela na stosunki międzyludzkie w przedsiębiorstwie;

• odmienny typ gospodarki finansowej, której podstawę w fazie założycielskiej stanowią zazwyczaj oszczędności przedsiębiorcy-właściciela, jego rodziny lub pożyczki od rodziny i znajomych. W dalszych fazach rozwoju małej firmy dostrzegane jest dążenie do finansowania ze środków kapitału własnego, przede wszystkim z zysku zatrzymanego. Związane jest to także z niechęcią do finansowania kapitałem obcym (określaną mianem zjawiska mentalności kredytowej właścicieli MSP(Łuczka, 2001, s. 16-17); swoistą strukturę organizacyjną, uproszczoną i nisko sformalizowaną, w której dominują więzi liniowe. Szczególną cechą jest tu występowanie jednego centrum decyzyjnego, krótka droga przepływu informacji, dominacja szybkiej i bezpośredniej komunikacji oraz ograniczony poziom delegowania uprawnień i odpowiedzialności;

• względnie mały udział w rynku, opierający się przede wszystkim na działalności na rynku lokalnym lub regionalnym i będącym zazwyczaj świadomym wyborem właściciela-menadżera (Lachiewicz, Matejun, 2012, s. 17).

Zestawienie jakościowych i ilościowych kryteriów charakteryzujących MSP przedstawia tabela 1.2.

Tabela 1.2. Ważniejsze jakościowe i ilościowe kryteria specyfiki MSP

Kryteria jakościowe Kryteria ilościowe

dominacja osoby i osobowości właściciela w systemie organizacyjnym firmy

niewielka liczba zatrudnionych lub zaangażowanych w prowadzenie przedsiębiorstwa

jedność własności i zarządzania wysokość obrotów lub dochodu firmy wysoka niezależność prawna i kapitałowa suma aktywów lub pasywów bilansu niedobory i ograniczenia zasobowe oraz ograniczony dostęp

do efektów skali powiązania kapitałowe podmiotu

szczególny typ gospodarki finansowej w tym mentalność

kredytowa przedsiębiorcy wartość środków trwałych

uproszczona, raczej scentralizowana i nisko sformalizowana

struktura organizacyjna wysokość kapitału własnego

bezpośrednie stosunki służbowe pomiędzy kierownictwem i

pracownikami liczba odbiorców

niewielki zasięg działania rynkowego wielkośćprodukcji i/lub świadczenia usług wysoka przedsiębiorczość i elastyczność działania udział w rynku sprzedaży

silna presja warunków zewnętrznych przy jednocześnie słabej pozycji w stosunku do otoczenia i niewielkiej zdolności

oddziaływania na środowisko zewnętrzne poziom wyniku finansowego firmy niedobory zasobowe wynikające z ilosciowych ograniczeń

firm sektora MSP

Źródło: Matejun, 2015, s. 19

MSP odgrywają bardzo ważną rolę zarówno w sferze gospodarczej, jak i w sferze społecznej, przyczyniając się do pełnego rozwoju lokalnego i regionalnego. W sferze gospodarczej generują przedsiębiorczość, budują procesy innowacyjne, przyczyniają się do unowocześnienia struktury przemysłowej regionów i obszarów, na których prowadzą swoją działalność. W sferze społecznej MSP tworzą miejsca pracy, dają możliwość samozatrudnienia i łagodzą skalę bezrobocia. W ten sposób przyczyniają się właśnie do harmonijnego rozwoju lokalnego oraz regionalnego, a także do poprawy spójności gospodarczej i społecznej (Bucka, 2015, s. 189).

W rozprawie tej przedsiębiorstwa mikro nie są przedmiotem rozważań. Na potrzeby badań empirycznych przedsiębiorstwa małe i średnie zostały wyodrębnione na podstawie wielkości zatrudnienia. Tylko w stosunku do nich używany jest akronim MSP. Ograniczenie się tylko do tego kryterium spowodowane zostało trudnością w uzyskaniu wiarygodnych

informacji o przychodach i sumie bilansowej ze wszystkich badanych przedsiębiorstw. Jednak na podstawie informacji o przedziale przychodów uzyskanych z 300 przedsiębiorstw można stwierdzić, że te, które zostały zaliczone do MSP, spełniają również kryterium wielkości obrotów. Ponadto w badaniach empirycznych uwzględnione zostały cechy jakościowe MSP.

