Zasady obsady urzêdów i narodziny systemu administracji centralnej . 109

sk³a-du osobowego i pochodzenia elity litewskiej z czasów panowania Aleksandra Jagielloñczyka skonstatowa³, i¿ pozycjê polityczn¹ panów budowa³o przede wszyst-kim sprawowanie urzêdów namiestniczych (terytorialnych), zaœ wobec powszech-nej wówczas praktyki ³¹czenia urzêdów i du¿ej p³ynnoœci ich obsady zbiorowoœæ urzêdnicza nie poddaje siê ¿adnym regu³om statystycznym¹⁹. Podobnie by³o w okre-sie wczeœniejszym, co w zestawieniu z niekompletnoœci¹ informacji o urzêdach i ich obsadzie w koñcu XIV i w XV wieku powoduje, ¿e prób statystycznego, wyliczeniowego ujêcia funkcjonowania urzêdników nie podejmê, skupiaj¹c siê przede wszystkim na kryteriach i zasadach doboru wspó³pracowników przez wiel-kich ksi¹¿¹t.

Choæ — przynajmniej formalnie — monarcha nie by³ ograniczony w doborze swoich urzêdników, to wydaje siê, ¿e na czêst¹ rotacjê na urzêdach wp³ywa³ po-nadto brak cursus honorum oraz czasowoœæ sprawowania funkcji. To wielki

ksi¹-¿ê decydowa³, czy — podobnie jak w wypadku nadañ ziemskich — powierzyæ komuœ urz¹d do¿ywotnio, czy „do woli hospodarskiej”. Jeszcze w pierwszej

po-16 Pojêcie tu zastosowane nie nosi oczywiœcie charakteru nowo¿ytnej reprezentacji, skoro na-miestnicy-doradcy nie byli wybierani, a mianowani. Ale bardzo wyraŸne jest, ¿e pewne osoby w ra-dzie zasiada³y z racji pe³nienia urzêdu lokalnego; zob. L. Korczak, Litewska rada…, s. 74–75.

17 Znane s¹ nadu¿ycia namiestnika smoleñskiego Miko³aja Radziwi³³a, które znalaz³y zakoñcze-nie przed s¹dem hospodara. Kazimierz Jagielloñczyk, by uspokoiæ poddanych, którzy mieli ju¿ doœæ w³adzy namiestnika, musia³ nawet zagwarantowaæ mieszkañcom ziemi smoleñskiej ich dawne pra-wa; zob. M. Jasinskij, Ustavnyja zemskija gramoty Litovsko-Russkogo gosudarstva, Kiiv 1889, s. 147–149.

18 M.in. przywo³any wczeœniej spór kijowian z Kazimierzem Jagielloñczykiem o status ziemi kijowskiej i obsadê namiestnictwa. Ostatecznie miejscowi zaakceptowali jako namiestnika Marcina Gaszto³da, który by³ bratem wdowy po ksiêciu Semenie Olelkowiczu. Podjêcie w 1441 r. rokowañ ze zbuntowanymi ¯mudzinami i przekonanie ich do podporz¹dkowania siê Kazimierzowi Jagiel-loñczykowi by³o mo¿liwe dziêki Kontowtowi, który zmieni³ Kie¿gaj³ê na stanowisku starosty; zob.

S. C. Rowell, Rusena karas…, s. 8, 9–10; E. Savišèevas, Kêsgailø žemaitija…, s. 2–5.

19 K. Pietkiewicz, Wielkie Ksiêstwo Litewskie…, s. 80.

³owie XVI w., za panowania Zygmunta Starego zasada do¿ywotnoœci sprawowa-nia urzêdu nie by³a ostatecznie ustalona. St¹d w wypadku mianowañ, w listach hospodarskich pojawia³y siê okreœlenia odnosz¹ce siê do czasowoœci funkcji²⁰. Taka sytuacja u³atwia³a monarsze przesuwanie dostojników na urzêdach lub na-wet odsuwanie od nich. W wypadku mianowania do¿ywotniego wielki ksi¹¿ê nierzadko uœciœla³, ¿e bez viny s togo deržania nie majem s togo rušyti²¹. Zarazem wyraŸnie widaæ, ¿e mimo sprawowania funkcji do žyvota, wraz ze zmian¹ panuj¹-cego urzêdnicy zabiegali u nowego w³adcy o potwierdzenie takiego przywileju.

