Monarcha i poddani : system władzy w Wielkim Księstwie Litewskim w okresie wczesnojagiellońskim

SYSTEM W£ADZY

W WIELKIM KSIÊSTWIE LITEWSKIM W OKRESIE WCZESNOJAGIELLOÑSKIM

Kraków 2008

Recenzenzja

dr hab. Krzysztof O¿óg

Redakcja Mateusz Czarnecki

Korekta Mateusz Czarnecki

© Copyright by Uniwersytet Jagielloñski

© Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

Publikacja finansowana przez Uniwersytet Jagielloñski

ISBN 978-83-88737-99-2

Projekt ok³adki: Anna Siermontowska-Czaja

Na ok³adce: metalowe odlewy pieczêci króla W³adys³awa Jagie³³y, Witolda Kiejstutowicza i Zygmunta Kiejstutowicza, wielkich ksi¹¿¹t litewskich ze zbiorów Zak³adu Nauk Pomocniczych Historii UJ. Fot. Wiktor Szymborski

Sk³ad i ³amanie:

Studio Poligraficzne AiD s.c.

ul. Lubelska 14-18, 30-003 Kraków, tel. 012 294-64-21

Druk i oprawa

Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjañskiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków; tel. 012 266-40-00

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

z siedzib¹ w Instytucie Historii UJ 31-007 Kraków

www.iagellonica.com.pl

SPIS TREŒCI

Wykaz skrótów ... 7

Wprowadzenie ... 9

Rozdzia³ I. Monarcha i jego prawo ... 15

1. Prawo do tronu — ugruntowanie zasady dziedzicznoœci ... 15

2. Wielki ksi¹¿ê i nowe instytucje w³adzy (rada wielkosi¹¿êca, pocz¹tki sejmu) ... 31

Rozdzia³ II. Centralizacja jako narzêdzie w³adzy zwierzchniej ... 45

1. Kniaziowie i ich miejsce w systemie w³adzy ... 57

A. Udzia³ kniaziów w ¿yciu politycznym ... 61

B. Gwarancje i poœwiadczenia ... 62

C. Misje dyplomatyczne i urzêdy ... 86

Rozdzia³ III. Ludzie w³adcy — urzêdnicy w s³u¿bie monarchii ... 103

1. Zasady obsady urzêdów i narodziny systemu administracji centralnej . 109 Rozdzia³ IV. Poddani wobec monarchy ... 125

Rozdzia³ V. Nieformalny system w³adzy — system klientalny... 145

Zakoñczenie ... 157

Aneks I: Listy w sprawach miêdzypañstwowych wystawione przez panów litewskich ... 163

Aneks II: Kniaziowie na us³ugach monarchy ... 177

Bibliografia ... 185

Indeks... 201

WYKAZ SKRÓTÓW

AGAD Archiwum G³ówne Akt Dawnych w Warszawie ALM Akty Litovskoj Metryki

AS Archiwum ksi¹¿¹t Lubartowiczów Sanguszków w S³awucie AU Akta unji Polski z Litw¹ 1385–1791

AZR Akty otnosjašèiesja k’istorii Zapadnoj Rossii

AW „Ateneum Wileñskie”

BCzart. Biblioteka XX Czartoryskich w Krakowie

BP „Bullarium Poloniae”

CDL „Codex diplomaticus Lithuaniae”

CDRP „Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae”

C. Ep. “Codex epistolaris saeculi decimi quinti”

CEV “Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Lithuaniae 1376–1430”

D³ugosz “Joannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae”

dok. perg. dokumenty pergaminowe

GSt PK, OBA Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Ordensbriefarchiv

KDKW „Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileñskiej”

KH „Kwartalnik Historyczny”

lb. liber

LEK “Liv-, Est- und Curländisches Urkundenbuch”

LHS “Lithuanian Historical Studies”

LM „Litovskaja Metryka”

LMAB RS Lietuvos Mokslø Akademijos biblioteka, Rankrašèiø skyrius LSP „Lituano-Slavica Posnaniensia”

OF Ordensfolianten

PH „Przegl¹d Historyczny”

PSB „Polski S³ownik Biograficzny”

PSRL „Polnoje sobranie russkich letopisej”

RAU Whf „Rozprawy Akademii Umiejêtnoœci, Wydzia³ Historyczno- -Filozoficzny”

RH „Roczniki Historyczne”

RIB Russkaja istorièeskaja biblioteka SRP „Scriptores rerum Prussicarum”

S „Studia ród³oznawcze”

TN Teki Naruszewicza

UC „Urzêdnicy centralni i dostojnicy Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego XIV–XVIII wieku. Spisy”

UWKL „Urzêdnicy Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. Spisy”

ZH „Zapiski historyczne”

ZTSz „Zapysky Naukovoho Tovarystva im. Ševèenka”

WPROWADZENIE

Zainteresowanie struktur¹ monarchii litewskiej — jej organizacj¹, ustrojem i spo³eczeñstwem — które wykazywali historycy ju¿ od koñca XIX wieku, za- owocowa³o bardzo wa¿nymi ca³oœciowymi opracowaniami¹. Niezwykle silnie za- znaczy³ siê tu wk³ad badaczy polskich, którzy równie¿ w okresie miêdzywojen- nym napisali szereg cennych prac dotycz¹cych Wielkiego Ksiêstwa², a wraz z na- staniem XX wieku zaczê³y siê te¿ pojawiaæ publikacje autorów litewskich³. Efek- tem nies³abn¹cego zainteresowania historyków problematyk¹ litewsk¹ oraz znacz- nego rozwoju ¿ycia naukowego po drugiej wojnie œwiatowej sta³ siê co prawda rozkwit badañ nad szczegó³owymi zagadnieniami, lecz nadal odczuwa siê niedo-

1 Wiele dawnych prac mimo up³ywu czasu zachowa³o wartoœæ naukow¹. W du¿ej mierze sta³o siê tak dziêki temu, i¿ zosta³y one oparte na gruntownych badaniach Ÿród³owych, mo¿liwych w zwi¹z- ku z licznie pojawiaj¹cymi siê od drugiej po³owy XIX wieku wydawnictwami Ÿród³owymi. Na podstawie materia³ów z Metryki Litewskiej oraz archiwaliów publikowanych sukcesywnie g³ównie przez komisje archeograficzne w Kijowie, Petersburgu i Wilnie swoje studia poœwiêcone Wielkie- mu Ksiêstwu Litewskiemu opracowa³ m.in. M. Lubavskij, M. F. Dovnar-Zapolskij, F. I. Leontoviè, W. B. Antonoviè, I. Malinovskij. Wykaz ich najwa¿niejszych prac, z których korzystaj¹ kolejne pokolenia historyków, znaleŸæ mo¿na w zestawieniu literatury do historii Litwy podanym w ksi¹¿ce Z. Kiaupy, J. Kiaupienë, A. Kuncevièiusa, The History of Lithuania before 1795, Vilnius 2000, s. 365–

401 oraz u J. Ochmañskiego, Historia Litwy, Wroc³aw–Warszawa–Kraków 1990, s. 347–352.

2 Choæ uwaga polskich historyków skupiona by³a przede wszystkim na ró¿nych aspektach unii z Litw¹, spuœcizna ówczesnego pokolenia badaczy prezentuje siê tyle¿ imponuj¹co, co ró¿norodnie.

Poniewa¿ nie jest moim zamierzeniem, by ten dorobek przedstawiaæ, odsy³am do bibliografii zebra- nej w wymienionym podrêczniku Z. Kiaupy, J. Kiaupienë i A. Kuncevièiusa, The History…, s. 374, 377–379, oraz przez J. Ochmañskiego, Historia Litwy. Co prawda wk³adu, jaki wnieœli do poznania dziejów Wielkiego Ksiêstwa O. Halecki, W. Kamieniecki L. Kolankowski, S. M. Kuczyñski, S. Ku- trzeba, A. Lewicki, A. Prochaska czy W. Semkowicz, nie sposób przeceniæ, niemniej w tym miejscu szczególnie warto zwróciæ uwagê na prace Henryka £owmiañskiego poœwiêcone procesom rozwoju spo³ecznego i gospodarczego pañstwa litewskiego w œredniowieczu (Studia nad pocz¹tkami pañ- stwa i spo³eczeñstwa litewskiego t. 1–2, Wilno 1931–1932; Uwagi w sprawie pod³o¿a spo³ecznego i gospodarczego unii jagielloñskiej, w: Ksiêga pami¹tkowa ku uczczeniu czterechsetnej rocznicy wydania Pierwszego Statutu Litewskiego, pod red. S. Ehrenkreutza, Wilno 1935, s. 214–325). Bez- sporn¹ zas³ug¹ H. £owmiañskiego by³o to, ¿e jako pierwszy powi¹za³ on dzieje polityczne Litwy z przemianami spo³ecznymi.

3 Zestawienie podstawowych publikacji zob. w: Z. Kiaupa, J. Kiaupienë, A. Kuncevièius, The History…, s. 374–377.

syt prac bêd¹cych pe³nym, wielostronnym opracowaniem kluczowych momen- tów i wa¿nych zjawisk w dziejach pañstwa litewskiego u schy³ku wieków œred- nich⁴. W³aœnie kwestia systemu w³adzy w Wielkim Ksiêstwie w XIV–XV wieku jest jedn¹ z tych, które nale¿y wyjaœniæ, by móc w pe³ni okreœliæ i zrozumieæ zachodz¹ce wówczas na Litwie przemiany. Obserwacja zmian w uk³adzie si³ spo-

³ecznych oraz wzajemnych relacji zachodz¹cych miêdzy elementami w³adzy po- zwoli na wskazanie tendencji ewolucyjnych w pañstwie i spo³eczeñstwie.

To najd³u¿ej w Europie pozostaj¹ce w pogañstwie pañstwo, które wytrwale opiera³o siê krzy¿ackim rejzom, a jednoczeœnie, choæ samo m³ode, skutecznie realizowa³o plany ekspansji terytorialnej na Rusi, budzi³o zainteresowanie wielu badaczy. Dostrzegano, jakim politycznym majstersztykiem by³ sposób (oraz tem- po), w jaki Litwa sta³a siê licz¹c¹ na arenie miêdzypañstwowej monarchi¹, i w zwi¹zku z tym próbowano dociec, co tkwi³o u podstaw takiego sukcesu. To w³aœnie Henryk £owmiañski szczególnie mocno podkreœla³ rolê, jak¹ w ukierun- kowaniu i realizowaniu polityki pañstwa spe³niali bojarzy litewscy: ta klasa spo-

³eczna, rycerska, potê¿nie zorganizowana i rz¹dz¹ca, z w. ksiêciem na czele [...]

odgrywa³a rolê twórcz¹: ona zorganizowa³a ekspansjê, jej równie¿ dzie³em by³o pañstwo litewskie⁵. Zmiany zaœ zachodz¹ce w rozwoju politycznym Wielkiego Ksiêstwa w ci¹gu XV w. zosta³y wywo³ane ewolucj¹ klasy bojarskiej, która z ry- cerskiej przeistoczy³a siê w klasê ziemiañsk¹, niezdoln¹ do wysi³ku militarnego⁶. Postawiona przez wybitnego lituanistê teza przetrwa³a do dziœ, a w szczegó³o- wych badaniach, zw³aszcza nad spo³eczeñstwem litewskim, ustawicznie znajdo- wane by³y kolejne argumenty na jej potwierdzenie. Uchwycenie mechanizmów sprawczych, dzia³aj¹cych na rzecz realnych przesuniêæ w uk³adach spo³eczno- -politycznych pozwala œledziæ towarzysz¹ce im zmiany w systemie rz¹dzenia.