1.3. Znaczenie małych i średnich przedsiębiorstw dla gospodarki

Według raportu MSME Country Indicators Data 2014 (Gonzales, 2014, s. 5,13-15,17) w 155 krajach jest 168,2 mln przedsiębiorstw mikro, małych i średnich, w tym 28,7 mln MSP.

Zatrudniają one ponad 508 mln pracowników, co stanowi od 50-70% zatrudnienia w poszczególnych gospodarkach. MSP zatrudniają 325,5 mln pracowników a ich udział w zatrudnieniu wynosi 37,5%. Inne źródła podają, że udział ten wynosi 47,94%. Liczba mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, przypadających na 1000 mieszkańców, jest skorelowana z dochodami w ten sposób, że w krajach o większych dochodach liczba ta jest większa. Oznacza to, że MSP mają wpływ na zamożność danego kraju. W krajach słabo rozwiniętych partycypują one w 29,8% wartości dodanej, a w krajach wysoko rozwiniętych w 38,5%.

Za pracą przygotowaną przez Wymenga i zespół (2012) Edinburgh Group (2012) podaje się między innymi liczbę i udział małych i średnich przedsiębiorstw w zatrudnieniu i wartości dodanej brutto w 27 krajach Unii Europejskiej (Tabela 1.3).

Tabela. 1.3. Zatrudnienie i wartość dodana małych i średnich przedsiębiorstw na tle przedsiębiorstw mikro i dużych

Przedsiębiorstwa Mikro Małe Średnie Razem Duże Ogółem

Liczba 19 143 521 1 357 533 226 573 20 727 627 43 654 20 771 281

% 92 ,2 6 ,5 1 ,1 99 ,8 0 ,2 100

Zatrudnienie 38 395 819 26 771 287 22 310 205 87 477 311 42 318 854 129 796 165

% 28 ,5 20 ,6 17 ,1 67 ,4 32 ,6 100

Wartość dodana brutto (mln EUR) 1 307 360,7 1 143 935,7 1 136 243,5 3 587 540,0 2 591 731,5 6 179 271,4

% 21 ,2 18 ,5 18 ,4 58 ,1 41 ,9 100

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Edinburgh Group, 2012, s. 7

Procentowe udziały zatrudnienia i wartości dodanej MSP w skali światowej i Unii Europejskiej są ze sobą zgodne. W Unii Europejskiej udział zatrudnienia w MSP wynosi 37,7%, a w skali światowej 37,5%. Natomiast udział wartości dodanej w UE wynosi 36,9%,

a w skali światowej od 29,8% w gospodarkach słabo rozwiniętych, do 38,5% w krajach wysoko rozwiniętych.

Według raportu PARP (Tarnawa, Zadura-Lichota, 2015, s.15, 18, 38 i 2016) w Polsce w 2013 r. działało 1,77 mln, a w 2014 1,84 mln przedsiębiorstw niefinansowych, z czego przedsiębiorstwa mikro, małe i średnie stanowią 99,8%. W roku 2014 MSP stanowiły 4,1%, w tym małe stanowiły 3,2%, a średnie 0,9%. Odpowiednio wytworzyły one 8,8% i 10,6%

PKB i zatrudniały 13,4% i 17,6% pracowników.

Duże znaczenie MSP w tworzeniu miejsc pracy oraz PKB jest najczęściej podkreślanym efektem wpływu tych przedsiębiorstw na gospodarkę (Vytlacil, 2003, s. 57; Safin, 2008, s. 51-58; Johnso, 2004, s.38; Lachiewicz, Matejun, 2012, s. 23; Dominiak, Kurzyńska, 2014, s. 186). Jednak obok nich literatura przedmiotu wymienia szereg innych efektów, miedzy innymi takich jak:

• Efekt postępu technicznego (innowacyjność). Efektywność nakładów poniesionych na badania w MSP jest wielokrotnie większa niż przedsiębiorstw dużych. Safin (2008, s. 50-51) przywołuje wyniki badań mówiące, że w Szwajcarii ta krotność wynosi 24.

Na podstawie badań amerykańskich Grabowska-Garczyńska (2005, s. 9) podaje, że na 1 mln mieszkańców przedsiębiorstwa małe generują 322 innowacje, a duże tylko 255.

75% nowości małe firmy wykorzystują w ciągu 2 lat, a duże w tym czasie wykorzystują tylko 30%. Jako innowacyjne MSP wprowadzają znaczącą liczbę nowych produktów (wyrobów i usług) i przyczyniają się w ten sposób do rozwoju konkurencyjności (Johnson, 2004, s. 38).