Zatem sprawowanie urzêdu traktowano jako s³u¿bê temu monarsze, z ³aski które-go uzyskano dostojeñstwo. Starania o dostanie nowektóre-go listu hospodarskiektóre-go od kolejnego w³adcy, w po³¹czeniu z formu³¹ maj¹c¹ niejako gwarantowaæ nieusu-walnoœæ z godnoœci, œwiadcz¹ wyraŸnie, ¿e zasady do¿ywotnoœci w³adzy urzêdni-czej nie uwa¿ano za bezwzglêdn¹.

W XV w. w Wielkim Ksiêstwie Litewskim cztery razy dosz³o do zmiany panu-j¹cego, przy czym dwa razy w sposób doœæ nieoczekiwany. Niestety, z powodu braku odpowiedniego materia³u informacyjnego nie sposób oceniæ, czy po objê-ciu przez Witolda w 1392 r. zarz¹du krajem nast¹pi³a zmiana urzêdników²², ale te¿ z racji ówczesnej pozycji Kiejstutowicza jako de facto namiestnika W³adys³a-wa Jagie³³y nie ma takiej potrzeby. W czasie d³ugiego panoW³adys³a-wania wielkiego ksiê-cia Witolda nie tylko wzros³a iloœæ informacji na temat dostojników litewskich, ale tak¿e rozbudowie uleg³ aparat administracyjny. St¹d te¿ mo¿na pozwoliæ so-bie na uwagi dotycz¹ce wymiany obsady urzêdów. W œwietle zachowanego mate-ria³u Ÿród³owego okazuje siê, ¿e ksi¹¿ê Œwidrygie³³o, obejmuj¹c tron wileñski po Witoldzie, pozostawi³ na g³ównych dostojeñstwach wspó³pracowników swego poprzednika, zreszt¹ ludzi bardzo doœwiadczonych. Jerzy Giedygo³d wojewódz-two wileñskie trzyma³ co najmniej od koñca 1425 r.²³, Krystyn Oœcik na

kasztela-20 Nadania urzêdów by³y najczêœciej do žyvota, lecz zdarza³y siê tak¿e do voli ³aski našoe hospo-darskoe, jak w 1542 r. nadanie województwa po³ockiego panu Stanis³awowi Dowojnie i Grzegorzo-wi OœcikoGrzegorzo-wiczoGrzegorzo-wi województwa nowogródzkiego (Sbornik materia³ov otnosiašèesia k istorii pa-nom rady Velikogo Knjažestva Litovskogo, wyd. I. Malinovskij, Tomsk 1901, s. 30–31).

21 LM t. 8, nr 186, s. 185 (styczeñ 1507 r., przywilej Zygmunta Starego dla kniazia Iwana Lwo-wicza Gliñskiego na województwo nowogródzkie). Juliusz Bardach, w ksi¹¿ce Czo³obicia i pok³ony (w: tego¿, Studia z ustroju i prawa Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego XIV–XVII w., Warszawa 1970, s. 381) zasugerowa³, ¿e zastrze¿enie do¿ywotniego sprawowania urzêdu mog³o byæ zwi¹zane z wy¿-szym ni¿ przeciêtne czo³obiciem. Najdawniejsze znane wzmianki œwiadcz¹ce o op³acie czo³obicia w Wielkim Ksiêstwie zwi¹zane by³y z obsad¹ urzêdów (1482 r.), nie oznacza to jednakowo¿ regu³y

œwiadczenia materialnego ze strony otrzymuj¹cego urz¹d. Sformu³owany przez J. Bardacha pro-blem badawczy, w jakim stopniu […] zastrze¿enia do¿ywocia oparte o wp³acone czo³obicie mog³y u³atwiæ upowszechnienie w Wielkim Ksiêstwie Litewskim praktyki do¿ywotnoœci urzêdów, wczeœniej ju¿ przyjêtej w Koronie, do tej pory nie zosta³ podjêty.

22 Tak u³amkowe wiadomoœci o urzêdach i urzêdnikach dotycz¹ tego okresu. Jeszcze z czasów zarz¹du Skirgie³³y pochodz¹ informacje o starostach, oszmiañskim Minigajle i wileñskim Andrzeju Gaszto³dzie.