4 Ukaza³a siê natomiast ostatnio ksi¹¿ka E. Gudavièiusa, Lietuvos istorija nuo seniausiø laikø iki 1569 metø t. 1, Vilnius 1999, podrêcznik dziejów Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego do czasów unii lubelskiej. Z pewnoœci¹ praca wybitnego litewskiego mediewisty, któr¹ mo¿na uznaæ za ukoro- nowanie jego naukowego dorobku, jest odpowiedzi¹ na zapotrzebowanie litewskiego œrodowiska czytelników na nowoczesn¹ syntezê historii pañstwa. Skupia siê ona przede wszystkim na historii politycznej oraz kwestiach spo³ecznych i ustrojowych, w mniejszym zaœ stopniu dotyka przemian ekonomicznych. Niemal pozbawiona jest aparatu naukowego (brak przypisów) i nosi charakter au- torskiego wyk³adu. W pewnym stopniu uzupe³nieniem syntezy autorstwa E. Gudavièiusa jest praca S. C. Rowella, Lithuania ascending. A pagan empire within East-Central Europe, 1295–1345, Cam- bridge 1993, która stanowi pe³ne opracowanie wa¿nego fragmentu dziejów Litwy pogañskiej. Wspó³- czesna historiografia mo¿e poszczyciæ siê jeszcze kompletnym przedstawieniem sytuacji na Litwie w czasach Mendoga (zob. E. Gudavièius, Mindaugas, Vilnius 1998) oraz na prze³omie XV i XVI wie- ku (K. Pietkiewicz, Wielkie Ksiêstwo Litewskie pod rz¹dami Aleksandra Jagielloñczyka, Poznañ 1995). Znacz¹cy wk³ad w poznanie przemian zachodz¹cych wewn¹trz litewskiego mo¿now³adztwa wnios³a ksi¹¿ka R. Petrauskasa, Lietuvos diduomenë XIV a. pabaigoje–XV a. Sudëtis-struktûra- valdžia, Vilnius 2003. Jednak mimo licznych artyku³ów nadal najs³abiej zanalizowanym fragmen- tem z dziejów wewnêtrznych Wielkiego Ksiêstwa pozostaje okres od po³owy XIV do koñca XV wieku.

5 H. £owmiañski, Uwagi w sprawie pod³o¿a…, s. 323.

6 Tam¿e, s. 324.

A poniewa¿ dorobek w zakresie badañ nad rozwojem spo³ecznym i gospodar- czym Litwy ju¿ od czasów publikacji prac M. Lubavskiego, M. Dovnar-Zapol- skiego i H. £owmiañskiego jest znaczny, pora wiêc, aby postawiæ pytanie o sys- tem w³adzy, czyli o zasady rz¹dzenia w Wielkim Ksiêstwie w czasie, gdy zacho- dzi³y w nim owe wa¿ne przemiany⁷.

Elementy, dziêki którym mo¿na charakteryzowaæ system w³adzy, wyznaczy³ Wac³aw Uruszczak w syntetycznym artykule odnosz¹cym siê do Królestwa Pol- skiego za panowania dwóch ostatnich Jagiellonów⁸. Wyró¿ni³ on cztery podsta- wowe rodzaje œrodków dzia³añ politycznych (tzw. kategorie œrodków w³adczych), poprzez które realizowana jest polityka. S¹ to: manipulowanie instytucjami poli- tycznymi, propaganda polityczna, kszta³towanie motywacji zachowañ indywidu- alnych i zbiorowych, œrodki przymusowo-represyjne⁹. Zastosowany przez kra- kowskiego historyka prawa kwestionariusz zagadnieñ nie w pe³ni mo¿na wyko- rzystaæ do przedstawienia systemu w³adzy w monarchii litewskiej póŸnego œre- dniowiecza. Przede wszystkim z powodu odmiennoœci bazy Ÿród³owej, ale tak¿e z powodu nieprzystawalnoœci struktury w³adzy i spo³eczeñstwa pañstwa litew- skiego w epoce wczesnojagielloñskiej, a pañstwa polskiego w okresie póŸnoja- gielloñskim. Dlatego te¿, choæ artyku³ W. Uruszczaka jako modelowy dla intere- suj¹cej mnie problematyki by³ inspiruj¹cy, to stanê³am przed zadaniem wypraco- wania „indywidualnego” kwestionariusza badawczego systemu w³adzy w monar- chii, w której dopiero nastêpowa³o formowanie stanów, budowa aparatu urzêdni- czego, kszta³towanie kolejnych obok panuj¹cego instytucji w³adzy.

To Niccolò Machiavelli jako pierwszy przedstawi³ istnienie odwiecznego kon- fliktu miêdzy panuj¹cym a rz¹dzonymi jako si³ê napêdzaj¹c¹ w³adzê ¹⁰, st¹d punk- tem wyjœcia do rozwa¿añ nt. mechanizmów rz¹dzenia na Litwie by³a pozycja i au- torytet wielkich ksi¹¿¹t, podmiotowoœæ i suwerennoœæ ich w³adzy. Osobny roz- dzia³ poœwiêcony zosta³ zagadnieniu centralizacyjnych dzia³añ panuj¹cych, przy czym potraktowane one zosta³y jako element manipulacji rz¹dzonymi w celu wzmocnienia pozycji w³asnej ksi¹¿¹t. Kolejny dotyczy sposobu formowania przez

7 W pewnej mierze podjê³a siê ju¿ tego zadania w stosunku do XVI wieku M. E. Byèkova, Russkoje gosudarstvo i Vielikoje Knjažestvo Litovskoje s konca XV w. do 1569 g. Opyt sravnitelno- -istorièeskogo izuczenia politièeskogo stroja, Moskva 1996. Skupi³a sw¹ uwagê na porównaniu g³ównie formy (ustroju) s¹siaduj¹cych ze sob¹ pañstw Europy Wschodniej. W swoim porównaw- czym studium opar³a siê jednak przede wszystkim na literaturze (dokona³a w niej przy tym znacznej selekcji). Inna sprawa, ¿e wszelkie porównania powinny czemuœ s³u¿yæ, choæby odpowiedzi na pytanie, sk¹d bior¹ siê ró¿nice b¹dŸ podobieñstwa.

8 W. Uruszczak, System w³adzy w Polsce ostatnich Jagiellonów (1506–1572), CPH t. 38 (1986), s. 41–62. Dziêki tej pracy mo¿na tak¿e spróbowaæ zdefiniowaæ pojêcie systemu w³adzy, tak by nie myliæ go ju¿ z ustrojem (form¹ pañstwa), jako zespó³ zasad normuj¹cych funkcjonowanie struktur w³adzy politycznej, a przede wszystkim wp³ywaj¹cych na relacje miêdzy w³adz¹ a poddanymi.

9 Tam¿e, s. 42.

10 N. Machiavelli, Rozwa¿ania nad pierwszym dziesiêcioleciem historii Rzymu Liwiusza, t³um.

K. ¯aboklicki, Warszawa 1987, s. 177–178 (ks. 2, rozdz. 2). Por. W. Voisé, Pocz¹tki nowo¿ytnych nauk spo³ecznych, Warszawa 1962, s. 194–197.

w³adcê ekipy rz¹dz¹cej w s³u¿bie monarchii i rzeczywistego zakresu swobody decyzji wielkiego ksiêcia, zaœ czwarty stanowi próbê przedstawienia zakresu dzia-

³ania i mo¿liwoœci oddzia³ywania uprzywilejowanej grupy rz¹dzonych (elity w³a- dzy) na decyzje w³adcy. Ostatni, pi¹ty rozdzia³, zarysowuje problematykê niefor- malnych uk³adów — systemu klientalnego na Litwie.

Kilka s³ów nale¿y siê wyjaœnieniu przyjêtych w pracy umownych ram czaso- wych. XV wiek stanowi tylko wycinek czasowy dla zagadnienia kondycji w³adzy monarszej i spo³ecznych uwarunkowañ jej dzia³ania, choæ wed³ug mnie szczegól- nie ciekawy ze wzglêdu na tempo zmian wewnêtrznych na Litwie w znacznym stopniu spowodowane do³¹czeniem do œwiata kultury ³aciñskiej. Charakteryzo- wane zasady rz¹dzenia nie zosta³y sformu³owane przez akty prawne, nie zosta³y wprowadzone w sposób ustawowy, bowiem w interesuj¹cym okresie jakiekol- wiek „przepisy prawa” odnosz¹ce siê do sprawowania w³adzy zwierzchniej nie zmieni³y siê¹¹. Przyjêcie jako punktu wyjœcia koronacji Jagie³³y na króla Polski wynika z faktu, i¿ zmiana sytuacji na szczeblu najwy¿szej w³adzy wymusi³a po- szukiwanie nowego sposobu kierowania pañstwem litewskim. Zachowanie pra- wa do w³adzy zwierzchniej w Wielkim Ksiêstwie przez Jagie³³ê w po³¹czeniu z realizowaniem idei trwa³ego zwi¹zku z Królestwem Polski by³o dla poddanych wielkiego ksiêcia zmian¹ rewolucyjn¹, do której oni tak¿e musieli siê w jakiœ

sposób ustosunkowaæ. Wraz z do³¹czeniem Litwy do grona pañstw cywilizacji

³aciñskiej, a przez to równie¿ znacznym wzrostem aktywnoœci na arenie miêdzy- narodowej wzrasta iloœæ materia³u Ÿród³owego, który pozwala tropiæ mechani- zmy sprawowania w³adzy. Jeœli dodaæ do tego zakoñczenie w tym mniej wiêcej czasie budowy terytorialnej pañstwa, dziêki militarnemu wysi³kowi bojarstwa, to

— przywo³uj¹c opiniê H. £owmiañskiego na temat ewolucji bojarstwa litewskie- go — ostatnie dziesiêciolecie XIV w. wydaje siê byæ odpowiednim momentem do rozpoczêcia obserwacji zmian zachodz¹cych na obszarze systemu w³adzy¹². Ob- serwacjê zasad rz¹dzenia koñczê analiz¹ panowania Kazimierza Jagielloñczyka.