• Efekt stabilizacyjny. Małe firmy lepiej radzą sobie z kryzysami i załamaniem koniunktury niż duże. Są bardziej elastyczne, lepiej adaptują się do sytuacji kryzysowych i wykorzystują swoje rezerwy (Grabowska-Garczyńska, 2005, s. 12).

Gospodarki, które posiadają rozwinięty sektor MSP, szybciej odpowiadają na potrzeby użytkowników (Johnson, 2004, s. 38). Duże przedsiębiorstwa częściej w sytuacjach kryzysowych przenoszą swoje zasoby do regionów zapewniających im większą efektywność i sięgają po pomoc państwa (Safin, 2008, s. 59).

Efekt w handlu zagranicznym. Polskie MSP importują więcej niż eksportują. Jak podaje Łapiński (2013, s. 77-78) w 2007 roku działalność eksportową prowadziło 37,7% małych i 55,8% średnich firm, a w roku 2011 odpowiednio 39,2% i 57,3%. Natomiast import prowadziło w roku 2007 28,4% małych i 43,9% średnich przedsiębiorstw. W roku 2011 odsetek ten wzrósł odpowiednio do 28,6% i 45%. Oznacza to, że w tym okresie liczba MSP eksporterów rosła szybciej niż liczba importerów. Przy utrzymującym się deficycie Polski w

handlu zagranicznym może to być zjawisko zmniejszające deficyt, a przez to pozytywnie wpływające na PKB. Jednakże, jak wskazuje Łuczka (2005a, s. 56-57), często przedsiębiorstwa te wykazują się relatywnie małym profesjonalizmem w przygotowaniu

oferty handlowej,

a niektóre nie są wstanie sprostać oczekiwaniom rynku Unii Europejskiej. Ograniczeniem pod tym względem może być na przykład technologia, którą dysponują MSP. W związku z tym Wielgus (2006, s. 11) sugeruje, że Polskie MSP bardziej powinny orientować się na rynki wschodnie, gdzie wymagania co do jakości produktów są niższe niż na rynkach zachodnich.

• Efekt poprawy jakości kapitału ludzkiego. MSP przyczyniają się do powstawania klasy średniej, a przez to do poprawy dostatku i możliwości konsumpcyjnych, statusu społecznego oraz kompetencji kulturowych (Łuczka T, 1995, s. 15-20; Grabowska- Garczyńska, 2005, s. 12).

• Efekt zmniejszenia wykluczenia społecznego. Wykluczenie społeczne w szczególności może dotyczyć mniejszości narodowych, osób niepełnosprawnych, osób samotnych czy osób z niskimi kwalifikacjami. Przez dużą różnorodność działalności i tworzenie miejsc pracy MSP sprzyjają włączeniu społecznemu (Johnson, 2004, s.38; Grabowska-Garczyńska, 2005, s.13). Swoistą grupę zagrożoną trudnością w znalezieniu zatrudnienia stanowią osoby starsze, często określane jako grupa 50+. Jak stwierdza Wasilczuk (2014, s.197) „jednym z obszarów gospodarczych, w którym osoby starsze mogą realizować swoje pasje, lub też po prostu zarabiać na godne życie, jest przedsiębiorczość. Prowadzenie firmy, daje poczucie wartości i zapełnia czas, nie dopuszczając tym samym do popadania w stan starczego otępienia”.

• Efekt regionalnej decentralizacji. Małe i średnie przedsiębiorstwa zwykle nie są wymagające co do ich lokalizacji. Nie wymagają tak specjalnej infrastruktury jak to jest w przypadku przedsiębiorstw dużych (Safin, 2008, s. 59-60). Zwłaszcza takie branże jak handel, turystyka i usługi mają duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego i społecznego (Grabowska-Garczyńska, 2005, s. 10-11).

• Efekt mobilizacji kapitałów. Małe i średnie przedsiębiorstwa często finansują swoje powstanie i rozwój z kapitałów prywatnych właścicieli i ich rodzin. W ten sposób przesuwają zasoby finansowe z konsumpcji na inwestycje (Grabowska-Garczyńska (2005, s. 10; Safin, 2008, s. 60-61). Przyczyniają się więc do ożywienia gospodarczego.

