PO ZAKOŃCZENIU DRUGIEJ WOJNY ŚWIATOWEJ

W końcowym okresie drugiej wojny światowej, kiedy Armia Czer­ wona przekroczyła przedwojenną granicę III Rzeszy, tzw. wielka trójka (Stalin, Churchill i Roosevelt) zebrała się na konferencji w Jałcie, aby uzgodnić działania przyspieszające zakończenie wojny z Niemcami i Ja­ ponią, a przede wszystkim aby omówić podstawowe kwestie organizacji powojennego świata (przyszłość Niemiec, zwołanie konferencji w celu utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych).

Najważniejszy i najdłużej dyskutowany był problem polski, przy czym w tej sprawie inicjatywę całkowicie przejął Stalin. Uzyskał on zgodę prezydenta USA i premiera W. Brytanii na podporządkowanie polityczne Polski Związkowi Sowieckiemu oraz wcielenie do ZSRR wschodnich obszarów Rzeczypospolitej; nota bene uzyskanych wcześ­ niej na mocy paktu z Hitlerem.

Nowe państwo polskie miało być utworzone na pozostałej części terytorium Drugiej RP i powiększone o należące dotąd do Niemiec, bli­ żej niesprecyzowane tereny nad Odrą i Bałtykiem. Stalin nie uznawał legalnego rządu Rzeczypospolitej, lecz stworzone przez siebie i całkowi­ cie zależne od Moskwy władze PKWN. Nie zgodził się też na między­ narodową kontrolę wyborów parlamentarnych w powojennej Polsce. Stanowisko Stalina bez większych oporów przyjęli i zaakceptowali przy­ wódcy mocarstw zachodnich.115

Alianci zachodni, oddając pod całkowitą kontrolę Stalina kluczo­ wy kraj Europy Środkowej i Wschodniej, tym samym godzili się na sko- munizowanie nie tylko Polski, ale i innych państw regionu. Ceną za to miało być niemieszanie się ZSRR w wewnętrzne sprawy Europy Za­ chodniej. Na kontynencie europejskim przywódcy zwycięskich mocarstw ustanowili ściśle określone strefy wpływów. Zwycięskie mocarstwa miały odtąd decydować o losach znajdujących się tam narodów i państw. W sferze oddziaływania USA i Wielkiej Brytanii narody europejskie mo­ gły samodzielnie kształtować swój byt i odbudować w pełni suwerenne państwa - dotyczyło to także pokonanych w wojnie Włochów i Niemców. Na wschodzie, w strefie wpływów ZSRR, wszystkim narodom Stalin siłą narzucił rządy partii komunistycznych. W ten sam sposób zostali po­ traktowani Rumuni i Węgrzy, którzy byli po stronie państw „osi”, jak i walczący z Hitlerem Polacy oraz Czesi. W Europie powstały dwie strefy wpływów politycznych, a kontynent został politycznie podzielony na wiele dziesięcioleci linią nazwaną przez Churchilla „żelazną kurtyną”. Taka była istota ładu jałtańskiego.

W Europie na wschód od Łaby stan ten był zaprzeczeniem głoszo­ nych przez aliantów haseł o równości w stosunkach międzynarodowych wszystkich narodów i respektowaniu ich prawa do wolności i suweren­ ności. Polakom ład jałtański przypominał podpisany 23 sierpnia 1939 r. w Moskwie pakt Ribbentrop-Mołotow. Porozumienie jałtańskie również pozbawiało Polaków kresów wschodnich i niepodległości. Pojawiały się też obawy, że tworzone przez komunistów państwo może być tworem przypominającym Generalne Gubernatorstwo utworzone przez Niemców.

Alianci zachodni godzili się z tym, że wkroczenie wojsk sowieckich na terytorium Polski dało Stalinowi prawo do ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Zaaprobowali utworzenie Tymczasowego Rzą­ du Jedności Narodowej, w skład którego weszli aktywiści PKWN i KRN oraz nieliczni działacze emigracyjni zaakceptowani przez Stalina. Tym samym zachodni sojusznicy Polski uznali, iż legalny rząd RP działający w Londynie nie będzie partnerem aliantów w ustanowieniu ładu poli­ tycznego w Europie po zakończeniu wojny.

10 Władze RP nie były informowane przez aliantów o postanowieniach „wiel­ kiej trójki” w sprawie Polski i jej statusu po zakończeniu wojny. Nie uczest­ niczyły też w żadnej fazie ustaleń dokonywanych przez prezydenta USA i premiera Wielkiej Brytanii z dyktatorem sowieckim.