Historycy zgodnie twierdz¹, ¿e œmieræ „ojca królów” w Grodnie 7 czerwca 1492 r.

okaza³a siê w dziejach Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego momentem prze³omo- wym. Wraz z ni¹ skoñczy³ siê okres spokoju i stabilizacji. Nowy w³adca i poddani stanêli przed koniecznoœci¹ d³ugotrwa³ej walki o utrzymanie stanu posiadania terenów na Wschodzie. Nowe zadanie i wielkie wyzwanie, jakim by³o przeciw-

11 U¿ycie cudzys³owu jest spowodowane zastosowaniem wyra¿enia nieodpowiadaj¹cego œre- dniowiecznym litewskim realiom, ale s³u¿¹cego opisaniu ustroju. Pamiêtaæ nale¿y, ¿e w œredniowie- czu i tak o wszystkim decydowa³ nade wszystko zwyczaj (consuetudo), zaœ na Litwie o „przepisach prawnych”, którymi by³y hospodarskie przywileje jednostkowe i grupowe, mo¿na mówiæ dopiero od 1387 roku.

12 Sam H. £owmiañski, ale i inni historycy, uwa¿a³, i¿ traktat z Moskw¹ z 1449 r. stanowi³ kres ekspansji litewskiej. Faktem jest, i¿ jeszcze za panowania Witolda Litwini naje¿d¿ali ziemie ruskie, lecz ich ostatnim prawdziwym sukcesem by³ podbój Smoleñska w latach 1395–1404. Rezultaty politycznej aktywnoœci hospodarów w XV wieku ju¿ nie by³y ani tak efektowne, ani tak wartoœcio- we. Stanowi³y manifestacjê si³y, której g³ównym celem by³o umocnienie stanu posiadania.

stawianie siê pañstwu moskiewskiemu, którego w³adca przyj¹³ tytu³ hospodara ca³ej Rusi, z pewnoœci¹ okreœli³y kolejny etap przemian w pañstwie jagielloñ- skim¹³. Znamiennym wyra¿eniem pocz¹tku nowego etapu w dziejach pañstwa by³y wydarzenia towarzysz¹ce powo³aniu do w³adzy nastêpcy zmar³ego króla i jego pierwsze polityczne kroki. Zwo³any przez panów rady na 20 lipca 1492 r. do Wil- na sejm potwierdzi³ desygnacjê Aleksandra Jagielloñczyka na tron litewski, co poprzedzi³o uroczyste podniesienie go na tron wielkoksi¹¿êcy. Ju¿ na pocz¹tku sierpnia nowy monarcha wyda³ przywilej ogólnoziemski, którym nie tylko za- gwarantowa³ poszanowanie istniej¹cych praw, ale w zakresie swobody dyspono- wania dobrami ziemskimi rozszerzy³ je oraz tak wzmocni³ pozycjê rady wielkok- si¹¿êcej, ¿e prerogatywy monarchy uleg³y zasadniczemu ograniczeniu. Od tej pory prawn¹ norm¹ ¿ycia pañstwowego Litwy sta³a siê zasada, zgodnie z któr¹ ka¿dy nowy monarcha rozpoczyna³ panowanie od wydania przywileju potwierdzaj¹ce- go prawa i wolnoœci stanowe. Od tej chwili umowa spo³eczna w³adcy z tzw. naro- dem politycznym Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego zaczê³a formalnie istnieæ¹⁴.

Winna jestem podziêkowanie kilku osobom, których pomoc i rady by³y dla mnie bardzo cenne. Dziêkujê profesorowi dr hab. Krzysztofowi O¿ogowi, ¿e ze- chcia³ byæ pierwszym czytelnikiem i wnikliwym recenzentem mojej ksi¹¿ki. Jego wskazówki i uwagi nada³y tej pracy poloru. Dziêkujê Mu tak¿e za cierpliwoœæ i ludzk¹ ¿yczliwoœæ, które wysoko ceniê. Swoim kole¿ankom i kolegom z Litwy, profesor Juracie Kiaupiene, docent Ricie Trimoniene, profesorowi S. C. Rowel- lowi, docentowi Rimvydasowi Petrauskasowi serdecznie dziêkujê za podsy³anie mi litewskiej literatury i dzielenie siê badawczymi nowinkami. Profesorowi dr hab.

Tomaszowi Jurkowi serdecznie dziêkujê za trud przy przygotowaniu edycji li- stów. Szczególne podziêkowania sk³adam profesorowi dr hab. Jerzemu Wyro- zumskiemu — mojemu Nauczycielowi. Za to, ¿e nauczy³ mnie badawczego rze- mios³a (mam nadziejê, ¿e z przyzwoitym skutkiem) oraz ¿e umia³ mobilizowaæ mnie do pracy. I za to, ¿e skierowa³ moj¹ uwagê na Wielkie Ksiêstwo Litewskie.

13 O kluczowych problemach wewnêtrznych Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego w okresie prze³o- mu traktuje praca K. Pietkiewicza, Wielkie Ksiêstwo Litewskie….

14 Zapowiedzi¹ nieuchronnoœci pojawienia siê zasady zawierania umowy panuj¹cego z podda- nymi by³ przywilej ogólnoziemski Kazimierza Jagielloñczyka z 1447 r. Tyle ¿e owo potwierdzenie praw mia³o na celu uspokojenie litewskich elit przed nastêpstwami przyjêcia przez wielkiego ksiê- cia, panuj¹cego na Litwie ju¿ siedem lat, korony polskiej.

Rozdzia³ I

MONARCHA I JEGO PRAWO

1. Prawo do tronu — ugruntowanie zasady dziedzicznoœci

Przedmiot rozdzia³u zosta³ ujêty w sposób, który sugeruje stwierdzenie faktu.

Tymczasem chodzi raczej o kierunek zmian zachodz¹cych w strukturze w³adzy Wielkiego Ksiêstwa u schy³ku œredniowiecza. Kierunek ten utrzyma³ siê w XVI wieku, by³ zreszt¹ wtedy o wiele wyraŸniejszy. Jedn¹ z rzeczy, która utrudnia dyskusjê nad struktur¹ w³adzy, jest sama terminologia i jej „niedopasowanie” do minionej rzeczywistoœci. Pos³uguj¹c siê definicjami pojêæ dawniej nieznanymi, a dziœ powszechnie stosowanymi, interpretujemy przesz³oœæ¹.

Zamiast wdawaæ siê w dyskusje terminologiczne, które niekoniecznie pomog¹ stwierdziæ, na jakim etapie rozwoju organizacji pañstwowej znajdowa³a siê Litwa w XIV–XV w. (wg tezy G. Burdeau — czy by³a ju¿ pañstwem, czy te¿ jeszcze nie), nale¿y raczej skupiæ siê na scharakteryzowaniu w³adzy publicznej. Pañstwo jest bowiem organizacj¹, która opiera siê na takim podziale ról spo³ecznych, w któ- rym jedni s¹ rz¹dz¹cymi, a drudzy rz¹dzonymi. Rz¹dz¹cy sprawuj¹ w³adzê pu- bliczn¹, czyli wp³ywaj¹ na zachowanie innych osób. Istota poznania w³adzy tkwi w okreœleniu jej organizacji, zaplecza osobowego i terytorialnego oraz sposobów realizowania celów pañstwa².

Spraw¹ oczywist¹ jest, i¿ Wielkie Ksiêstwo by³o monarchi¹, a w wypadku Litwy œredniowiecznej zazwyczaj dodaje siê jeszcze, ¿e chodzi o monarchiê pa- trymonialn¹³. Wac³aw Uruszczak podda³ w w¹tpliwoœæ — co prawda w odniesie-

1 Rezultatem takiej sk³onnoœci do definiowania jest m.in. pogl¹d mówi¹cy, ¿e w œredniowieczu nie by³o jeszcze pañstw. Te mia³y uformowaæ siê dopiero w epoce nowo¿ytnej, bowiem dopiero prawny i zinstytucjonalizowany charakter suwerennej w³adzy publicznej gwarantuje istnienie pañ- stwa. Ta doœæ popularna opinia wci¹¿ jeszcze jest spotykana, zw³aszcza we francuskiej nauce histo- ryczno-prawnej. Zob. G. Burdeau, Traité de science politique t. 1, Paris 1966, s. 479 i n.

2 Tym w³aœnie zagadnieniom, na szerokim tle porównawczym, poœwiêci³ uwagê Antoni M¹czak, Rz¹dz¹cy i rz¹dzeni. W³adza i spo³eczeñstwo w Europie wczesnonowo¿ytnej, Warszawa 1986. Ujê- cie tematu, erudycja autora i kwestionariusz badawczy spowodowa³y, ¿e praca ta sta³a siê wzorem dla historyków zajmuj¹cych siê strukturami w³adzy.

3 Zob. H. £owmiañski, Uwagi w sprawie pod³o¿a…, s. 223–224. Tak¿e we wspó³czesnych pra- cach u¿ywane jest to okreœlenie; Z. Kiaupa, The History…, s. 80–81; S. C. Rowell, Lithuania ascen-

niu do pañstwa polskiego — zasadnoœæ tradycyjnego (schematycznego) okreœla- nia formy pañstwa. Podnosz¹c kwestiê monarchii patrymonialnej, stwierdzi³: Tezê, i¿ pañstwo stanowi³o w³asnoœæ monarchy lub te¿ panuj¹cej dynastii, uwa¿am za metaforê w ma³ym stopniu koresponduj¹c¹ z istot¹ sprawy⁴, i wskaza³, na czym opiera swoje w¹tpliwoœci. Jego zastrze¿enie budzi³y Ÿród³a legitymizacji w³adzy Piastów, którymi nie by³o prawo w³asnoœci, ale zdolnoœci monarchy do uchwyce- nia [i utrzymania] faktycznej w³adzy⁵. Tak¿e prawo dziedziczenia tronu wg Urusz- czaka nie by³o efektem traktowania pañstwa jako w³asnoœci, lecz w spo³eczno-

œciach prymitywnych by³o zjawiskiem naturalnym. Wskaza³ tak¿e, ¿e o obejmo- waniu w³adzy przez cz³onków jednej dynastii decydowa³a charyzma rodziny pa- nuj¹cej, a nie prywatnoprawne dziedziczenie⁶.

Poczynione przez historyka prawa zastrze¿enia mo¿na z powodzeniem odnieœæ tak¿e do pañstwa litewskiego. Szczególnie sprawa nastêpstwa tronu, wobec licz- nych wokó³ niego perturbacji, rysuje siê interesuj¹co. Stanowi tak¿e kwestiê za- sadnicz¹ dla okreœlenia pozycji w³adcy w Wielkim Ksiêstwie Litewskim, maj¹- cym zró¿nicowan¹ strukturê terytorialn¹ i prawn¹. Przedstawiano j¹ zreszt¹ wie- lokrotnie, choæ nigdy nie stanowi³a g³ównego przedmiotu badañ⁷. Jest natomiast

ding…, s. 60–61; J. Ochmañski, Historia Litwy, s. 63. Sam £owmiañski wyst¹pi³ przeciwko nazy- waniu Wielkiego Ksiêstwa patrimonium dynastii Giedyminowiczów, uwa¿aj¹c to za zbytnie uprosz- czenie w przedstawieniu stosunków na Litwie (H. £owmiañski, Uwagi w sprawie pod³o¿a…, s. 225–

231). Nie oznacza to jednak, i¿ zanegowa³ patrymonialny charakter w³adzy hospodarskiej. Mimo i¿ prace H. £owmiañskiego zaliczane s¹ do kanonu lektur lituanistów, a jego ustalenia stanowi¹ podstawê rozwa¿añ historyków, to wnioski na temat roli dynastii zosta³y pominiête milczeniem.