• Efekt transformacyjny. Małe i średnie firmy kreują postawy przedsiębiorcze, tworzą infrastrukturę usługową dla zagranicznych inwestycji bezpośrednich, przyśpieszają dochodzenie do gospodarki rynkowej i wymuszają zmiany organizacyjno-prawne dostosowujące przepisy, a także instytucje do potrzeb zmieniającej się gospodarki (Grabowska-Garczyńska, 2005, s. 11-12; Safin, 2008, s. 61).

• Efekt ekologiczny. Małe przedsiębiorstwa oddziałują na środowisko mniej szkodliwie niż duże, które odpowiadają za większość problemów ekologicznych (Grabowska- Garczyńska, 2005, s. 12; Safin, 2008, s. 55-56).

Powyższa analiza wskazuje, że MSP odgrywają wielką rolę. Dotyczy to zarówno gospodarki światowej, europejskiej, jak i polskiej. Z drugiej jednak strony w literaturze przedstawiane są dane, że ich cykl życia jest relatywnie krótki. Wydaje się, że jeżeli zostałby wydłużony, to byłoby to korzystne dla rozwoju gospodarczego.

1.4. Cykl życia małych i średnich przedsiębiorstw i bariery ich rozwoju

„Cykl życia” organizacji obejmuje okres od jej powstania do schyłku, w którym jest ona rozpatrywana jako system powiązany z otoczeniem. Koncepcja ta przyczyniała się do lepszego poznania mechanizmów rozwoju, zrozumienia możliwości i konieczności jego

„odradzania się” oraz ma istotne znaczenie dla skuteczności działań w obszarze kierowania rozwojem firmy, czyli strategii firmy (Platonoff, 2003, s. 21).

Analiza cyklu życia przedsiębiorstwa jest niezmiernie użyteczna, gdyż pozwala zebrać wiele istotnych informacji o prawidłowościach jego rozwoju, planować go i przygotować się do niego. Przede wszystkim zaś, dzięki analizie cyklu życia przedsiębiorstwa (Targalski, 2003, s. 17):

• można, z pewnym marginesem błędu, przewidywać kolejne stadia rozwoju firmy,

• można zauważyć sygnały uprzedzające o kryzysach występujących pomiędzy kolejnymi fazami oraz im zapobiegać,

• przedsiębiorca może dopasować się do zmian w otoczeniu, dokonując zmian wewnątrz firmy,

• łatwiejsze staje się zidentyfikowanie typowych problemów, wymagań i priorytetów, które są związane z kolejną fazą rozwoju,

• można diagnozować poziom rozwoju firmy, wskazywać właściwe dla niej rozwiązania prawno-organizacyjne albo też pozyskiwać preferencje przewidziane dla przedsiębiorstw w określonych fazach rozwoju (np. preferencyjne kredyty bankowe).

Organizacja rozwija się sekwencyjnie, przechodząc kolejne, sobie właściwe fazy rozwoju, dostosowując się przy tym do otoczenia, „ucząc się” oraz reagując na zewnętrzne i wewnętrzne czynniki, które mogą powodować jej zmiany ilościowe i jakościowe. Cały czas jest przy tym narażona na zagrożenia, mogące w danych okresie jej „życia” spowodować upadłość lub likwidację (Gorzelany-Plesińska, 2011, s. 190).

W okresie od 1995 do 2001 roku współczynnik przetrwania pierwszego roku działalności mikro, małych i średnich przedsiębiorstw wynosił w Polsce od 59% do 67,9%. W zależności od roku założenia, kolejnych 6 lat przetrwało 32,3%, 5 lat – 38,9%, 4 lata – 41,9%, 3 lata – 44,3%, 2 lata – 52% (Poznańska, 2005, s.23). Udział przedsiębiorstw [%], które przetrwały pierwszy rok działalności od roku ich założenia w okresie od 2003 do 2011r. przedstawia rysunek 1.1.