23 UWKL t. 1, nr 1096.

nii wileñskiej poœwiadczony by³ od 1418 r.²⁴, Jawnuta Wolimuntowicz na woje-wództwie trockim od 1412 r.²⁵, na kasztelanii trockiej Jan Sunigaj³o od 1413 r.²⁶, zaœ na starostwie ¿mudzkim Kie¿gaj³o Wolimuntowicz od 1412 r.²⁷. Wysoki urz¹d centralny, marsza³kostwo ziemskie sprawowa³ od 1413 r. brat Wolimuntowiczów, Rumbold²⁸. Tak¿e na wa¿nych, choæ nieco ni¿szych namiestnictwach oraz na sta-rostwach nie widaæ po œmierci Witolda Kiejstutowicza zmian w obsadzie. KniaŸ

Micha³ Iwanowicz Holszañski na namiestnictwie kijowskim poœwiadczony by³ od 1422 r.²⁹, Jursza na ³uckim starostwie od 1429 r.³⁰, Piotr Montygirdowicz na namiestnictwie nowogródzkim przynajmniej od 1430 r.³¹, na namiestnictwie w Grodnie Micha³ Moniwid (h. Po³ukoza) od 1422 r.³², na starostwie mceñskim od 1422 r. Grzegorz Protasiewicz³³. Zachowanie ci¹g³oœci w sprawowaniu urzê-dów nie wynika³o z jakiegokolwiek ograniczenia wp³ywu monarchy na swobod-ny dobór wspó³pracowników, lecz z faktu ich wzajemnej akceptacji. Dowodzi tego oddanie dostojników dla wielkiego ksiêcia Œwidrygie³³y i zaanga¿owanie polityczne w pierwszym okresie jego rz¹dów³⁴, jak te¿ poparcie wiêkszoœci

spo-œród tych¿e dla sprawy Olgierdowicza nawet po zamachu w Oszmianie w 1432 r.

Podobna sytuacja, pozostawienia aparatu urzêdniczego bez zmian personalnych, dotyczy³a okresu po œmierci Kazimierza Jagielloñczyka i wst¹pienia na tron wi-leñski jego syna Aleksandra w 1492 r.³⁵. Niewielkie korekty wynika³y z rotacji na

24 Tam¿e t. 1, nr 361.

25 L. Korczak, Litewska rada…, s. 85.

26 Tam¿e, s. 100.

27 Tam¿e, s. 86.

28 Tam¿e, s. 96.

29 Dokumenty strony polsko-litewskiej…, s. 79.

30 Urzêdnicy wo³yñscy, nr 353.

31 L. Korczak, Litewska rada…, s. 91.

32 Dokumenty strony polsko-litewskiej…, s. 11, 13.

33 UWKL t. 4, nr 76. Tak¿e w ni¿szym zarz¹dzie terytorialnym, tam, gdzie to jest udokumento-wane, do zmian nie dosz³o, m.in. dzier¿awc¹ solecznickim pozosta³ po 1430 r. Aleksander Mon-towt, uszpolskim Krystyn Oœcik (od 1398 r.); zob. UWKL t. 1, nr 145, 164. Nawet na stanowiskach marsza³ków dworskich (hospodarskich), na których czêsto pojawiali siê kolejni ludzie, po œmierci Witolda nie dosz³o do przewartoœciowania obsady; zob. R. Petrauskas, Didžiojo Kunigaikšèio insti-tucinio dvaro, s. 25.

34 Œwiadcz¹ o tym dobitnie misje dyplomatyczne wype³niane przez najwy¿szych urzêdników, Jerzego Giedygo³da, Jawnutê Wolimuntowicza, Kie¿gaj³ê, Piotra Montygirdowicza, Grzegorza Pro-tasewicza (R. Petrauskas, Lietuvos diduomenë…, s. 231–232, 248, 250, 261, 282).

35 Województwo wileñskie i kanclerstwo zatrzyma³ Miko³aj Radziwi³³owicz (UWKL t. 1, nr 1102), województwo trockie i marsza³kostwo ziemskie Piotr Janowicz Montygirdowicz (K. Pietkiewicz, Wielkie Ksiêstwo Litewskie…, s. 82). Do zmian nie dosz³o tak¿e na wa¿nych ruskich namiestnic-twach, po³ockim (Jan Juriewicz Zabrzeziñski), witebskim (Fiodor Iwanowicz Zas³awski), smoleñ-skim (Jurij Hlebowicz), ³uckim (Semen Juriewicz Holszañski), zob. K. Pietkiewicz, Wielkie Ksiê-stwo Litewskie…, s. 208.

stanowiskach, która dokona³a siê w obrêbie samej elity urzêdniczej i nie

naruszy-³a relacji wewn¹trz tej grupy³⁶.