Tak¿e W. Kamieniecki, Spo³eczeñstwo litewskie w XV wieku, Warszawa 1947, s. 21, podda³ w w¹t- pliwoœæ, by Wielkie Ksiêstwo stanowi³o wspóln¹ w³asnoœæ ca³ego rodu dynastycznego. Tymczasem wspó³czesny znawca dynastii litewskiej, Jan Têgowski, podpieraj¹c siê autorytetem H. Paszkiewi- cza, stwierdza, ¿e wszystkie decyzje wagi pañstwowej le¿a³y w gestii ca³ego rodu Giedyminowego, a nie jedynie wielkiego ksiêcia (J. Têgowski, O nastêpstwie tronu na Litwie po œmierci Olgierda, PH t. 84 (1993), s. 130.

4 W. Uruszczak, Formy dawnego pañstwa polskiego. Uwagi dyskusyjne, CPH t. 45 (1993), s. 412.

5 Tam¿e, s. 413. Podobne zastrze¿enia wobec patrymonialnej koncepcji pañstwa zg³osi³ ostatnio Jacek Matuszewski, Polska monarchia patrymonialna — opis œredniowiecznej rzeczywistoœci czy produkt dziewiêtnastowiecznej historiografii?, w: Król w Polsce XIV i XV wieku, pod red. A. Mar- ca, M. Wilamowskiego, Kraków 2007, s. 137–153. Ten sposób rozumowania koresponduje z tez¹ Maxa Webera, i¿ nie zawsze podporz¹dkowanie siê w³adzy opiera siê na przekonaniu o jej prawo- mocnoœci (M. Weber, Typy w³adzy prawomocnej, w: Twórcy naukowych podstaw organizacji, pod red. J. Kurnala, Warszawa 1972. s. 320). Z kolei ka¿dy system panowania d¹¿y do ustanowienia i utrzymania wiary w jego prawomocnoœæ. Zatem typy panowania najlepiej ró¿nicowaæ w zale¿no-

œci od rodzajów roszczeñ do prawomocnoœci, które s¹ typowe dla ka¿dego z nich.

6 Abstrahuj¹c od problemów teoretycznych zwi¹zanych z koncepcjami prawomocnoœci, które w zale¿noœci od epoki ró¿nie definiowano, pamiêtaæ trzeba, i¿ pojêcie legitymacji i legitymizacji ma staro¿ytn¹ proweniencjê i od tamtej pory znalaz³o trwa³e miejsce w myœli politycznej. Na temat teorii legitymizacji zob. W. Sokó³, Legitymizacja systemów politycznych, Lublin 1997, tam te¿ za- warta jest pe³na literatura tego problemu.

7 Szczególnie zwracano uwagê na pochodzenie Giedyminowiczów i pocz¹tki dynastii oraz na konflikty wokó³ obsady tronu hospodarskiego. Z najnowszych prac zob. T. Wasilewski, Pocz¹tkowe

istotna — nie dla okreœlenia formy pañstwa, lecz dla scharakteryzowania w³adzy wielkich ksi¹¿¹t. O ile jeszcze w starszej historiografii widoczna by³a tendencja do okreœlenia zasad, wedle których wyznaczano na Litwie w³adcê⁸, o tyle ustale- nia wspó³czesnych badaczy zdaj¹ siê dowodziæ, ¿e przynajmniej do koñca XIV w.

zasady takiej nie by³o⁹. Wbrew pozorom kwestia nastêpstwa tronu nie wyjaœni³a siê, a mo¿e nawet skomplikowa³a po zawarciu unii polsko-litewskiej. Akt unii horodelskiej okreœla³ co prawda zarówno sposób wyznaczania wielkiego ksiêcia, jak i — na wypadek bezpotomnej œmierci Jagie³³y — ksiêcia najwy¿szego (supre- mus dux), ale nie obowi¹zywa³ zbyt d³ugo. Objêcie tronu wileñskiego przez Kazi- mierza Jagielloñczyka w 1440 r. by³o efektem okolicznoœci politycznych, nato- miast przy przejmowaniu w³adzy przez jego syna Aleksandra w 1492 r. podsta- wow¹ rolê odegra³a desygnacja uprawomocniona elekcj¹¹⁰. Nale¿y jednak pamiê-

dzieje dynastii Giedymina, w: Cz³owiek w spo³eczeñstwie œredniowiecznym, Warszawa 1997, s. 347–

362; ten¿e, Synowie Giedymina wielkiego ksiêcia Litwy a nastêpstwo tronu po nim, „Annales Uni- versitatis Mariae Curie-Sk³odowska”, vol. 45, Lublin 1990, s. 183–196; J. Têgowski, O nastêpstwie tronu….

8 Wy³anianie nastêpcy mia³o jakoby byæ rezultatem desygnowania przez hospodara lub desygna- cji po³¹czonej z zatwierdzeniem (elekcj¹) ze strony ksi¹¿¹t i bojarów. Zob. W. Kamieniecki, Spo³e- czeñstwo litewskie…, s. 21; H. £owmiañski, Uwagi w sprawie pod³o¿a…, s. 233.

9 Autorzy syntezy dziejów Litwy zgadzaj¹ siê tylko, ¿e w³adza hospodarska mia³a charakter dziedziczny, a zasada starszeñstwa nie by³a decyduj¹ca. Zob. Z. Kiaupa, J. Kiaupienë, A. Kunce- vièius, The History…, s. 81. Z kolei T. Wasilewski dowodzi, ¿e nastêpc¹ tronu wileñskiego móg³ zostaæ najstarszy syn panuj¹cego pod warunkiem trwania w wierze pogañskiej; T. Wasilewski, Sy- nowie Giedymina…, s. 190, 196. Analiza przebiegu tych samych wydarzeñ, tj. rywalizacji o tron litewski po œmierci Giedymina, doprowadzi³a litewskiego historyka Alvydasa Nikžentaitisa do twier- dzenia ca³kowicie odmiennego. Wed³ug jego ustaleñ Jawnuta obj¹³ tron nielegalnie, w wyniku zor- ganizowania udanego spisku na ¿ycie ojca (A. Nikžentaitis, Litwa i zakon krzy¿acki w koñcu XIII i w pierwszej po³owie XIV w. (1283–1345), w: Ekspansja niemieckich zakonów rycerskich w strefie Ba³tyku od XIII do po³owy XVI wieku, pod red. M. Biskupa, Toruñ 1990, s. 135–136). Jan Têgowski z kolei potwierdza wystêpowanie na Litwie primogenitury, która jednak nie zd¹¿y³a zyskaæ rozstrzy- gaj¹cego znaczenia; J. Têgowski, O nastêpstwie tronu…, s. 128, 129, 131, 133. Oryginaln¹ tezê postawi³ E. Gudavièius, Po povodu tak nazyvaemoj „diarchii” v Velikom Kniažestve Litovskom, w:

Feodalism Baltijas regiona. Zinatnisko rakštu krajums, Riga 1985, s. 35–44. Opowiada siê on za istnieniem diarchii na Litwie pogañskiej, w której wielki ksi¹¿ê dzieli³ siê w³adz¹ z innym przedsta- wicielem dynastii (bratem, synem). W takiej sytuacji submonarcha przejmowa³by w³adzê zwierzch- ni¹ po œmierci wielkiego ksiêcia i dobiera³by sobie wspó³w³adcê (i nastêpcê jednoczeœnie). Wa¿ny g³os w dyskusji zabra³ J. Nikodema, Jedynow³adztwo czy diarchia? Przyczynek do dziejów ustroju Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego do koñca XIV wieku, ZH t. 68 (2003), s. 7–30, który po pe³nej analizie przekazów Ÿróde³ odrzuci³ teoriê o diarchii jako sta³ej na Litwie instytucji ustrojowej. Uzna³ przy tym, ¿e w wyj¹tkowych sytuacjach mia³o miejsce czasowe wspó³dzia³anie dwóch ksi¹¿¹t. Jego stanowisko jest wa¿ne dlatego, ¿e zdo³a³ on jako jedyny z badaczy rozdzieliæ formê ustroju od sposobu sprawowania w³adzy. W zasadzie ze stanowiskiem tym zgodzi³ siê ostatnio G. B³aszczyk, Dzieje stosunków polsko-litewskich t. 2, Poznañ 2007, s. 42–46. W swej imponuj¹cej objêtoœci¹ pracy zawar³ autor rozwa¿ania o historii koncepcji „dwuw³adzy” na Litwie, daj¹c œwiadectwo œwiet- nej znajomoœci literatury przedmiotu.

10 Zagadnienie elekcji poruszano w literaturze przedmiotu wielokrotnie (zob. wczeœniejsze przy- pisy). Wspominaj¹ o niej jednak dopiero Ÿród³a piêtnastowieczne, tote¿ zastanowiæ powinno, czy

taæ, i¿ owa desygnacja by³a œciœle zwi¹zana z dziedzicznym prawem Jagiellonów do tronu wileñskiego, a koniecznoœæ jej zastosowania przez Kazimierza Jagiel- loñczyka wynika³a z posiadania kilku synów w równym stopniu uprawnionych do dziedzictwa. W zwi¹zku z tym powstaje pytanie, czy na sposób wy³aniania w³ad- cy na Litwie w XV wieku, gdy bardzo wyraŸnie wystêpuje ju¿ element elekcji, mia³y wp³yw wzory polskie, czy te¿ by³o to wynikiem jedynie politycznej kalku- lacji b¹dŸ przywi¹zania do litewskiego obyczaju¹¹. Poza tym nale¿y zapytaæ, kie- dy i dziêki czemu utrwali³o siê wy³¹czne prawo jednej linii rodu Giedyminowego do w³adzy zwierzchniej na Litwie. Kwestia ta jest silnie zwi¹zana z zagadnieniem charakteru w³adzy ksi¹¿¹t w przydzielanych im dzielnicach; czy traktowano j¹ jako dziedziczn¹, czy namiestnicz¹.