W 2012 r. spośród wszystkich firm założonych w Polsce w 2011 r. nadal funkcjonowało prawie 86%. Dwa pierwsze lata przeżyło 70% firm, trzy pierwsze – 54%, cztery – 47%, a pięć – 44%. We wszystkich tych wskaźnikach Polska utrzymuje się w środku stawki krajów Unii Europejskiej. Współczynnik przeżycia rośnie wraz z wielkością firmy. Dla firm zatrudniających 10 pracowników i więcej współczynnik przeżycia pierwszego roku wyniósł aż 96%, a pięciu pierwszych lat – 70% (Tarnawa, Zadura-Lichota, 2015, s. 43). Dane te wskazują, że najkrótszy cykl życia mają firmy mikro (zaniżają wartości średnie), a najdłuższy przedsiębiorstwa duże (zwiększają wartości średnie). W grupie przedsiębiorstw mikro, małych i średnich potwierdzają to badania przeprowadzone przez zespół z Politechniki Gdańskiej. Wyniki tych badań wskazują, że prawdopodobieństwo przetrwania i rozwoju jest największe w grupie przedsiębiorstw średnich (87%), a następnie małych (85%) i mikro (76%) (Bławat, 2004, s.110-111). Ze względu na to, że w badaniach tych za mikroprzedsiębiorstwa uznano te, które zatrudniały do 5 pracowników, małe – od 6 do 50 i średnie od 51 do 200 pracowników, wyników tych nie można wprost porównywać z wynikami dotyczącymi przedsiębiorstw mikro, małych i średnich, wyodrębnionych według aktualnie obowiązującej w literaturze definicji. Dają one jednak wgląd w ogólną prawidłowość dotyczącą cyklu życia przedsiębiorstw.

Rys. 1.1. Liczba przedsiębiorstw mikro, małych i średnich nowo powstałych i zlikwidowanych (tys.) oraz współczynnik przeżycia pierwszego roku działalności

Źródło: Tarnawa, Zadura-Lichota, 2013, s. 23

W 2007 roku w Polsce powstało 4317 małych i 442 średnich przedsiębiorstw, a likwidacji uległo 3348 małych i 490 średnich firm (Zarębski, 2012, s. 46). W okresie od 2003 do 2013 r. średniorocznie powstawało 3716 nowych i likwidowało działalność 2570 MSP (bez mikro) (rysunek 1.2).

7 569

4 144

6 144

4 409 4 317

5 180 5 240 5 838 6 153

17 179

8 130

1 071

484 651 448 442 526 381 494 531

1 762

656

3 888 3 723 4 059 3 742 3 348

5 166

4 726

3 963

5 498

6 527

4 405

978 911 665 451 490 988 612 493 734 617 553

0 2 000 4 000 6 000 8 000 10 000 12 000 14 000 16 000 18 000

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Nowe 10-49 Nowe 50-249 Likwidowane 10-49 Likwidowane 50-249

Rysunek 1.2. Liczba nowo utworzonych i zlikwidowanych MSP (bez mikro) Żródło: opracowanie własne na podstawie Tarnawa, Zadura-Lichota, 2015, s. 118

Literatura przedmiotu podaje liczne przyczyny ograniczające cykl życia i rozwój przedsiębiorstw. Tak na przykład, analizując zagrożenia rozwoju MSP w państwach Grupy Wyszehradzkiej Vytlacil (2003, s. 59-63) stwierdza, że są to:

• obawa przed narastającą konkurencją, która może spowodować zmniejszenie sprzedaży i wzrost kosztów wynagrodzeń,

• obawa przed wykupem przez kapitał zachodni największych kanałów dystrybucyjnych,

• niewystarczające umiejętności i kwalifikacje pracowników,

• zapotrzebowanie na kapitał i trudności w jego pozyskaniu,

• niewystarczające wsparcie ze strony rządu (gwarancje kredytowe).

W badaniach dotyczących handlu zagranicznego prowadzonego przez MSP po dołączeniu Polski do UE, Łuczka (2005, s. 56-57) stwierdziła następujące bariery:

• obawę przedsiębiorców przed wchodzeniem na rynki zagraniczne,

• brak profesjonalizmu w negocjacji kontraktów zagranicznych,

• niemożliwość sprostania oczekiwaniom rynków zagranicznych.

W odniesieniu do państw, które w 2004 roku przystąpiły do UE Johnson (2004, s. 44) zwraca uwagę na potrzebę:

• edukacji w zakresie przedsiębiorczości na wszystkich szczeblach kształcenia,

• tańszego i szybszego zakładanie start up-ów,

• lepszej legislacja i uregulowań,

• poprawy umiejętności pracowników,

• poprawy dostępu on-line do informacji i usług dla MSP,

• poprawy dostępu do kapitałów,

• poprawy poziomu technologicznego,

• poprawy jakości pomocy dla biznesu,

• poprawy reprezentowania biznesu MSP na forum UE i wobec rządu.