Konferencja jałtańska zdecydowała o kształcie terytorialnym pań­ stwa polskiego. Przywódcy USA i Wielkiej Brytanii zaakceptowali anek- sję polskich ziem wschodnich przez ZSRR. Zgodzili się, aby wschodnia granica Polski przebiegała wzdłuż Bugu i Sanu, z niewielkimi odchyle­ niami od linii albbentrop-Mołotow np korzyść Polski (Białystok). Stalin nie wyraził jednak zgody, aby w granicach Polski pozostał Lwów, o co nieśmiało zabiegał prezydent USA. Rozstrzygając o polskiej granicy wschodniej nie ustalono natomiast przebiegu granicy zachodniej i pół­ nocnej. Poprzestano na stwierdzeniu, iż Polska powinna uzyskać „znacz­ ny przyrost terytorialny na północy i zachodzie”.

W tym stanie rzeczy tworzenie administracji prosowieckiej przez PKWN w „Polsce Lubelskiej”1“ przebiegało w warunkach konfrontacji ze społeczeństwem i ośrodkami podległymi legalnym władzom Rp. W wielu miejscowościach (Lublin, Białystok, Biłgoraj, Zamość, Hrubie­ szów) tuż po wkroczeniu wojsk sowieckich terenowe delegatury rządu polskiego podejmowały próby objęcia władzy. Usiłowania te były na­ tychmiast likwidowane przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa.

Od września 1944 r., przy wydatnym wsparciu armii i aparatu przemocy ZSRR, zaczął funkcjonować zrąb aparatu wykonawczego „Pol­ ski Lubelskiej”. Oficjalna działalność polityczna partii i stronnictw zwią­ zanych z władzami RP (określanymi przez PPR jako „obóz londyński”) została zakazana. Przywódcy tych ugrupowań i liczni działacze trafili do obozów i więzień.107 W rezultacie represji i terroru główną siłą politycz­ ną w Polsce stawała się PPR, nazywająca siebie „partią polskiej lewicy”.

Przeważająca część społeczeństwa polskiego nie uznawała nowej władzy. Jednak istnienie rządu RP np emigracji - sojusznika mocarstw zachodnich i władz komunistycznych popieranych przez Stalina - so­ jusznika aliantów Polski, powodowało dezorientację. Przy czym wielu

Polaków zachowało wiarę, że Zachód doceni wkład Polski w pokonanie Niemiec hitlerowskich i wymusi np ZSRR zasadnicze rozstrzygnięcia, respektujące prawo narodu polskiego do niepodległości. W kraju pod­ jęto wiele różnorodnych form oporu społecznego przeciwko sowietyzp-

cji Polski. Władze RP działające np terenie kraju w wymuszonej okolicz­ nościami konspiracji wezwały do bojkotu zarządzeń PKWN. Zalecano uchylanie się od poboru do wojska i nieangażowanie do pracy w

admi-1()6 Nazwa pochodziła od Lublina, największego miasta, w którym umiejsco­ wiły się ośrodki decyzyjne PKWN, po przekroczeniu rzeki Bug przez wojska sowieckie.

117 w tym celu wykorzystano cieszące się ponurą sławą z lat okupacji nie­ mieckiej więzienie na Zamku Lubelskim i obóz koncentracyjny na Majdan­ ku. Wraz z postępami ofensywy wojsk sowieckich na terytorium Polski NKWD zaczęło zamykać Polaków w innych obozach poniemieckich, m.in. w Oświę­ cimiu, Mysłowicach, Świętochłowicach, Jaworznie, Działdowie. Przetrzymy­ wani tam więźniowie byli także wysyłani do obozów i więzień w ZSRR, a wielu z nich następnie zamordowano.

nistracji. W działalności informacyjnej pokazywano rzeczywisty obraz PPR - ośrodka dążącego do podporządkowania Polski Związkowi So­ wieckiemu, działającego zgodnie z rozkazami Stalina.10

W październiku 1944 r. kierownictwo PPR zdecydowało o podję­ ciu zorganizowanych działań represyjnych w celu likwidacji ośrodków i struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Armię Krajową nazwano „zaplutym karłem reakcji”. Żołnierzy AK i innych niepodległościowych formacji zbrojnych (także wcielonych do 1. i 2. AWP) uznano za wrogów nowej władzy. W obliczu fali represji, by uniknąć aresztowań, w kon­ spiracji pozostała duża część żołnierzy AK i nieomal w całości - Naro­ dowych Sił Zbrojnych.

31 grudnia 1944 r. PKWN przekształcił się w „koalicyjny” i „wielo- partyjny” Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej (premier: Edward Osóbka-Morawski - z prosowieckiej Polskiej Partii Socjalistycznej: wice­ premierzy: Władysław Gomułka - PPR, Stanisław Janusz - prosowiec- kie Stronnictwo Ludowe). Ten rząd w styczniu 1945 r. został oczywiście uznany przez ZSRR, następnie przez Czechosłowację i Jugosławię, a od marca - de facto - przez Francję.