G³êbokie przetasowania w gronie urzêdników si³¹ rzeczy musia³y siê doko-naæ, gdy w wyniku kryzysu zaufania w relacjach miêdzy panuj¹cym a jego pod-w³adnymi oraz roz³amu na tym tle w samej elicie dochodzi³o do gwa³townej zmiany na tronie. W odniesieniu do Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w ci¹gu XV w.

dwukrotnie nast¹pi³a taka sytuacja — po zamachu w Oszmianie 31 VIII/1 IX 1432 r. oraz po zamordowaniu w Trokach 20 III 1440 r. przez spiskowców wiel-kiego ksiêcia Zygmunta Kiejstutowicza. Gdy na skutek zamachu Œwidrygie³³o zosta³ pozbawiony w³adzy w Wilnie, nowy w³adca pocz¹tkowo nie wprowadzi³ na dostojeñstwa innych ludzi. Ci, którzy nie opowiedzieli siê otwarcie po stronie obalonego Œwidrygie³³y i wydawa³o siê, ¿e zaakceptowali now¹ polityczn¹ sytu-acjê, na urzêdach pozostali. Ich usuniêcie nast¹pi³o dopiero wtedy, kiedy póŸn¹ jesieni¹ 1432 r. rozpoczê³a siê wojna domowa miêdzy zwolennikami obalonego i nowoosadzonego na tronie wielkiego ksiêcia, co z kolei wymusi³o koniecznoœæ deklaracji lojalnoœci ze strony poddanych. Jeszcze 15 paŸdziernika zobowi¹zania Zygmunta Kiejstutowicza wobec W³adys³awa Jagie³³y i Królestwa Polskiego po-twierdzili w Grodnie m.in. Kie¿gaj³o Wolimuntowicz starosta ¿mudzki, Jawnuta Wolimuntowicz wojewoda trocki oraz Rumbold Wolimuntowicz marsza³ek ziem-ski³⁷. Trzy miesi¹ce póŸniej starost¹ ¿mudzkim by³ ju¿ Gojlimin Nadobowicz (awansowa³ ze starostwa Wielony), wojewod¹ trockim Piotr Lelusz, marsza³kiem ziemskim Radziwi³³ Oœcikowicz³⁸. Trzej bracia Wolimuntowicze oskar¿eni zosta-li o zdradê i uwiêzieni przez wielkiego ksiêcia Zygmunta Kiejstutowicza na

prze-³omie paŸdziernika i listopada 1432 r. Jawnuta i Rumbold zostali straceni, ¿ycie ocali³ Kie¿gaj³o, który na osobist¹ interwencjê króla W³adys³awa Jagie³³y zosta³ na pocz¹tku 1433 r. zwolniony z wiêzienia, lecz na urz¹d nie powróci³³⁹. Tak¿e inny z braci Wolimuntowiczów, Sudywoj, straci³ urz¹d starosty kowieñskiego na rzecz Gineta Koncewicza, choæ o spiskowanie na rzecz Œwidrygie³³y nie zosta³ oskar¿ony⁴⁰. Widocznie, nowy monarcha straci³ zaufanie do ca³ej rodziny, a

poli-36 Stosunki w gronie najwy¿szej elity urzêdniczej oraz pozycjê poszczególnych jej przedstawi-cieli przedstawi³, K. Pietkiewicz, Wielkie Ksiêstwo Litewskie…, s. 80–102. Aneks w jego pracy pozwala z kolei zorientowaæ siê, na których namiestnictwach i starostwach dosz³o do zamiany miejsc.

37 AU, nr 55, s. 81.

38 AU, nr 59, s. 94. Niewykluczone, i¿ Radziwi³³ Oœcikowicz swój awans zawdziêcza³ ojcu, który szybko opowiedzia³ siê po stronie nowego monarchy, zosta³ bowiem obdarzony jednym z naj-wy¿szych urzêdów œwieckich. By³ œciœle zwi¹zany z dworem monarchy, choæ wczeœniej jako jeden z kilku marsza³ków hospodarskich wykazywa³ ma³¹ aktywnoœæ (UC, nr 481). Marsza³kostwo ziem-skie utraci³ po 27 II 1434 r. W maju 1434 r. urz¹d ten pe³ni³ ju¿ Piotr Montygirdowicz (AU, nr 61, s. 105; AGAD, dok. perg. 7269, z 28 V 1434).

39 LEK t. 8, nr 636, s. 372–373; K. Pietkiewicz, Wielkie Ksiêstwo Litewskie…, s. 16, 21.

40 Tam¿e, s. 27. GStA PK, OBA, nr 5636 (Sudywoj na pocz¹tku maja 1431 r. jako starosta kowieñski pe³ni³ wraz z Krystynem Oœcikiem poselstwo do wielkiego mistrza krzy¿ackiego). Na dokumencie Zygmunta Kiejstutowicza wystawionym w Trokach 20 I 1433 r. namiestnikiem Kowna