Jako wewnętrzne (psychologiczne) uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości Safin (2008, s. 15-19) wymienia:

• potrzebę osiągnięć,

• umiejscowienie kontroli, to znaczy, czy źródeł sukcesów i porażek upatruje się w samym sobie czy w otoczeniu,

• granice ryzyka (zachowania przedsiębiorcze są związane z preferowaniem ryzyka umiarkowanego),

• tolerowanie niepewności, to znaczy umiejętność podejmowania działań pomimo niepełnej wiedzy,

• zachowania przejawiające się chęcią do pracy, akceptacją wyzwań, odpowiedzialnością za to co się robi, skłonnością do rywalizacji, pragnieniem awansu.

Natomiast do uwarunkowań zewnętrznych zalicza:

• uwarunkowania polityczno-prawne – związane z przyjętą ideologią sprawowania władzy, instytucjami publicznymi, systemem kodyfikacji oraz wymiaru sprawiedliwości;

• uwarunkowania ekonomiczne – systemy finansowe, bankowe, podatkowe, celne, ich stabilność, konkretne rozwiązania i wielkość stawek,

• uwarunkowania społeczno-kulturowe – historycznie ukształtowane wzorce współżycia społecznego, systemy wartości, zasady moralne, systemy religijne i tradycja.

Sześć najczęściej wymienianych przez przedsiębiorców ze 155 państw barier rozwoju przedsiębiorstw mikro, małych i średnich (MMSP) podają Gonzales, Hommes i Mirmulstein (2014, s. 19-22). Są to:

• dostęp do kapitałów (17%) - lepszy dostęp do środków finansowych jest powiązany z większą liczbą mikro, małych i średnich przedsiębiorstw (MMSP) na 1000 mieszkańców (gęstość MMSP),

• działania szarej strefy (practices of the informel sector) (12%),

• stopy podatkowe (11%),

• dostęp do energii elektrycznej (10%),

• niestabilność polityczna (10%),

• niewłaściwie wykształcona kadra (8%).

Z badań Łuczki (2013, s. 31-44) wynika, że nie tylko dostęp do kapitałów, ale również ich struktura jest ważna dla rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw.

Obok sześciu najważniejszych barier wyżej wymienieni autorzy jako istotne podają również:

• Klimat inwestycyjny. W krajach, w których są regulacje ułatwiające rozpoczęcie działalności gospodarczej, nie jest to kosztowne oraz liczba procedur jest mała, jest więcej MMSP na 1000 mieszkańców. Również mała korupcja jest pozytywnie skorelowana z gęstością tych przedsiębiorstw.

• Nierówności społeczne i ubóstwo. Im bardziej dystrybucja dochodów odbiega od doskonale równej, tym mniejsza jest gęstość MMSP. Im większa luka ubóstwa tym mniejsza gęstość MMSP.

Analizując zewnętrzne czynniki ograniczające rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w ich cyklu życia Matejun (2010, s. 252), zidentyfikował następujące bariery:

rynkowe, kadrowe, społeczne, finansowe, polityczne, ekonomiczno-gospodarcze, prawne, dostępu do rynku zamówień publicznych, techniczno-technologiczne, informacyjne i edukacyjne oraz międzynarodowe.

Z punktu widzenia celów niniejszej rozprawy istotny jest podział barier rozwoju MSP na wewnętrzne i zewnętrzne. Tabela 1.4 zawiera próbę takiego podziału barier wyżej wymienionych. Istotność tego podziału wynika z tezy rozprawy, mówiącej, że dla wydłużenia cyklu życia MSP istotna jest ich zdolność do poszukiwania okazji rynkowych, a te występują w otoczeniu.

Tabela. 1.4. Wewnętrzne i zewnętrzne bariery rozwoju MSP

Opis Autorzy Opis Autorzy

Obawa przed konkurencją, utratą przychodów, nadmiernym ryzykiem, niepewnością, odpowiedzialnością;

niewystarczająca motywacja.

Vytlacil, Łuczka, Safin Polityka państwa wobec MSP, uregulowania prawne, warunki zakładania działalności gospodarczej, szara strefa, niewłaściwa infrastruktura technologiczna i usługowa dla biznesu; klimat inwestycyjny.

Vytlacil, Safin, Johnson, Gonzales i inni, Matejun.

Niewystarczające umiejetności i kwalifikacje, brak doświadczenia w kontaktach międzynarodowych i negocjowaniu kontraktów.

Vytlacil, Łuczka, Johnson

Dostęp do kapitałów i

uwarunkowania ich struktury, stopy podatkowe, cła; niestabilność systemów finansowych, podatkowych, celnych.

Vytlacil, Łuczka, Safin, Johnson, Gonzales i inni, Matejun.