Sytuacja polityczna w Polsce doprowadziła do istotnych przeobra­ żeń w podziemiu podległym rządowi RP na uchodźstwie. Rozwiązanie Armii Krajowej (19 stycznia 1945 r.) miało na celu zmianę form działa­ nia w nowych warunkach. Władze polskie sądziły, że rezygnując z walki zbrojnej zdołają stworzyć masowy ruch oporu cywilnego i będą mogły podjąć skuteczną walkę polityczną z PPR. Liczono na pomoc Zachodu w przeprowadzeniu wolnych wyborów, które musiały przynieść zwycię­ stwo niepodległościowym ugrupowaniom politycznym, popierającym legalne władze RP.

Początkowo z kadr rozwiązanej AK zaczęto rozwijać zakonspiro­ waną organizację pod kryptonimem „Nie” („Niepodległość”). Jednak już w lutym 1945 r., na skutek prowokacji, jej komendant i inni przywódcy podziemia zostali aresztowani przez NkWD i uprowadzeni do Moskwy. Szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, w tym prze­ wodniczący RJN - Kazimierz PużakD, Delegat Rządu RP na Kraj - Ja­ nusz Jankowski i Komendant Główny AK gen. Leopold Okulicki, sta­ nęło przed sowieckim sądem wojskowym. Proces miał jednoznacznie propagandowy charakter. Polskich przywódców oskarżono o

działal-'10 Niektórzy działacze ZPP (Wanda Wasilewska) oczekiwali, że Polska będzie kolejną „siedemnastą” republiką sowiecką. Stalin odrzucił te sugestie, by nie stracić podnoszonego wobec Zachodu argumentu, iż nie zamierza anek­ tować Polski, która będzie państwem wolnym i odrębnym od ZSRR.

I(0 Kazimierz Pużak - wybitny polityk PPS, w czasach Rosji carskiej więzień Twierdzy Szlisselburskiej, poseł na Sejm RP 191.9-1935, w podziemiu prze­ wodniczący RJN. W listopadzie 1945 r. wrócił do Polski, ale został wkrótce aresztowany przez UB i skazany na 5 lat więzienia, ciężko chory, zmarł w celi więziennej w Rawiczu (1950 r.).

ność wrogą wobec ZSRR i zarzucono im współpracę z Niemcami. Trzech oskarżonych zostało uniewinnionych, a pozostałych skazano na kilku­ letnie kary pozbawienia wolności. Niskie, jak na warunki sowieckie, wyroki nie uchroniły przed śmiercią gen. Okulickiego i Delegata Rządu Jankowskiego, którzy w podejrzanych okolicznościach „zmarli” w wię­ zieniu wkrótce po ogłoszeniu wyroku.

Po uznaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej przez Sta­ ny Zjednoczone i Wielką Brytanię, następnie przez inne państwa koali­ cji antyhitlerowskiej, kraje zachodnie cofnęły poparcie dla legalnego rządu RP. W tej sytuacji walka polityczna i wymuszona terrorem UB i NKWD walka zbrojna stawały się działaniem beznadziejnym. Jednak mimo wiarołomstwa sojuszników i utraty nadziei na zwycięstwo, zbrojny opór polskiego społeczeństwa przed zniewoleniem trwał jeszcze prawie pięć lat.

W drugiej wojnie światowej Polska wraz z sojusznikami odniosła zwycięstwo militarne nad Niemcami i poniosła klęskę polityczną w kon­ frontacji z jednym z nich, z ZSRR. Ustrój polityczny narzucony Polakom był zaprzeczeniem ideałów, w imię których podjęli oni walkę i trwali przy nich do ostatnich dni wojny. Stosunki wewnętrzne w kraju po zakończeniu wojny i relacje między społeczeństwem a nową władzą przy­ pominały stan okupacji. W tym okresie interes narodowy rozmijał się całkowicie z interesem państwa, tylko z nazwy polskiego, uzależnione­ go od sąsiedniego mocarstwa. Bezpieczeństwo narodowe było zagrożo­ ne, bowiem trudno było przewidzieć, w jakim kierunku będzie zmierzać totalitarna władza i jaką politykę wobec Polski będzie realizować Stalin. Trudno też było przewidzieć, jaką rolę będzie odgrywać Polska w poli­ tyce ZSRR.

UDZIAŁ JEDNOSTEK WOJSKA POLSKIEGO (LUDOWEGO)