tyczna klêska starszych braci bardzo os³abi³a jej wp³ywy. Na tym samym doku-mencie Zygmunta Kiejstutowicza z 20 I 1433 r. jako wojewoda wileñski wyst¹pi³ Jan Dowgird, który zast¹pi³ na tym urzêdzie Jerzego Giedygo³da, zwolennika w³adzy Œwidrygie³³y⁴¹. Giedygo³d, jeden z najbli¿szych wspó³pracowników wiel-kiego ksiêcia Witolda, a póŸniej te¿ Œwidrygie³³y, ostatecznie pogodzi³ siê z pano-waniem Zygmunta Kiejstutowicza na litewskim tronie. Ocali³ w ten sposób swoje ziemskie posiad³oœci przed konfiskat¹, lecz urzêdu ¿adnego ju¿ nie pe³ni³⁴². Naj-prawdopodobniej podobnego charakteru zmiana na urzêdzie nast¹pi³a w wypad-ku namiestnictwa brzeskiego, na którym od pocz¹twypad-ku 1433 r. by³ poœwiadczony Naczko Ginwi³owicz⁴³. Nie mo¿na natomiast ówczesnej zmiany na urzêdzie na-miestnika nowogródzkiego wyt³umaczyæ zast¹pieniem oddanego zwolennika str¹-conego z tronu Œwidrygie³³y przez cz³owieka nowego monarchy. Piotr Montygir-dowicz rzeczywiœcie na namiestnictwie w Nowogródku s³u¿y³ wielkiemu ksiêciu

Œwidrygielle. W 1431 r. dosta³ te¿ odpowiedzialn¹ misjê — mia³ siê udaæ do chana tatarskiego U³ Mahmeta w sprawie przymierza⁴⁴, lecz zarazem sta³ siê jed-nym z przywódców grupy spiskowców, którzy dokonali zamachu na Œwidrygie³³ê w Oszmianie latem 1432 r.⁴⁵. Tymczasem na pocz¹tku 1433 r. namiestnikiem no-wogródzkim by³ ju¿ Jan Gojcewicz. Zjazd w Trokach stanowi pierwsze

poœwiad-jest ju¿ Ginet (AU, nr 59, s. 94). O zmianie przez nowego wielkiego ksiêcia namiestnika kowieñ-skiego informuje list komtura Ragnety do wielkiego mistrza: das hertczog Segemunt der newe gros-furste hot eynen newen houbtman gesant kegen Cauwen (GSt PK, OBA 6312).

41 Dowgird, bêd¹c starost¹ podolskim w ostatnich latach panowania Witolda, dosta³ siê do nie-woli panów polskich, którzy na wieœæ o œmierci Kiejstutowicza pod koniec paŸdziernika 1430 r.

podjêli dzia³ania na rzecz przywrócenia Podola pod panowanie Królestwa Polskiego; zob. G. B³asz-czyk, Dzieje stosunków…, s. 626. Za rz¹dów Œwidrygie³³y nie bra³ udzia³u w ¿yciu publicznym, mo¿liwe, i¿ z powodu d³ugo trwaj¹cej niewoli, bowiem jeszcze w Grodnie 15 X 1432 r. by³ nieobec-ny. Z kolei Jerzy Giedygo³d po zamachu oszmiañskim pozosta³ przy boku Œwidrygie³³y, zaœ 8 grud-nia 1432 r. w bitwie pod Oszmian¹ dosta³ siê do niewoli Zygmunta Kiejstutowicza; L. Korczak, Litewska rada…, s. 83.

42 W. Peltz, Ród Giedygo³da…, s. 27, 38, uzna³, ¿e Giedygo³d po utracie godnoœci [wojewody wileñskiego — L. K.] zachowa³ swój dawny presti¿ i zapewne dlatego wystêpowa³ nadal na doku-mentach wielkiego ksiêcia [dopiero od wiosny 1434 r. — L. K.], na których okreœlano go jako pana na Wiszniewie. Warto pamiêtaæ przy tym, ¿e syn Giedygo³da, Piotr Señko w obozie zwolenników Zygmunta Kiejstutowicza znalaz³ siê doœæ wczeœnie, bo œwiadczy³ ju¿ na dokumencie trockim z 20 I 1433 r., a w 1434 r. zosta³ obdarowany przez w³adcê dworem Mir na NowogródczyŸnie (AGAD, dok. perg. 7269); zob. W. Peltz, Ród Giedygo³da…, s. 33.