Pobie¿na nawet obserwacja kolejnych zmian na wileñskim tronie w XIV wie- ku wskazuje, ¿e ¿adna z nich nie dokona³a siê bezproblemowo, a to potwierdza tezê o braku okreœlonych zasad wy³aniania w³adcy w tym okresie. Pokazuje zara- zem, ¿e pozycja rodu Giedyminowiczów by³a ugruntowana. Rozgrywka o w³adzê zawsze toczy³a siê wy³¹cznie miêdzy jego przedstawicielami, tyle ¿e desygnowa- ny na nastêpcê zazwyczaj mia³ problemy z jej utrzymaniem, tj. z aprobat¹ ze strony wp³ywowych wspó³rodowców. Zwyciêstwo, a nastêpnie mo¿liwoœæ d³u¿- szego panowania powodowa³y zawê¿anie krêgu pretendentów do przedstawicieli

mo¿na ten zwyczaj odnosiæ do okresu wczeœniejszego. Czy panowie i kniaziowie litewscy zaopa- trzeni w akt horodelski, obserwuj¹c konflikt w Polsce miêdzy Jagie³³¹ a szlacht¹ wokó³ nastêpstwa tronu, nie nauczyli siê po prostu, ¿e elekcja wzmacnia ich pozycjê w pañstwie? A poniewa¿ koleje zwi¹zku Litwy i Polski stworzy³y kilka dogodnych sytuacji, by poddani byli w stanie wp³yn¹æ na obsadê tronu hospodarskiego, utar³ siê na Litwie zwyczaj elekcji. W ten sposób kniaziowie i naj- wy¿si dostojnicy mogli poœwiadczyæ przed soborem bazylejskim, ¿e concorditer elegimus illustrem ducem Boleslaum alias Swidrigal in ducem magnum, verum haeredem et dominum nostrum et iura- mentis firmatis pro tali ipsum reputavimus et promissimus tenere reputare (Bullarium Poloniae litteras apostolicas aliaque monumenta Poloniae Vaticana continens, ed. I. Su³kowska-Kurasiowa, S. Kuraœ, t. 5, Romae–Lublin 1995, nr 1361). W elekcjê na Litwie, nawet w 1492 r., nie wierzy³ F. Papée, Aleksander Jagielloñczyk, wyd. 2, Kraków 1999, s. 11–13. Uzna³ on, ¿e nastêpstwo by³o dziedziczne, umocnione starolitewskim prawem desygnacji, zaœ pojawiaj¹ca siê w Ÿród³ach tzw.

„elekcja” by³a uroczyst¹ dokonan¹ na sejmie wileñskim instalacj¹ na tron, po³¹czon¹ z wydaniem przywileju ziemskiego.

11 Zestawienie wyników drobiazgowej analizy przekazów Ÿród³owych na temat kolejnych zmian na tronie hospodarskim umo¿liwia okreœlenie, co (lub kto) i dlaczego zadecydowa³o w konkretnej sytuacji o osobie w³adcy. Choæ wobec ma³ej liczby przekazów nie jest to zadanie proste. Analiza tego samego przekazu, listu Jagie³³y do wielkiego mistrza z lipca 1431 r., doprowadzi³a dwóch badaczy do diametralnie ró¿nych stanowisk. H. £owmiañski stwierdzi³, ¿e ju¿ w 1377 r. wyboru w³adcy dokonywano na mocy desygnacji (woli panuj¹cego), prawa dziedzicznego i elekcji przez ksi¹¿¹t oraz bojarów. Sugeruje zreszt¹, ¿e prawo sukcesji na Litwie na tym w³aœnie polega³o; zob.

H. £owmiañski, Z zagadnieñ spornych spo³eczeñstwa litewskiego w wiekach œrednich, w: tego¿, Prusy — Litwa — Krzy¿acy, Warszawa 1989, s. 271–273. Z kolei J. Têgowski, O nastêpstwie tro- nu…, s. 133–134, zwolennik zasady primogenitury na Litwie, sprawcê osadzenia Jagie³³y na tronie litewskim w 1377 r. widzi w Kiejstucie, któremu uda³o siê nawet przekonaæ bratanka, ¿e jest wyko- nawc¹ ostatniej woli jego ojca Olgierda. Zatem Jagie³³o mia³ w liœcie z 1431 r. napisaæ to, w co wierzy³, a nie to, co odpowiada³o prawdziwemu przebiegowi wydarzeñ.

jednej tylko linii. Z tego wzglêdu rozgrywka, do jakiej dosz³o miêdzy m³odym Jagie³³¹ a Kiejstutem w 1381–1382 r., mia³a du¿e znaczenie¹², bowiem ostateczne zwyciêstwo Olgierdowicza zapewnia³o tej w³aœnie linii panowanie. Poskromie- nie przez Jagie³³ê, tak¿e ju¿ jako króla Polski, buntuj¹cych siê przeciwko takiemu porz¹dkowi w³adzy jego niektórych braci (równie¿ stryjecznego Witolda) wyraŸ- nie wskazywa³o, komu w przysz³oœci winno przys³ugiwaæ prawo do tronu. Decy- duj¹cy g³os nale¿a³ do Jagie³³y, którego pozycja i skutecznoœæ dzia³ania po koro- nacji na króla Polski wzros³a. Nie bez znaczenia by³o przyjêcie chrztu przez Ja- gie³³ê i powodzenie akcji chrystianizacyjnej na Litwie. Monarcha uzyskiwa³ w ten sposób dodatkowe symboliczne atrybuty w³adzy, które wzmacnia³y jego pozycjê.

Do tamtej pory nie by³a ustalona ani tytulatura w³adcy, ani symbolika pieczêci, pañstwo nie posiada³o nawet sta³ej, utrwalonej w œwiadomoœci ówczesnych ludzi nazwy¹³. Stan ten mo¿na oczywiœcie wi¹zaæ z brakiem instytucji kancelarii mo- narszej, ale przede wszystkim wskazuje on na niezakoñczony proces formowania w³adzy i pañstwa. Korona polska z pewnoœci¹ wzmacnia³a osobist¹ pozycjê Ja- gie³³y w stosunku do innych Giedyminowiczów, ale zwi¹zek Polski i Litwy oraz zmieniaj¹ca siê czêsto z powodów politycznych jego formu³a nie pozosta³ bez wp³ywu na proces kszta³towania siê prawa do tronu wileñskiego.

Jak d³ugo na Litwie nie by³y podwa¿ane prawa zwierzchnie króla W³adys³awa Jagie³³y, a z czasem jego potomstwa, tak d³ugo nie tylko unia, ale i prawo dzie- dzictwa linii Jagie³³owej by³y pewne. Czas dzia³a³ na korzyœæ tych, którzy byli przy w³adzy. Gdy urodzi³ siê królowi pierwszy syn, wyra¿a³ w liœcie do papie¿a

12 Na temat ostatniej dyskusji w tej sprawie zob. J. Têgowski, O nastêpstwie tronu…, s. 127–

134, oraz J. Nikodem, Objêcie w³adzy na Litwie przez Jagie³³ê w 1377 r., PH t. 92 (2001), s. 451–

460. Polemika, jak¹ tocz¹ obaj historycy odnoœnie do sposobu powo³ania na tron Jagie³³y, w znacz- nym stopniu wywo³ana zosta³a sporem o datê urodzin Jagie³³y. J. Têgowski wspar³ argumentacjê T. Wasilewskiego przesuwaj¹c¹ datê narodzin Jagie³³y na pocz¹tek lat 60. XIV w. Natomiast J. Ni- kodem jest zwolennikiem tradycyjnego pogl¹du, wed³ug którego przysz³y król Polski urodzi³ siê najpóŸniej w 1353 r. Podczas gdy J. Têgowski przekonuje, ¿e wbrew woli wielkiego ksiêcia Olgier- da Kiejstut, chc¹c mieæ kontrolê nad ca³ym Wielkim Ksiêstwem, przeforsowa³ kandydaturê ma³olet- niego Jagie³³y, drugi historyk wspiera tradycyjny pogl¹d o Jagielle jako nastêpcy tronu wyznaczo- nym przez ojca. W najnowszym litewskim opracowaniu dziejów Litwy, E. Gudavièius, Lietuvos istorija nuo seniausiø laikø iki 1569 metø, Vilnius 1999, s. l46, 149–150, równie¿ przedstawiona zosta³a tradycyjna wersja, zgodnie z któr¹ od prawa do tronu wielkoksi¹¿êcego odsuniêci byli syno- wie prawos³awnego wyznania z pierwszego ma³¿eñstwa Olgierda. Ponadto litewski historyk poda³,

¿e Jagie³³o, by z³agodziæ mo¿liwe niezadowolenie braci, niektórym z nich potwierdzi³ na piœmie (sic!) prawo do w³adania ich ksi¹¿êcymi udzia³ami.

13 Najnowsz¹ prac¹ poœwiêcon¹ tematyce kszta³towania siê pod koniec XIV i w pierwszej po³o- wie XV w. tytulatury w³adcy oraz pieczêci majestatycznej jest niepublikowana dysertacja doktor- ska, znana ze streszczenia L. Skurvydaitë, Lietuvos valdovo antspaudo insignijos susiformavimas XIV amžiaus pabaigoje — XV amžiaus viduryje, Vilnius 2005. Artyku³ autorki o tytule w³adcy i nazwie pañstwa: ta¿, Lietuvos valdovo titulas ir valdžia XIV a. pab. — XV a. viduryje, „Lietuvos istorijos studijos”, 1999, z. 7, s. 18–26. O symbolice w³adzy i pieczêciach wielkich ksi¹¿¹t wa¿ne ustalenia w pracy Z. Piecha, Monety, pieczêcie i herby w systemie symboli w³adzy Jagiellonów, Warszawa 2003, s. 89–103, 108–111, i n.

z 1 listopada 1424 r. radoœæ z pojawienia siê dziedzica i sukcesora¹⁴, i to nie tylko w Królestwie Polskim. Ju¿ bowiem w dokumencie wydanym 1 maja nastêpnego roku na zjeŸdzie brzeskim W³adys³aw Jagie³³o stwierdzi³, ¿e w wyniku jego sta- rañ poddani przyrzekli uznaæ jego syna za w³adcê i dziedzica Królestwa Polskie- go oraz Litwy i Rusi¹⁵. Olgierdowicz, dzia³aj¹c w interesie dynastii, oba swoje pañstwa traktowa³ na równi, tyle ¿e z panami polskimi by³ zmuszony negocjowaæ w sprawie uznania królewicza W³adys³awa za nastêpcê tronu przed dziedziczk¹ królewn¹ Jadwig¹. Taki stan rzeczy, choæ nie bez perturbacji, przetrwa³ nawet tzw. burzê koronacyjn¹. Ostatnie, ponad dwutygodniowe spotkanie Witolda z Ja- gie³³¹ pogodzi³o braci stryjecznych; najprawdopodobniej dziêki niemu mo¿liwy by³ powrót do ustaleñ horodelskich z 1413 r. Przynajmniej w sferze umowy praw- nej, zgodnie z któr¹ król mia³ decyduj¹cy g³os przy wskazaniu po œmierci Witolda kolejnego wielkiego ksiêcia¹⁶. Postanowienia horodelskie w sprawie sposobu wy³aniania kolejnych wielkich ksi¹¿¹t podleg³ych supremo duci, który jednocze-

œnie posiada³ Koronê Królestwa Polskiego, zdaj¹ siê wyraŸnie nawi¹zywaæ do zwyczaju desygnacji wystêpuj¹cego na Litwie. Uprawomocnienie desygnacji elek- cj¹ (w tym wypadku aprobat¹ panów polskich i litewskich) widzia³abym zaœ jako przejaw polskiego obyczaju politycznego, który od czasów Kazimierza Wielkie-

14 CV, nr 1169, s. 680: […] et regni terrarumque mearum gubernacula, que spaciosus complecitur ambitus, velud heres et successor feliciter in domino possidebit.