Niemożność sprostania oczekiwaniom rynków

zagranicznych, niewłaściwy poziom technologiczny.

Łuczka, Johnson Nierównosci społeczne, ubóstwo, niewłaściwa edukacja, wzorce współżycia społecznego, systemy wartości, zasady moralne, systemy religijne, tradycja.

Safin, Johnson, Gonzales i inni, Matejun.

Bariery wewnętrzne Bariery zewnętrzne

Psychologiczne

Kadrowe

Technologiczne

Polityczno-prawne i organizacyjne

Ekonomiczne

Społeczno-kulturowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie Vytlacil (2003, s. 59-63), Johnson (2004, s. 44), Łuczka (2005, s. 56- 57; 2013, s. 31-44), Safin (2008, s. 15-19), Matejun (2010, s. 252), Gonzales i inni (2014, s. 19-22)

2. Okazje rynkowe 2.1. Istota okazji

Pojęcie okazji jest powszechnie używane w literaturze dotyczącej zarządzania strategicznego oraz przedsiębiorczości. Pomimo to niezmiernie rzadko jest ono definiowane nawet w publikacjach, których tytuły wskazują na zainteresowanie ich autorów poszukiwaniem okazji. Przykładem mogą być prace autorów: Schwartz, Teach (2000), Park (2005) oraz Moreno (2008). Taki stan rzeczy potwierdza Krupski (2011, s. 12), oceniając teoretyczne ujęcia okazji jako bardzo skromne. Większość autorów wiąże okazję ze zdarzeniami w otoczeniu i poprzestaje na tym, że okazje należy wykorzystywać. Nie oznacza to jednak, że w ogóle nie ma definicji okazji. Ich przykłady podano w tabeli 2.1.

W stosunku do przywołanych w rozprawie określeń okazji sformułować można następujące uwagi:

1. Okazja rozumiana jako sytuacja istniejąca w otoczeniu podmiotu działania nie musi być od niego niezależna. Okazje mogą być tworzone. Wskazują na to między innymi: Park (2005, s. 742), Krupski (2011, s. 14), Trzcieliński (2011, s. 138-140).

2. Sprowadzenie efektu okazji do zysku jest nadmiernym uproszczeniem. Efektem okazji może na przykład być pozyskanie pracownika o potrzebnych kompetencjach, wygranie przetargu czy utworzenie spółki z dotychczasowym konkurentem.

3. Okazja może istnieć pomimo, że aktualnie jest wykorzystywana przez inne podmioty (Krupski, 2011, s. 14).

4. Okazja i szansa to nie to samo. Szansa związana jest z prawdopodobieństwem wystąpienia sytuacji sprzyjającej, a okazja jest istniejącą lub planowaną sytuacją sprzyjającą (Krupski, 2013, s. 5; Trzcieliński, 2011, s. 43-50).

5. Transakcja, która może przynieść większą wartość niż inne może być okazją, ale w ogólnym sensie, okazje to nie tylko transakcje. Na przykład wejście na nowy rynek obsługiwany wcześniej przez firmę, która upadła, może być okazją chociaż nie jest transakcją.

Tabela. 2.1. Definicje okazji

Lp. Definicja okazji Autorzy

1. Niezależna od podmiotu działania przemijająca sytuacja, będąca warunkiem koniecznym dla zachowania się prowadzącego do pożądanego skutku albo zamierzonego celu. Okazja niejednokrotnie wyznacza aktualny cel czynu i ułatwia podjęcie decyzji o natychmiastowym jego wykonaniu. Prakseologiczne dyrektywy doradzają wykorzystywania nadarzających się aktualnie okazji albo czekanie na nie. Dostrzeżenie okazji może być powodem wyboru chwili rozpoczęcia działania.

Pszczołowski

2. Postrzegane środki generujące wartość ekonomiczną (zysk), które wcześniej nie były wykorzystane i aktualnie nie są wykorzystywane przez innych.

Baron

3. Szansa zaspokojenia potrzeb i oczekiwań rynku poprzez twórczą kombinację zasobów umożliwiającą dostarczenie ponadprzeciętnej wartości.

Określenie to podaje Mot przywołując poglądy Kirznera i Schumpetera.

4. Zdarzenie (lub splot okoliczności) subiektywnie wartościowane z zamiarem wykorzystania jego potencjału w zakresie osiągnięcia ponadprzeciętnych efektów (ekonomicznych, społecznych, politycznych);

zdarzeniu to powstaje rzadko i nieregularnie (losowo) i istnieje krótko.