43 W wypadku Ginwi³owicza nie ma pewnoœci, ¿e godnoœæ namiestnika w Brzeœciu Litewskim uzyska³ dopiero z woli Zygmunta Kiejstutowicza, bowiem jego poprzednik na tym urzêdzie, praw-dopodobnie kniaŸ Korybutowicz, by³ wspomniany 15 IX 1431 r. (GSt PK, OBA 5784). Jednak fakt,

¿e jeszcze 15 X 1432 r. Naczko Ginwi³owicz na dokumencie grodzieñskim wyst¹pi³ bez urzêdu oraz

¿e by³ wspó³rodowcem nowego wojewody trockiego Piotra Leluszy, uprawdopodobniaj¹ awanso-wanie go przez wielkiego ksiêcia Zygmunta.

44 GSt PK, OBA 5638 (list Œwidrygie³³y do wielkiego marsza³ka Henryka Holta z 9 V 1431);

druk z kopii: C. Ep. t. 2, nr 189; I. Dani³owicz, Skarbiec diplomatów… t. 2, nr 1543.

45 GSt PK, OBA 6210 (list wójta Bratian Henryka Holta do wielkiego mistrza z 4 IX 1432).

czone Ÿród³owo wyst¹pienie publiczne, w którym wzi¹³ on udzia³⁴⁶. Zdjêcie Mon-tygirdowicza z funkcji namiestniczej nie oznacza³o jednak odsuniêcia go od spraw pañstwowych ani te¿ nag³ego spadku zaufania do niego ze strony Zygmunta Kiej-stutowicza. Co prawda w zjeŸdzie trockim w styczniu 1433 r. nie bra³ on udzia³u, a ponownie wysoki urz¹d, w dodatku marsza³ka ziemskiego, obj¹³ dopiero wio-sn¹ 1434 r.⁴⁷, ale najprawdopodobniej w pierwszym roku panowania Kiejstutowi-cza Piotrowi Montygirdowiczowi powierzone zosta³o dowództwo wojskowe. Œwi-drygie³³o pierwsz¹ próbê odzyskania w³adzy na Litwie podj¹³ jeszcze jesieni¹ 1432 r., kolejn¹ ju¿ w styczniu 1433 r. (wtedy w³aœnie odby³ siê zjazd trocki, na którym Montygirdowicz by³ nieobecny)⁴⁸. Podczas dzia³añ ofensywnych Œwidry-gie³³y i jego sojuszników póŸnym latem 1433 r., po zajêciu i zniszczeniu Krewa, pod Mo³odecznem prijde k velikomu knjazu Švidrigai³u vest’, što ž idet’ Litva pogoneju, i knjaz veliki Švidrigai³o pos³a na nich knjaza Micha³a, kijevskogo vo-jevodu […]. I pobili pana Petra Montigirdovièa i Litvu […]. I ottole poide k žes³a-vlu⁴⁹. Choæ w zjeŸdzie w Grodnie 27 II 1434 r. Montygirdowicz bra³ udzia³, nie sprawuj¹c jeszcze ¿adnego urzêdu, to zosta³ wymieniony wœród najwy¿szych do-stojników litewskich, przed Radziwi³³em marsza³kiem ziemskim oraz namiestni-kami, m.in. Naczko Ginwi³owiczem brzeskim, Olechno Dowojnowiczem lidz-kim, Janem Gojcewiczem nowogródzlidz-kim, Konradem kowieñskim⁵⁰. Wiosn¹ by³ ju¿ marsza³kiem ziemskim, zaœ latem tego roku uzyska³ od wielkiego ksiêcia du¿e nadanie ziemskie — dwór Iwie w powiecie oszmiañskim⁵¹. Osoba Piotra Mon-tygirdowicza, ale te¿ Radziwi³³a Oœcikowicza, któremu mimo zas³ug ojca monar-cha odebra³ urz¹d, by nagrodziæ osobê bardziej zas³u¿on¹, pokazuje, ¿e droga kariery i budowa pozycji wiod³a przez ró¿norak¹ s³u¿bê monarsze. Ale te¿ wyda-je siê wskazywaæ, i¿ wyda-jej zwieñczeniem by³o dostowyda-jeñstwo wysokiego urzêdu.

Wymiana urzêdników za panowania Zygmunta Kiejstutowicza spowodowana koniecznoœci¹ otoczenia siê przez monarchê ludŸmi w pe³ni lojalnymi oraz za-pewne maj¹ca zwi¹zek z potrzeb¹ wynagrodzenia osób, które go popar³y,

sprzyja-³a rozwojowi rywalizacji o wp³ywy i pozycjê miêdzy mo¿nymi. Kulisy jednej

46 L. Korczak, Litewska rada…, s. 84; R. Petrauskas, Lietuvos diduomenë…, s. 237–238. B.

Mo-¿ejko, Starosta bielski Iwaszko Dowojnowicz w sporze z mieszczanami gdañskimi, „Spo³eczeñstwo Polski Œredniowiecznej” t. 8 (1999), s. 208–209, postawi³a tezê o powi¹zaniach rodowych miêdzy Janem Gojcewiczem a wp³ywowym na Litwie rodem Dowojnowiczów.