15 C. Ep. t. 2, nr 149, s. 187: […] pro rege, principe, domino et herede regni huius Polonie et terrarum Lithwanie et Russie, quas preclarus princeps dominus Alexander alias Witholdus, magnus dux Lithwanie, frater noster carissimus, prout inpresenciarum possidet, debet ad tempora vite sue possidere et post obitum eius ad nos et filium nostrum predictum vera et hereditaria successione devolvi [...]. O dokumencie brzeskim, zob. S. Roman, Konflikt prawno-polityczny 1425–1430 a przy- wilej brzeski, CPH t. 14 (1962), z. 2, s. 64–87. Za pozorn¹ tylko sprzecznoœæ z postanowieniami aktu horodelskiego traktujê sformu³owanie o przejœciu po œmierci Witolda ziem Litwy i Rusi we w³adanie Jagie³³y i jego syna. Podkreœla³o ono po prostu dziedziczny charakter w³adzy zwierzchniej Jagiellonów. By mog³o dojœæ do przewidzianej w Horodle, potwierdzonej „elekcj¹” desygnacji wiel- kiego ksiêcia przez króla polskiego, Litwa i Ruœ po œmierci dotychczasowego w³adcy musia³y przejœæ we w³adanie dziedzica praw zwierzchnich.

16 O problemie sporu o koronacjê oraz ostatnich dniach wielkiego ksiêcia Witolda zob. G. B³asz- czyk, Burza koronacyjna. Polska i Litwa 1429–1430, Poznañ 1998, s. 152–161. Starania Kiejstuto- wicza o koronê stanowi¹ jeden z najtrudniejszych momentów w okresie trwania zwi¹zku dynastycz- nego Polski i Litwy i choæby z tego powodu zagadnienie to mocno obecne jest w literaturze histo- rycznej, która niezale¿nie czyj punkt widzenia prezentuje, zgodnie postrzega³a (i postrzega) mo¿li- w¹ koronacjê Witolda jako drogê do uniezale¿nienia Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego spod w³adzy króla polskiego (J. Têgowski, Stosunek Zbigniewa Oleœnickiego do unii Polski z Litw¹, w: Zbigniew Oleœnicki ksi¹¿ê Koœcio³a i m¹¿ stanu, pod red. F. Kiryka, Z. Nogi, Kraków 2006, s. 76. Jest to uproszczony sposób rozumowania. Otó¿ sytuacja wygl¹da³a tak, ¿e król polski zgodnie z zawartymi i gwarantowanymi uk³adami by³ w³adc¹ zwierzchnim nad wielkim ksiêciem litewskim. Sama koro- nacja Witolda tej zale¿noœci by nie zmieni³a, szczególnie jeœli monarcha zwierzchni legitymowa³ siê dodatkowo prawami dziedzicznymi. Natomiast korona dla Litwy niezawodnie prowadzi³a do zrów- nania statusu obu pañstw unii. Tyle ¿e w przypadku Korony Królestwa Polskiego ju¿ wtedy mo¿na mówiæ o œwiadomoœci bytu pañstwowego, zaœ terrae Lithwanie et Russie by³y wci¹¿ uto¿samiane z osob¹ w³adcy.

go zyskiwa³ w Polsce na znaczeniu¹⁷. Trudno jednak okreœliæ, w jaki sposób oraz od kogo taka akceptacja mia³a byæ uzyskiwana w warunkach litewskich. W Wiel- kim Ksiêstwie w tym czasie jeszcze nie uformowa³a siê reprezentacja polityczna pañstwa, nie by³o zjazdów walnych, na których mog³aby siê toczyæ dyskusja, nie by³o ¿adnej instytucji ustrojowej dzia³aj¹cej ponad w³adc¹. Communitas terrae nie funkcjonowa³a. By³ natomiast monarcha i jego dwór, dzia³ali reprezentuj¹cy jego w³adzê w terenie namiestnicy, funkcjonowali w systemie politycznym pod- porz¹dkowani mu ze swoich wiêkszych i mniejszych posiad³oœci ziemskich knia- ziowie. W takiej sytuacji wybór móg³ byæ zwyczajowym zatwierdzeniem woli w³adcy zwierzchniego (króla Polski) lub uzurpacj¹ jego uprawnieñ przez grono wspó³dziaj¹cych ze sob¹ wp³ywowych osobistoœci.

Obok konsekwentnie prowadzonej przez W³adys³awa Jagie³³ê polityki dyna- stycznej, choæ trzeba przyznaæ, ¿e najbardziej widocznej w Polsce, na postrzega- nie Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego jako czêœci sk³adowej dualistycznej monar- chii jagielloñskiej wp³ywa³y zmiany, jakie w okresie sprawowania rz¹dów przez Witolda dokona³y siê w obrêbie symboliki w³adzy. Zmiany te wp³ynê³y na wzmoc- nienie pozycji wielkiego ksiêcia i Litwy wobec Królestwa Polskiego. Na czas panowania Witolda w Wielkim Ksiêstwie, pocz¹tkowo tylko jako jednego z ksi¹-

¿¹t lenników Jagie³³y i Korony Polskiej (po ugodzie ostrowskiej), potem jako do¿ywotniego wielkiego ksiêcia (po porozumieniach wileñsko-radomskich), przy- pad³o ukszta³towanie siê tytulatury i pieczêci monarszej oraz nazwy pañstwa.

Wbrew temu, jaki charakter zwi¹zku obu pañstw Jagie³³owych kreowa³y doku- menty unii, oraz wbrew wynikaj¹cej z nich podleg³oœci wielkiego ksiêcia supre- mo duci, niezale¿noœæ monarchy podkreœla³a uformowana w kancelarii litewskiej

17 Poza rosn¹cymi aspiracjami polskiej szlachty sprzyja³a temu sytuacja polityczna: pocz¹tkowo koniecznoœæ uk³adów dynastycznych z Andegawenami wêgierskimi, nastêpnie brak mêskich po- tomków Ludwika Wêgierskiego wymuszaj¹cy negocjacje w sprawie dopuszczenia kobiet do dzie- dziczenia tronu, dyskusja w sprawie wyboru dziedziczki tronu polskiego spoœród dwóch córek króla Ludwika, elekcja zatwierdzaj¹ca Jagie³³ê jako przysz³ego ma³¿onka królowej Jadwigi i króla Polski, a w koñcu decyduj¹ca rozgrywka w sprawie uznania syna (a po narodzinach królewicza Kazimierza

— synów) W³adys³awa Jagie³³y za nastêpcê tronu polskiego z pominiêciem pierwszeñstwa do tronu królewny Jadwigi, która do 1424 r. traktowana by³a jako dziedziczka korony i domina naturalis.

Konsultacje i zabiegi W³adys³awa Jagie³³y, by zapewniæ sukcesjê w Królestwie synom, mia³y wyni- kaæ nie z braku ich praw dziedzicznych do korony, lecz ze starañ o zmianê kolejnoœci wstêpowania na tron. Taki aspekt dzia³añ dworu królewskiego pierwszy wyodrêbni³ W. Fa³kowski, Król i biskup.

Spór o racjê stanu Królestwa Polskiego w latach 1424–1426, w: Zbigniew Oleœnicki, s. 123–142.

Autor przyj¹³ punkt widzenia dworu. Tymczasem wœród czêœci poddanych wystêpowa³o inne rozu- mienie w³adzy królewskiej. Nie negowali oni dziedzicznych praw potomstwa W³adys³awa Jagie³³y, lecz ho³duj¹c stanowej, dualistycznej koncepcji pañstwa symbolizowanego przez koronê, byli zwo- lennikami wspó³istnienia zasady dziedziczenia tronu z elekcj¹; por. R. Sobotka, Powo³ywanie w³ad- cy w Rocznikach Jana D³ugosza, Warszawa 2005, s. 91–96, 103–104. Postawê elit, w tym opozycji, ostatnio przedstawi³ J. Sperka, Biskup krakowski Zbigniew Oleœnicki a ugrupowania dworskie w okre- sie panowania W³adys³awa Jagie³³y i w pierwszych latach W³adys³awa III, w: Zbigniew Oleœnicki, s. 107–122.

tytulatura w³adcy i pieczêæ majestatyczna, na której pojawi³a siê postaæ uzbrojo- nego jeŸdŸca symbolizuj¹cego pañstwo¹⁸.

Na tym tle wa¿ne sta³y siê okolicznoœci objêcia po œmierci Witolda w³adzy wielkoksi¹¿êcej przez Œwidrygie³³ê. Trzeba przyznaæ, ¿e dokona³o siê to bardzo szybko, co mo¿na by uznaæ za czynnik przemawiaj¹cy za niedawno przedstawio- n¹ przez Jaros³awa Nikodema hipotez¹ o zamachu przeprowadzonym przez naj- m³odszego brata Jagie³³y, dziêki któremu zaj¹³ on tron wileñski wbrew woli obec- nego wówczas w Wilnie króla¹⁹. Z tym stanowiskiem zgodzi³ siê J. Têgowski i za Nikodemem przywo³a³ fragment z bulli papieskiej z 1 stycznia 1432 r. skierowa- nej do biskupa wileñskiego oraz panów litewskich, któr¹ Eugeniusz IV anulowa³ ich przysiêgê dan¹ Œwidrygielle i oœwiadczy³, ¿e elekcja Œwidrygie³³y dokonana zosta³a „sine voluntate et consensu dicti regis”²⁰. Skoro odbiorcami bulli byli biskup wileñski i panowie litewscy, obaj badacze przyjêli za rzecz nie budz¹c¹ w¹tpliwoœci skierowanie przez czêœæ litewskiej elity ju¿ w drugiej po³owie 1431 r.

supliki do papie¿a o zwolnienie jej z przysiêgi wiernoœci z³o¿onej nowemu wiel- kiemu ksiêciu. Musia³oby to oznaczaæ ju¿ wówczas przygotowywanie siê tej¿e elity do zrzucenia z tronu Œwidrygie³³y, na co innego œwiadectwa — poza ow¹ bull¹ — nie ma. Tymczasem historycy zwrócili uwagê na datê wystawienia doku- mentu, b³êdnie rozwi¹zan¹ przez wydawcê, oraz na odpowiadaj¹cy ich teorii frag- ment bulli, bez uwzglêdnienia jego kontekstu. Otó¿ tekst wyraŸnie odnosi siê do czasu po zamachu w Oszmianie i po objêciu Wilna za królewsk¹ aprobat¹ przez Zygmunta Kiejstutowicza, a zatem do okresu, który nast¹pi³ po 15 paŸdziernika 1432 roku²¹. Potwierdza to poprawnie podana data wystawienia bulli — 1 stycz- nia roku 1433²². Okolicznoœci starania o zwolnienie z wczeœniej z³o¿onych przy- si¹g wiernoœci Œwidrygielle, by legitymizowaæ wybór nowego w³adcy (dokonany na skutek zbrojnego przewrotu), os³abiaj¹ wartoœæ œwiadectwa o niezgodnym z umowami osadzeniu Olgierdowicza na tronie, choæ oczywiœcie go nie neguj¹²³. W tym miejscu znaczenie ma nie tyle kwestia stosunku Jagie³³y do obioru Œwi-

18 L. Skurvydaitë, Lietuvos valdovo antspaudo…, 19–21.

19 J. Nikodem, Wyniesienie Œwidrygie³³y na Wielkie Ksiêstwo Litewskie, „Bia³oruskie Zeszyty Historyczne” t. 19 (2003), s. 5–31.