Krupski

5. Okoliczność sprzyjająca czemuś, umożliwiająca coś, odpowiednia do czegoś sytuacja, sposobna chwila, sposobność.

Określenie to za Sullem podaje Krupski

6. Okazją można uznać taką transakcję, która w porównaniu z innymi transakcjami przyniesie przedsiębiorstwu albo większą wartość przy tym samym stopniu prawdopodobieństwa, albo taką samą wartość przy większym stopniu prawdopodobieństwa.

Krupski

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Pszczołowski (1978, s. 147), Baron (2006, s. 107), Mot (2010, s. 108), Krupski (2011, s. 12), Krupski (2013, s. 6), Krupski (2013, s. 7)

W rozprawie tej przez okazję rozumie się sytuację sprzyjającą podmiotowi działania w osiąganiu jego celów przy wykorzystaniu dostępnych zasobów, która istnieje w otoczeniu tego podmiotu lub jest postulowanym stanem cech tego otoczenia. Sytuacje w otoczeniu powstają na skutek zdarzeń, które w tym otoczeniu zachodzą. Tworzą je pojedyncze

zdarzenia lub ich systemy. Sytuacje jednozdarzeniowe nazywane są niezłożonymi natomiast wielozdarzeniowe - złożonymi (Trzcieliński, 2011, s. 43-49; Trzcieliński, Trzcielińska, 2011, s. 128).

To czy sytuacje w otoczeniu są rozpoznawane przez podmiot działania jako sprzyjające bądź niesprzyjające, zależy od potencjału, którym podmiot dysponuje lub może dysponować (Mintzberg i inni, 1998, s. 54; Strickland, 1993, s. 90). Przez potencjał rozumiemy tu wszelkie zasoby: wiedzę, ludzi, struktury, technologie, aparaturę, materiały, środki finansowe etc., które są niezbędne w danej sytuacji do osiągnięcia celu lub uzyskania korzystnego wyniku działania. Możliwość dysponowania tymi zasobami nie oznacza konieczności bycia ich właścicielem (Krupski, 2011, s. 14). Przedsiębiorstwo może mieć bowiem dostęp do wiedzy zakupując np. licencję, do zasobów ludzkich - korzystając z leasingu pracowników, do technologii i aparatury - korzystając z outsourcingu, do środków finansowych - zaciągając kredyty.

Pomiędzy sytuacją, celem i potencjałem podmiotu działania wyróżnić można trzy relacje (Trzcieliński, Trzcielińska, 2010, s. 126): adekwatności zasobów, realności celu oraz oddziaływania sytuacyjnego (rys. 2.1).

1. Rozpatrując zasoby, które pozostają do dyspozycji podmiotu działania (przedsiębiorstwa), w relacji do sytuacji i zamierzonego celu działania, możemy ocenić je jako adekwatne bądź nieadekwatne. Zasoby nieadekwatne to zasoby nadmiarowe bądź niewystarczające. Zasoby nadmiarowe oznaczają występowanie marnotrawstwa, które może być umniejszana przez stosowanie koncepcji, metod i narzędzi zarządzania właściwych dla lean management (Womack i inni, 1990; Paez i inni, 2004). Natomiast niedobór zasobów może opóźnić osiągnięcie celu, spowodować osiągnięcie cząstkowe lub uniemożliwić realizację celu. W szczególności cel może nie zostać zrealizowany na skutek przeminięcia sytuacji (upływu jej cyklu życia) (Trzcieliński, Trzcielińska, 2010, s. 126).

2. Rozpatrując cel w relacji do zasobów i sytuacji, w której ma być osiągnięty, można go ocenić jako realny bądź nierealny. Cel jest nierealny, jeżeli w danej sytuacji w dyspozycji podmiotu działania pozostają niewystarczające zasoby do jego osiągnięcia. Do oceny realności celów służy metoda bilansowa. Polega ona na bilansowaniu zadań ze środkami, które mogą zostać użyte przy realizacji tych zadań (Trzcieliński, Trzcielińska, 2010, s. 126).

3. Podmiot działania, a dokładnie ośrodek decyzyjny tego podmiotu ma wpływ na stawiane cele oraz pozostające do jego dyspozycji zasoby. Zwykle jednak, zwłaszcza w krótkiej perspektywie, nie ma wpływu na sytuacje zachodzące w jego otoczeniu, bądź wpływ ten jest bardzo ograniczony. W stosunku do podmiotu działania, to znaczy osiągania