47 AGAD, dok. perg. 7269 (œwiadczy na dokumencie z 28 V 1434 r. nadania przez wielkiego ksiêcia Miru synowi Giedygo³da). W zjeŸdzie grodzieñskim w lutym 1434 r. bra³ udzia³ jeszcze bez urzêdu (AU, nr 61, s. 105).

48 A. Lewicki, dz. cyt., s. 165–166.

49 PSRL t. 35, s. 77, 154; o bitwie zob. A. Lewicki, dz. cyt., s. 199. W tzw. latopisie Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego i ¯mudzkiego Montygirdowicz zosta³ wprost nazwany „hetmanem”; zob. B. Ba-rvinskij, Žygimont Kiejstutowiè velikij knjaz litovsko-russkij (1432–1440). Istorièna monografia,

Žovkva 1905, s. 131, 163.

50 AU, nr 61, s. 105.

51 AGAD, dok. perg. 7297 (24 VIII 1434).

z takich sytuacji ujawni³ du¿o póŸniejszy spór s¹dowy o prawo do ziemi w powie-cie markowskim pomiêdzy panami Olechno Sudymontowiczem i Jerzym Iwano-wiczem ZenowieIwano-wiczem. Zgodnie z zeznaniem tego ostatniego, jego stryj Wasyl Zenowiewicz zosta³ pozbawiony namiestnictwa w Krewie po oskar¿eniu go przez Sudymunta Dorgiewicza przed wielkim ksiêciem Zygmuntem, ¿e s³u¿y Œwidry-gielle, choæ derža³ Krevo ot velikogo kniazia Žygimonta⁵². W rezultacie pomó-wienia, któremu Kiejstutowicz da³ pos³uch, Wasyl Zenowiewicz straci³ urz¹d i swo-j¹ ziemiê. Jedno i drugie przypad³o Sudymuntowi⁵³. Podobnego rodzaju rozgryw-ka o wp³ywy i urzêdy mia³a miejsce przy kolejnym kryzysie w³adzy na Litwie, który nast¹pi³ w zwi¹zku z zamordowaniem w Niedzielê Palmow¹ 1440 r. wiel-kiego ksiêcia Zygmunta Kiejstutowicza. Tyle ¿e w 1440 r. o wiele wiêkszy wp³yw na obsadê urzêdów mieli sami zainteresowani, czyli mo¿ni litewscy, którzy prze-jêli opiekê nad m³odocianym Kazimierzem Jagielloñczykiem. Nag³a zmiana sy-tuacji politycznej wywo³ana spiskiem czêœci mo¿nych uwypukli³a ró¿nice we-wn¹trz grupy mo¿now³adczej. Po trzech miesi¹cach, jakie up³ynê³y od zamordo-wania Kiejstutowicza, Litwa mia³a nowego monarchê, niespe³na 13-letniego Ka-zimierza Jagielloñczyka. Wraz z objêciem przez niego tronu wileñskiego

nast¹pi-³y przetasowania na urzêdach. Swoje stanowisko utraci³ Piotr Lelusz wojewoda trocki. Ju¿ 13 lipca 1440 r. wojewod¹ by³ Jan Gaszto³d⁵⁴, postaæ do tej pory zna-cz¹ca i przez Zygmunta Kiejstutowicza hojnie obdarowana, lecz bez wysokiego urzêdu⁵⁵. Zgodnie z póŸniejsz¹ tradycj¹ latopisarsk¹ wyra¿on¹ w latopisie By-chowca za pozbawieniem Leluszy województwa trockiego mia³ staæ wojewoda wileñski Jan Dowgird, który by samemu siê oczyœciæ z podejrzeñ, w³aœnie na niego zrzuci³ winê za spisek na ¿ycie Zygmunta Kiejstutowicza: […] y nacznet mowity kniaziu Kazimiru Dowgierd wojewoda wilenski, sk³aduiuczy z sebe to, jako by ne me³ byt w toy dume z Leluszym, wojewodoiu trockim, szto zarezali