20 J. Têgowski, Stosunek Zbigniewa Oleœnickiego…, s. 77.

21 AS t. 1, nr 32, s. 31: [...] et quia principes et barones ipsi postea, resumpto vigore priorum iuramentorum, de voluntae et consensu regis Poloniae prefati dilectum filium nobilem virum Sigi- smundum in magnum ducem elegerunt [...].

22 AS t. 1, nr 32, s. 31: [...] anno incarnacionis dominice millesimo quadringentesimo tricesimo secundo, kalendas ianuarii, pontificatus nostri anno secundo. Wydawca, a za nim inni czytelnicy dokumentu, pope³ni³ b³¹d wynikaj¹cy z przeoczenia faktu, i¿ wówczas w kalendarzu stosowanym w kurii papieskiej nowy rok przypada³ na 25 marca. St¹d 1 stycznia roku 1432 wg rzymskiej rachu- by to zgodnie ze wspó³czesnym kalendarzem rok 1433, czemu odpowiada te¿ drugi rok pontyfikatu Eugeniusza IV.

23 Hipoteza J. Nikodema o braku zgody ze strony Jagie³³y na wyniesienie Œwidrygie³³y nie zosta-

³a, moim zdaniem, udowodniona. Nadal najbardziej zasadn¹ wyk³adni¹ przebiegu wydarzeñ po œmierci Witolda pozostaje ta, któr¹ przedstawi³ Anatol Lewicki, Powstanie Œwidrygie³³y, Kraków 1892,

drygie³³y na tron wielkoksi¹¿êcy²⁴, ile sposób, w jaki ka¿dy z monarchów uzasad- nia³ swe prawo do w³adzy.

Jeszcze w trakcie kryzysu dyplomatycznego, wywo³anego koronacyjnym d¹-

¿eniem Witolda, król W³adys³aw Jagie³³o dobitnie podkreœli³ przez swoich przed- stawicieli, którzy reprezentowali jego racje na sejmie Rzeszy w Norymberdze, kwestiê swoich dziedzicznych praw do Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego²⁵, pod- kreœlaj¹c w³adanie Litw¹ prawem dziedzicznym na d³ugo przed uzyskaniem pol- skiej korony. Podobnie, ze szczegó³owym przedstawieniem stosunków ze Œwi- drygie³³¹, król przedstawi³ swe dziedziczne prawa w liœcie napisanym do wielkie-

s. 67–73. Teoria Nikodema stanowi zreszt¹ dalej posuniêt¹ w interpretacji modyfikacjê stanowiska Lewickiego. ¯adne spoœród czterech œwiadectw Ÿród³owych, które wg J. Nikodema s¹ potwierdze- niem wyniesienia Œwidrygie³³y wbrew woli króla, nie ma mocy dowodowej. Jakie uzasadnienie proœby o zwolnienie z przysiêgi mogli okazaæ zwolennicy Zygmunta Kiejstutowicza i jego zamachu w Oszmianie, by nie przedstawiæ siê jako notoryczni krzywoprzysiêzcy, wci¹¿ ³ami¹cy prawo? Po- wracaj¹c do wiernoœci Jagielle przez poparcie Kiejstutowicza i jego zamachu oraz odnowienie umów z królem, naprawiali swój wczeœniejszy b³¹d — wybór Œwidrygie³³y wbrew woli Jagie³³y. Œwiadec- two panów litewskich po obaleniu tronu Olgierdowicza ma tê sam¹ moc dowodow¹, co oœwiadcze- nie jego zwolenników z marca 1433 r. (manifest witebski), gdy w liœcie do soboru bazylejskiego zapewnili, ¿e de consilio et assensu illustrissimi principis et domini, d. Wladislai regis Poloniae etc.

et nobilium et illustrium ducatus Lithwaniae et terrae Samagittarum concorditer elegimus illustrem ducem Boleslaum alias Swidrigal in ducem magnum (BP t. 5, nr 1361, s. 250). Kiedy wiêc napisano prawdê? List króla do wielkiego mistrza z lipca 1431 r. przede wszystkim kieruje uwagê na ³amanie przez Œwidrygie³³ê umów i przysi¹g oraz podstêpne zagarniêcie ziem Litwy oraz Rusi, zaœ o sprze- ciwie Jagie³³y wobec wyniesienia brata nie wspomina (C. Ep. t. 2, nr 191, s. 258–259). Wzmianko- wane Ÿród³a wskazuj¹ natomiast na ró¿nicê celu dzia³ania króla i Œwidrygie³³y popieranego przez panów litewskich. Jagie³³o, choæ z oporami, niejako przymuszony solidarnym stanowiskiem Litwi- nów oraz szybkim dzia³aniem brata obsadzaj¹cego grody wiernymi sobie za³ogami, uzna³ wybór

Œwidrygie³³y na Wielkie Ksiêstwo, a w wielkim ksiêciu widzia³ tylko swego zastêpcê, namiestnika […]. Otó¿ takiego stanowiska, które by³ przyzna³ Witoldowi, nie chcia³ teraz Jagie³³o przyznaæ

Œwidrygielle. […] To by³o […] pierwszym powodem sporu […] na to rozjuszony Œwidrygie³³o […] powygania³ Polaków, jacy byli w grodach, poobsadza³ je swoimi za³ogami, a króla od nich wyklu- czy³ (A. Lewicki, dz. cyt., s. 71–72).

24 Zgadzam siê w zupe³noœci z argumentacj¹ dotycz¹c¹ okolicznoœci i sposobu obioru Œwidry- gie³³y na w³adcê przedstawion¹ ostatnio przez G. B³aszczyka, Dzieje stosunków…, s. 619–624. Zreszt¹ teza o wyborze dokonanym w 1430 r. bez zgody panów polskich i dopiero po fakcie zatwierdzonym przez króla jest w historiografii bardzo rozpowszechniona. Autor przyj¹³, ¿e nowy w³adca sta³ na stanowisku „praw dziedzicznych, naturalnych” swojego panowania, tj. przejêcia w³adzy wielkok- si¹¿êcej z tytu³u przynale¿noœci do dynastii na Litwie (s. 621). Po czym, s³usznie zreszt¹, wskazuje, i¿ ugoda trocka z 7 listopada 1430 r. ustala³a, przynajmniej do czasu przysz³ego polsko-litewskiego zjazdu, podleg³oœæ Œwidrygie³³y w³adzy polskiego króla (s. 624). Najwidoczniej wiêc, chc¹c zyskaæ na czasie, obaj w³adcy wbrew swoim politycznym celom zawarli de facto fikcyjny uk³ad.

25 C. Ep. t. 2, nr 179, s. 237: [...] licet prefata terra Lithwanie cum dominiis ipsius necnon supremus ducatus Lithwanie terrarum ad ipsum dominum Wladislaum regem Polonie ex successione paterna pleno iure et totali dominio pertineant et pertinent ac pertinere debent, ad ipsum dominum Wladislaum regem eiusque successores et heredes legittimos, [...] fuitque prefatus dominus Wladislaus in possessione earundem terrarum ipsasque legittime tenuit et possedit tamquam verus heres et dominus, ut iure hereditario ad eum devolutas, per multa temporum spacia, eciam antequam fuit regnum Poloniae adeptus [...].

go mistrza krzy¿ackiego 14 lipca 1431 r. w obozie pod Horod³em. Poza podkre-

œleniem akceptacji swej sukcesji przez poddanych, uzyskanej drog¹ zatwierdze- nia w³adzy i z³o¿enia przysiêgi wiernoœci, W³adys³aw Jagie³³o porusza³ sprawê dziedzictwa po ojcu²⁶. Nader czêsto przedstawiaj¹c stosunki z Witoldem oraz

Œwidrygie³³¹, okreœla³ w³adztwo litewsko-ruskie swoim dziedzictwem i nazywa³ siebie heres verus legittimus, dominus naturalis. Przypomina³, i¿ powierzenie Wi- toldowi w³adzy w Wielkim Ksiêstwie nie pozbawi³o jego samego praw dziedzicz- nych²⁷. Gdy po obaleniu Œwidrygie³³y w wyniku zamachu w Oszmianie W³adys³aw Jagie³³o dawa³ polskim dostojnikom pe³nomocnictwa, by w jego imieniu zawarli umowê z nowym w³adc¹ Litwy i instalowali go na tronie wileñskim, Wielkie Ksiê- stwo Litwy i Rusi wyraŸnie nazwa³ swoim verum et legittimum patrimonium²⁸.

W tym czasie najm³odszy brat Jagie³³y, Œwidrygie³³o, broni³ swojej w³adzy, odwo³uj¹c siê do jej podstaw. We wspomnianym ju¿ wczeœniej manifeœcie witeb- skim z marca 1433 r. adresowanym do soboru bazylejskiego zwrócono uwagê przede wszystkim na zgodny wybór ksiêcia za rad¹ i wskazaniem Jagie³³y, ca³kowicie pomijaj¹c kwestiê praw dziedzicznych. Co wiêcej, w œwietle oœwiadczenia ru- skich poddanych to w³aœnie dopiero prawomocna elekcja Œwidrygie³³y czyni³a go verus heres²⁹. Zaprezentowane rok póŸniej na tym samym soborowym forum przez pos³a i rzeczników Œwidrygie³³y³⁰ stanowisko, w czasie coraz ostrzejszego, tak¿e na p³aszczyŸnie dyplomatycznej, sporu z Królestwem Polskim, podkreœla³o ele- ment zaprzysiê¿onej przez Jagie³³ê desygnacji. Na jej mocy w wypadku osi¹gniê- cia przez Jagie³³ê innego w³adztwa pañstwowego Wielkie Ksiêstwo Litewskie mia³o przejœæ we w³adanie Œwidrygie³³y. Twórc¹ takiej zasady nastêpstwa tronu na Litwie by³ prawdopodobnie ksi¹¿ê Olgierd, przedstawiony jako ojciec czte- rech synów. To on mia³ desygnowaæ Jagie³³ê na tron wileñski z zastrze¿eniem,

¿e jeœli contingeret eum aliquod regnum adipisci, ducatus ipse Lithuaniae in per- sonam venire dicti Switrigaldi³¹. Pe³en przeinaczeñ, a tak¿e oskar¿eñ pod adre-

26 C. Ep. t. 2, nr 191, s. 257–258: […] quo nos ex genitoris nostri olim magni ducis Lythwanie Olgerdi, ducum et boyarorum unanimi accedente consensu eleccione constitucione approbacione et legittima successione, semper supremus princeps heres verus legittimus et dominus naturalis magni ducatus Lythwanie Russieque terrarum fuimus [...].