52 LM t. 25, s. 268–270.

53 W przedstawieniu sporu mowa jest tylko o pozbawieniu Zenowiewicza namiestnictwa oraz o oddaniu jego ziemi i ludzi Sudymuntowi, nie wspomina siê zaœ o przekazaniu mu tak¿e powiatu krewskiego. Jednak fakt, i¿ od 1433 r. Sudymunt by³ namiestnikiem krewskim, nakazuje s¹dziæ, i¿ w wyniku tego samego pomówienia zgarn¹³ on urz¹d i dziedzictwo Zenowiewicza. Autorzy spisu urzêdników województwa wileñskiego namiestnictwo Wasyla Zenowiewicza ustalaj¹ na okres po pe³nieniu tej funkcji przez Sudymunta; UWKL t. 1, nr 46. Wasyl nie jest znany jako namiestnik Krewa z ¿adnej innej wzmianki Ÿród³owej, nie œwiadczy³ te¿ na ¿adnym znanym mi dokumencie Zygmunta Kiejstutowicza. Na akcie grodzieñskim z 15 X 1432 r. œwiadczy³ jego ojciec Zenowiew Bratoszyc, na akcie unii grodzieñskiej z 1434 r. wyst¹pi³ jego brat Iwan Zenowiewicz. Sudymunt Dorgiewicz na namiestnictwie w Krewie jest poœwiadczony od pocz¹tku 1433 (AU, nr 59, s. 94) do IX 1434 r. (Acten der Ständetage Preussens t. 1, s. 650). Po tej ostatniej dacie w Ÿród³ach siê ju¿ nie pojawia. Wobec tego oraz wobec oskar¿enia Wasyla Zenowiewicza o zdradê na rzecz Œwidrygie³³y urzêdowanie Wasyla w Krewie mog³o mieæ miejsce wy³¹cznie w pierwszych miesi¹cach panowania Zygmunta Kiejstutowicza, a przed 1433 rokiem.

54 KDKW, nr 166, s. 189.

55 By³ to marsza³ek hospodarski, a od 1436 r. tak¿e namiestnik smoleñski, którego wielki ksi¹¿ê odwo³a³ ze stanowiska tu¿ przed sw¹ œmierci¹; UWKL t. 4, nr 31; L. Korczak, Litewska rada…, s. 82.

welikoho kniazia ¯ygimonta, y mowi³ welikomu kniaziu Kazimiru: „Leluszy dey ne hoden s nami w dume bywaty, bo dey na ieho woiewodstwie na zamku Trockom kniazia ¯ygimonta zarezano podobno dey z ieho naprawy”. A by³ Dowgierd

mo-¿en u bractwe, y kniaŸ weliki z naprawy Dowgierdowy w Leluszy horod otnia³ y da³ diady swojemu Iwanu Gasztoltu⁵⁶. Dymisja z funkcji wojewody trockiego nie doprowadzi³a jednak do definitywnego, ale tylko czasowego odsuniêcia Leluszy od udzia³u we w³adzy, bowiem od 1450 r. pojawia³ siê w Ÿród³ach z tytu³em na-miestnika grodzieñskiego⁵⁷. Przypuszczenie, ¿e w tym wypadku chodzi³o g³ównie o personaln¹ rozgrywkê, w tym tak¿e wywy¿szenie Gaszto³da poprzez urz¹d, umacniaj¹ przyk³ady zachowania przy w³adzy osób, które w 1440 r. nie popar³y kandydatury Kazimierza Jagielloñczyka na tron wileñski. Do takich osób nale¿a³ Naczko Ginwi³owicz namiestnik brzeski, o którym Jan D³ugosz napisa³, ¿e by³ zwolennikiem ksiêcia Micha³a, syna zamordowanego Zygmunta Kiejstutowicza:

Multa autem castra tunc adhuc pro duce Michaele, videlicet Grodno, Brzesczie, Lida etc. tenebantur. Propter quod nec Casimirus, dum iret ex Polonia, in ca-strum Brzesczie fuit intromissus per Onaczonem eiusdem castri tunc capitaneum, qui cum plurimis aliis Lithuanis et Ruthenis duci Michaeli propter patris ducis magni Sigismundi beneficia in eos collata […]⁵⁸. Ostatecznie, po uznaniu w³adzy Jagielloñczyka nie tylko utrzyma³ on namiestnictwo brzeskie, ale z czasem

Multa autem castra tunc adhuc pro duce Michaele, videlicet Grodno, Brzesczie, Lida etc. tenebantur. Propter quod nec Casimirus, dum iret ex Polonia, in ca-strum Brzesczie fuit intromissus per Onaczonem eiusdem castri tunc capitaneum, qui cum plurimis aliis Lithuanis et Ruthenis duci Michaeli propter patris ducis magni Sigismundi beneficia in eos collata […]⁵⁸. Ostatecznie, po uznaniu w³adzy Jagielloñczyka nie tylko utrzyma³ on namiestnictwo brzeskie, ale z czasem