27 Tam¿e, s. 258: […] non tamen exinde orbiti fuimus iure et dominio nostro hereditario.

28 Tam¿e, nr 206, s. 295, dokument z 30 wrzeœnia 1432 r.

29 BP t. 5, nr 1361, s. 250: […] concorditer elegimus illustrem ducem Boleslaum alias Swidrigal in ducem magnum, verum heredem et dominum nostrum [...]. Na takie przedstawienie prawnych podstaw w³adzy Œwidrygie³³y wp³yw z pewnoœci¹ mia³ cel, jaki chcieli swym listem osi¹gn¹æ na miêdzynarodowym forum zwolennicy ksiêcia, tj. ukazanie siebie i jego jako szanuj¹cych wszelkie umowy i przysiêgi. Nie jako tych, którzy wszczynaj¹ konflikty, lecz tych, którzy ho³duj¹ zasadzie wiernoœci, tak¿e wierze chrzeœcijañskiej. St¹d przypomnienie elekcji, a pomijanie pewnie ³atwiej- szego do poddania w w¹tpliwoœæ prawa sukcesyjnego.

30 List Œwidrygie³³y odczyta³ adwokat Szymon de Valle, zaœ jego racji w dyskusji z adwokatami króla Polski broni³ prokurator krzy¿acki Andrzej Pfaffendorff.

31 Tam¿e, nr 1399, s. 259. Na ten temat zob. tak¿e: L. Korczak, Wielki ksi¹¿ê litewski Œwidrygie³-

³o wobec soboru bazylejskiego i papie¿a Eugeniusza IV (w druku).

sem Jagie³³y list doprowadzi³ do starcia adwokatów polskich i krzy¿ackich (tak¿e

Œwidrygie³³owych). Reprezentanci Jagie³³y ze swej strony podkreœlali aspekt len- nego statusu Œwidrygie³³y i niedotrzymanie przez niego przysiêgi wiernoœci. Ad- wokat zaœ najm³odszego Olgierdowicza, atakuj¹c króla polskiego, przywo³ywa³ przysiêgê wiernoœci z³o¿on¹ temu pierwszemu przez mo¿nych litewskich i w ¿a- den sposób nie podnosi³ sprawy dziedzicznoœci³². Okazuje siê, ¿e Jagie³³o jako supremus dux podkreœla³ swe dziedziczne prawa do Wielkiego Ksiêstwa i wska- zywa³ na nie jako swoje patrymonium. Nie czyni³ tego natomiast Œwidrygie³³o³³, który choæ pozostawa³ ze starszym bratem w ostrym konflikcie, swoje prawo do w³adzy uzasadnia³ elekcj¹ i umow¹ z Jagie³³¹. Gdyby w pe³ni akceptowa³ niezby- walne, dziedziczne prawa linii Jagie³³owej do w³adzy zwierzchniej, czemu prze- czy ca³a jego polityka wobec Królestwa Polskiego, nie odwo³ywa³by siê wy³¹cz- nie do desygnacji po³¹czonej z akceptacj¹ (elekcj¹) wspó³dynastów i mo¿nych desygnacji. Zatem to te ostatnie zasady by³y na Litwie zapoznane i akceptowane jako podstawy w³adzy wielkoksi¹¿êcej³⁴. Umowa horodelska zapewnia³a nastêp- com Jagie³³y w Krakowie prawo desygnowania wielkiego ksiêcia i zachowania godnoœci supremus dux. W takiej sytuacji starania W³adys³awa Jagie³³y w Koro- nie o uzyskanie gwarancji dziedzictwa tronu dla synów nale¿y traktowaæ równie¿

jako zabiegi o zabezpieczenie ich praw zwierzchnich do Wielkiego Ksiêstwa Li- tewskiego. Dobitnie o tym œwiadczy wspominany ju¿ wy¿ej tekst przywileju brze- skiego z 1425 r., w którym król stwierdza³, ¿e po œmierci Witolda ziemie Litwy i Rusi ad nos et filium nostrum predictum vera et hereditaria successione devo- lvi³⁵. Nie inaczej kwestiê tê ujmowa³y uk³ady zawierane z Królestwem i królem Polski przez kolejnego wielkiego ksiêcia, Zygmunta Kiejstutowicza. W nich rów- nie¿ pojawi³y siê stwierdzenia, ¿e po œmierci hospodara Wielkie Ksiêstwo Litew- skie ad ipsum dominum Wladislaum regem et inclitos natos suos, […] ac suos

32 Zob. A. Lewicki, dz. cyt., s. 208 – 209; K. O¿óg, Uczeni w monarchii Jadwigi Andegaweñ- skiej i W³adys³awa Jagie³³y (1384–1434), Kraków 2004, s. 255–256.

33 G. B³aszczyk, Dzieje stosunków…, s. 631, wskazuje na podnoszenie przez Œwidrygie³³ê w roz- mowach z polskimi pos³ami w 1431 r. praw dziedzicznych. W ten sposób daje wyraz pe³nego zaufa- nia opowieœci Jana D³ugosza na temat owego poselstwa. Ju¿ jednak Jagie³³o w swoim liœcie do wielkiego mistrza, w którym wspomnia³ tak¿e o tym poselstwie, o u¿ytym przez Œwidrygie³³ê argu- mencie dotycz¹cym dziedzicznoœci nie nadmieni³. Faktem jest, ¿e starania najm³odszego Olgierdo- wicza — w³aœnie wtedy — o zawarcie ma³¿eñstwa dynastycznego zdawa³yby siê potwierdzaæ takie rozumienie przez Œwidrygie³³ê jego praw do Wielkiego Ksiêstwa. Problem jednak w tym, ¿e w ¿ad- nym swoim dokumencie wielki ksi¹¿ê takiej wyk³adni nie przedstawi³.

34 Tylko w obcych, krzy¿ackich przekazach prawa Œwidrygie³³y opiera³y siê na zasadach dzie- dzicznoœci. Konrad Bitschin, pisarz miejski che³miñski, kontynuator kroniki Piotra von Dusburg, napisa³, ¿e Œwidrygielle dictus principatus tam iure hereditarie possessionis quam electionis devo- lvitur (SRP t. 3, s. 493). Z kolei w liœcie z paŸdziernika 1432 r. do króla duñskiego Eryka zakon krzy¿acki stwierdzi³, i¿ mo¿ni litewscy opowiedzieli siê przed Jagie³³¹ za obraniem Œwidrygie³³y, poniewa¿ ten ad ipsas terras [tj. Litwy i Rusi] ita propinque natus est sicut et ipse [tj. Jagie³³o]

(C. Ep. t. 2, nr 208, s. 301).

35 C. Ep. t. 2, nr 149, s. 187.

successores et ad coronam et Regnum Polonie debet vera et hereditaria succes- sione devolvi³⁶.

Powierzenie w³adzy w Wilnie latem 1440 r. m³odszemu synowi Jagie³³y, Kazi- mierzowi, stworzy³o sprzyjaj¹cy klimat dla umocnienia prawa sukcesji Jagiello- nów, choæ raczej nie ono mia³o decyduj¹cy wp³yw na opowiedzenie siê znacznej czêœci mo¿nych litewskich za kandydatur¹ królewicza. Zamach stanu w Trokach i mord na Zygmuncie Kiejstutowiczu w Niedzielê Palmow¹ dokonany przez knia- ziów Czartoryskich wstrz¹sn¹³ stosunkami wewn¹trz litewskiej elity politycznej, która po ledwo co zakoñczonej wojnie domowej i tak by³a mocno podzielona.

Kandydatura Kazimierza Jagielloñczyka stanowi³a jedn¹ z kilku, które brano pod uwagê, zaœ rywalizacja, chwilami bardzo ostra, miêdzy pretendentami do tronu i ich zwolennikami grozi³a pog³êbieniem kryzysu pañstwa³⁷. Proœba wp³ywowej ju¿ za panowania Zygmunta Kiejstutowicza grupy mo¿nych litewskich (biskup wileñski Maciej, Jan Gaszto³d, Krystyn Oœcik, Piotr Montygirdowicz) i kniaziów (Olelko W³odzimierzowicz, Jerzy Semenowicz Holszañski, Fiodor Korybutowicz) o przys³anie z dworu krakowskiego do Wilna syna Jagie³³y stanowi³a naturalny sposób uzyskania przewagi w stosunkach wewnêtrznych. Podobnego przecie¿

wyboru maj¹cego na celu utrzymaæ zwi¹zek z lini¹ Jagie³³ow¹ i jej polityk¹ dyna- styczn¹ grupa ta dokona³a we wrzeœniu 1432 r. Królewicz Kazimierz zosta³ wy- s³any na Litwê w licznej asyœcie wysokich dostojników Królestwa jako namiest- nik królewskiego brata. Instalowanie przez litewskich panów i kniaziów, wbrew stanowisku dworu królewskiego, Kazimierza Jagielloñczyka w katedrze wileñ- skiej na tronie wielkoksi¹¿êcym tak¿e nale¿y rozpatrywaæ w perspektywie d¹¿eñ do umocnienia pozycji syna Jagie³³owego w pañstwie litewskim³⁸. W liœcie z 1 stycznia 1441 r. skierowanym do wielkiego mistrza krzy¿ackiego nowy w³ad- ca, przywo³uj¹c pocz¹tek swego panowania, napisa³ cum ad magnum ducatum Domino auxiliante sumus sublimati et tamquam verus heres in sede paterna col- locati³⁹, czym podkreœli³ swe dziedziczne prawo do w³adania Litw¹.

36 D³ugosz, lb. XI et XII, Varsaviae 2001, s. 69, gdzie treœæ dokumentu Zygmunta Kiejstutowi- cza zosta³a przytoczona wiernie.

37 Najobszerniej na temat sytuacji wewnêtrznej na Litwie w tym czasie traktuje L. Kolankowski, Dzieje Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego za Jagiellonów t. 1, Warszawa 1930, s. 226–241; O. Halec- ki, Ostatnie lata…, s. 33–58; S. C. Rowell, Bears and Traitors, or political tensions in the Grand Duchy, ca. 1440–1481, LHS t. 2 (1997), s. 28–37.

38 Relacja Jana D³ugosza z nieoczekiwanej dla polskich delegatów uroczystoœci podniesienia kró- lewicza Kazimierza na tron wielkoksi¹¿êcy uprawdopodobnia sugestiê M. Kosmana, Ceremonia³ za- wierania umów miêdzynarodowych przez wielkich ksi¹¿¹t litewskich przed i po unii z Polsk¹, w:

Theatrum ceremoniale na dworze ksi¹¿¹t i królów polskich, pod red. M. Markiewicza, R. Skowrona, Kraków 1999, s. 57. Badacz twierdzi, i¿ w³aœnie w 1440 r. mog³o na Litwie po raz pierwszy dojœæ do ceremonii uroczystego wyniesienia w³adcy przy udziale czynnika koœcielnego. Wiêcej na temat samej uroczystoœci, sposobu jej przeprowadzenia w œwietle œwiadectw Ÿród³owych zob. ten¿e, „Podniesie- nie” ksi¹¿¹t litewskich, w: tego¿, Litwa pierwotna. Mity, legendy, fakty, Warszawa 1989, s. 244–282.

39 Hansisches Urkundenbuch t. 7, cz. 1 (1434–1441), bearb. H. von Rundstedt, Weimar 1939, nr 644.